Skip to main content

Full text of "Spicilegium romanum .."

See other formats 


CILEIBIU 



R O M A m U M. 



Digitized by the Internet Archive 

in 2011 with funding from 

University of Toronto 



http://www.archive.org/details/spicilegiumroman09maia 



SPICILEGIUM 



lE (£> m ii o nr m^ 



TOMUS IX. 

GRAECA VETERA EUSEBII ALEX. , S. lOH. DAAIASCENI , PUOTII. 

LATINA VETERA PRISCILLIANI , SEDLLII , CLAUDII TAUR. , 

ODORAMNI , CHRONICON PALAT. , FRAGMENTA SACRA , 

GLOSSARIUM LATINITATIS. 

RECENTIORA POGGII , VESPASIANI , PANVINII , 

ET CATALOGUS ECCLESIARUM ROM. 



>i»<9«4 



T ir 1* I $$ C O I. li K » I 1 tl R B A M ■ 

iM.DCCC.XLIII. 



i^JANS )954)S 



aaaaa^iaa^ i^a^igafii^jKi;^ 



DE EUSEBIO EPISCOPO ALEXANUIUNO. 



I.E. 



msebii , qui passim in codicibus dicitur episco- 
pus alexandrinus , prinius quod sciam post renatas litteras 
mentionem fecit Franciscus Turrianus in defens. canonum 
apost. et epist. decret. , qui et eiusdem brevia fragmenta 
recitavitpp. 166. 182.518. 519. edit. florent. an. 1572; 
tum p. 120. diserte de ipso ait : « fuit autem liic Euse- 
» bius ante annos •MCCC*, quem Antlierus, vigesimus 
» post Petrum pontifex , scribit in epistola sua transla- 
» tum fuisse ex parva civitate Alexandriam. » Sed enim 
Antheri quidem epistolam isidorianam seu spuriam esse 
scimus ; a Turriano autem necessario dissentimus , quod 
nempe Eusebius tertii saeculi homo fuerit. Causa vero 
errandi Turriano fuit , quia Eusebium alexandrinum , ter- 
tio saeculo sub Dionysio episcopo diaconum , et deinde 
episcopum laodicenum , confudit cum nostro Eusebio 
item episcopo, qui sine dubio paulo sequiore aevo vixisse 
credendus est ; quamquam certe lohanne damasceno ve- 
tustior est , a quo persaepe in parallelis laudatur (1) , re- 
citatis sermonum eius locis , qui reapse partim in editione 
nostra nunc occurrunt. Immo Eusebius loharme etiam se- 
niore monacho antiquior est, a quo bis saltem in pa- 
rallelis aeque suis citatur p. 777. et p. 783, quem lo- 
hannem Lequinius in admon. ad parall. T. II. p. 275. 
mtegro saeculo Damasceno illo celebri vetustiorem esse 
docet, utpote qui sub Heraclii imperatoris initiis scri- 

(1) In edilione Lequinii T. il. pp 31G. 331. et seq. nec non 391. 393. 
422.425. 470. 47'^. 5(U. 576. 597. seq. G37. GG5. GGG-G6H. G71. G75. G97. 
701 , ct fortasse alibi. 

1 



j, KDITOIUS 

i)S(«rit l)i> uostro Kuscl^io Val>ri(ius quoque cum Harlesio 
(.urioso locutus cst H. (ir. T. Vil. pp. '2<)1 . 406. m). Item 
diligonler (.. C.avaeusT. 1. p. 133. et II. I). p. 8. Ivollarius 
pariter in seholiis ad Lainheeiun. lih. V. p. 49. usque ad 
:>->. nonnullas i: ( inoravit Kusehii huius homilias, quas etsi 
Iminilistilo seriptas, eilitione lainen mm indi^nas iudica- 
vil propter v(^terem (^t catholieam quam tradunt ecclesiae 
diseiplinam. ^latiuus Leo Ariatius in diatriha de Simeo- 
nihus plures Kusehii alexandrini homilias commemorat 
pp. <S"2. S1. 91. 99. 105. 112; ne alios hihhographos 
(pii invieem exscrihnnt eommemorem. Prae ceteris ta- 
men doetius fortasse de hoc l^^usebio disseruit in adno- 
tationihus ad Damaseeni parallcla T. II. p. 666. seq. Le- 
qninins, rursusque in Oriente christ. T. II. 905, cuius lo- 
cos attulit in sua pra(^fatione r.allandius B. PP. T. VIII. 
p. WTTI. seq. T^t primo quidem Lequinius , ut alexan- 
drinum lAisebii episcopatum (de quo nos infra) negaret, 
arhitratus fuerat mendum fuisse ainanuensium , qui for- 
tasse scripserint Eusebius episcopus Alexandrlae pro Eu- 
sebiits episcopus ad Alexandnm.. Etenim quum in suis ser- 
monihus sae])e loquatur Eusehius cum Alexandro , rem 
veram se acu tetigisse Lequinius existimaverat. Sed eam 
postea opinionem, titulis codicum plurimorum commo- 
tus , retractavit in Or. christ. loc. cit. Reapse praeter fere 
constantem codicum inscriptionem , nunc demum ex Eu- 
sebii vita a nobis divulgata prorsus apparet , ipsum vel 
fuisse Alexandriae episcopum ( et quidem illius magnae 
aegyptiae ; ) vel si forte illa Eusebii vita uon est verax , 
certe iam patet , cur praecipue sit dictus in titulis epi- 
scopus alexandriims; quia nimirum haec adfirmatio ex 
biograpbia praedicta manavit , atque in codicum titulos 
transiit. 

II. Porro nostri Eusebii biographiae, quam graece 
tantum ob voluminis angustias edidimus , p. 703-713, 



PRAEFATIO. Iir 

hoc est siimmarium. - ruit vir quidam , aomiiie Euse- 
bius , sacris disciplinis et omni virtutum genere prae- 
ditus , vitam monasticam in moiite prope magnam Ale- 
xandriam professus , quo in loco variis hominum mor- 
bis caelesti vi medebatur , eosque alloquio vitaeque suae 
exemplo ad meliorem frugem trahebat. Breviter haec 
biographus ; etenim se aho hbro ( qui periit ) monasticas 
Eusebii virtutes copiosius narrasse dicit. Quia igitur et 
monachus fuit Eusebius et deiiide episcopus, ideo in 
codicibus variat interdum ap[)ellatio , veliiti in primo 
sermone qui est de ieiunio , unus codex vat. habet ti- 
tulum : Ev7£^Lcv kTnay-or.cv 'AAeJav^petac : in aho autem 
codice (cuius fortasse alio tempore propter lectionis varie- 
tatem ratio habebitur ) iegitur tcu Iv ayLciq r.oLtfcc, ■modv Ev- 
ce^Lcv uovaxcv. Pergit deinde biographus narrare , quod 
hominis fama perniotus Gyrillus episcopus alexandrinus , 
ad eum visendum cum clero accesserit , cuius adventu al- 
loquioque humilis monachus magno pudore suffusus fuit. 
Postea vero idem Oyrillus, quum sibi aegrotanti finemvi- 
tae adesse cognovisset , convocatis ad se clero et urbis 
proceribus, suasisse iUis dicitur, ut successorem suiim 
paterentur esse Eusebium : missaque semel et iterum ad 
eum legatione , aegre denique hnpetratum est , ut sanctus 
monachus Alexandriain veniret , ubi manu Cyrilli conse- 
cratus est ; quo facto , mortem Cyrillus cum vita com- 
mutavit. Ac ne forte ambigamus quisiiam fuerit hic Cy- 
rillus , subdit historicus hunc fuisse ipsum , qui contra 
Nestorium haereticum decertavit , quique habitis coutra 
eum concionibus , persuasit unperatori ( Theodosio iu- 
niori) ut corruptae doctrinae hominem episcopali sede 
deponeret. Hic est , prosequitur historicus , qui Trinitatis 
fidem recte praedicavit , et deiparae titulum sanctae Ma- 
riae adseruit. Atque ut reliquam Eusebii vitam ab- 
solvat , sermone alio idem biographus narrat quomodo 



i^ ^\ n 



,^ RDlTORIb' 



novus Alexandriac opisoopns l-.i.sol^ius puhlicis per do- 
miuieos dios ooueionibus niagnos in populo fructus fece^ 
ril , ot niira oiviuni gratia floruorit. Cetcroqui zelo eius 
Alexandrum (piemdain rostistisse , senatorii ordinis \i- 
inni , haud minus lortunao copiis quam vitiis abundan- 
tom ; quom tamon sanotus cpiscopus, invocata Bei ope, 
ad oollotpiium suum polloxit , iu quo tantopere artificio- 
sa prudonlique oratione valuit , ut Alexandrum ex impio 
pium oiTooorit; idooque is ot in sermonum Eusebii initiis 
non somol loquens intervenit , ut videmus. Postremo 
ultimum vitae actum descril^ens historicus , tertio in ser- 
mone suo inducit Eusebium mirum quoddam narrantem, 
qnod oi iuvoni obvenerat Hiorosolymis somnium, dum 
il)i roliiiionis oausa peregrinaretur ; in cuius coUaquii 
cum Aloxandro line, nuneiat Eusebius , se post annos 
ei)iscopatus soptem (alia mox lectio viginti numerat) iam 
morti appropinquare ; ideoque constituto sibi ordinato- 
que successore ipso Alexandro , in eum montem atque 
eromum referri se iussit , unde olim rogante Cyrillo de- 
seondorat : quo reaj)so in looo pie mortuus est atque se- 
pultus. Donique in hac biographia narratur, hbrum re- 
hgiosissimae Eusebii yitae in ecclesia fuisse repositum : 
sermones autem eiusdem perscriptos fuisse ab ipsius no- 
tario lohanne , eorumque schedas episcopo Alexandro 
traditas : quo item mortuo , rursus lohannem notarium 
soliedas illas ad se reccpisse , moxque adhil)ito calhgra- 
pliiae perito Mosobio , sermones omnes accurata scri- 
ptione in hbrum redegisse , quem ad orthodoxorum per- 
petuam utihtatem eruditionemque Yoluit pubhce extare. - 
De Eusol)io narratio hactenus, cuius auctor olim notarius 
eius lohannes fuit , nos vero nunc editores. 

III. Quod ergo Eusebius Alexandriae (et quidem ae- 
gyptiae) episeopus sive archiepiscopusfuerit, dicitinpri- 
mis liistorieus a nobis nunc divulgatus lohannes. 'i. Epi- 



PRAEFATK). T 

i^tola illa , quam memoraYimus , Antheri papae , quae 
suppositicia quidem, ut pleraeque isidorianae , sedtamea 
antiqua est : quamobrem quaerendum superest undenatu 
pseudo - Antherus notitiam hanc hauserit ; neque euim 
ad lohannis notarii sermonem provocare hcet, qui de 
translatione Eusebii episcopi ah una ad aham dioecesim 
non loquitur. Mirum quoque \idetur quod Isidorus acto- 
rem fahulae suae (si ea ita est) Eusebium hunc, igno- 
tum propemodum in occidente hominem, delegerit. 3. Ni- 
cephorus Callistushist. hb. XIV. cap. 39. quod est de epi- 
scoporum translatione , notitiam illam , ex Isidoro sine 
dubio sumptam , repetit. ( Et tamen apud LeundaYium 
in iure gr. rom. p. 293, inter enumeratas piurimas epi- 
scoporum translationes , haec Eusebii non legitur.) 4. Co- 
dex vindobonensis CCXLIX. apud Lambec. cum KolL 
libro V. p. 302. continet Eusebii nostri sermonem de 
eleemosyna , quem ego in vatt. codd. nondum aspexi , 
ideoque libro meo comprehendere haud hcuit ; cuius 
titulus et initium ibi scribitur sic : 'ov cgicv nazpcc, 'fiy.oiV 
Eyo-sjStcu (Xp^^iZTiiay.o-Kov 'AX£^av5p£:a$ Xoyo; Tiep ele-niJic- 
avvnq ^ eig uAcvjtov v.ai eic, vov Aot^ap:y. lacipit. ^epe 
eig ueaov tov Aoyov GTtiJ.epcv ^ ayanYirci ^ npcij-fKKxiiiev T.e- 
pi llvmoavvTic. 5. in ascetico Niconis adhuc inedito ope- 
re apud Montf. BibL Coishn. p. 111., nec non apud 
Lambec. loc. cit., et in codice vat. eiusdem operis , me- 
morantur Macarii alexandrini quaestiones ad magnum 
Eusebium Alexandriae ( nempe episcopum ) ey. tmv epw- 
TYiceoivv iTpoq Tov uiyav Evfji^icv 'Ale^avdpetaq. Hic autem 
idem videtur qui in sancti Sabae vetere vita dicitur pa- 
pa Eusebius y). Profecto tituli duo et magni et papae, 
tribuuntur Eusebio nostro in codice etiam vat. 602. 
f. 245. b. , ubi sermoni , apud nos sexto , de mortibus 
improvisis praeponitur inscriptio tcv (j.eyalov Evae^tcv tt^- 
(1) Apud Cotelerium monum. eccl. fir. T. III. pp. 3'il. :uii. 361?. 



VI EDITOIUS 

7ra \).E^y.vdpiiac. ('erto IMacarii aej^^yptii iioji leve est te- 
stinionium . ininio piope prromptoriiiin: neque enim Ma- 
eaiins quiiili saecnli homo ad ^]usebium alexandrijmm , 
Laodiceae tertio saeculo ef>iscopum, scribere , vel cum 
eo colNxpii potnit. 6. Sexto loco testes accedunt lohan- 
nesmonachus, ut supra diximus , itemque lohannes da- 
masccnns, in cnins opcre cit. p. 066, diserte in margine 
editionis f.cnninins adnotat, titulum episcopi adiunctuu] 
Ensebio in ms. fuisse. 7. Postremo in sexcentis id est 
pliu'imis , ut ait Lequinius , codicibus Eusebius hic ale- 
xandrinns episcopus vocitatur. 

IV. His tamen cuicuimodi auctoritatibus adversatur 
1 . quod in serie episcopornm alexandrinorum , satis aho- 
qui cognita . bic Euscbins non legitur , neque item post 
eum Alexander , quem noster Jiistoricus successorem ad- 
lirmat. 2. C\rillo magno non Eusebium, sed Dioscorum 
successisse constat , Dioscoro autem Proterium , qui am- 
bo eum catalogi locum occupant , in quo notarius lo- 
hannes EuseJ)ium suum collocat atque Alexandrum. 3. Sti- 
lus humibs nostri Eusebii a magni CyriHi saeculo aJ)esse 
videtur ; quainquam nos eius rei probabilem fortasse ra- 
tionem adtuhmus in scboliis ad sermonem tertiura p. 28. 
Quid ergo huic controversiae faciemus ? Ut nodum eius 
si fieri potest dissolverent , duas rationes excogitarunt 
docti homines et praesertim Lequinius. Primo enim pro 
Alexandria aegyptia, aliam cognominem inteUigi volunt, 
praesertim Syriae , Alexandriam. Atqui id gratuito fmgi- 
tur : etenim quoties in scriptis veterum sine alio adiun- 
cto ponitur Alexandria , aegyptiacam illam tt^vu nemo 
non intelligit. Tum vero lohannes historicus et notarius, 
unde codicum inscriptiones natas reor , diserte loquitur 
de Aegypti Alexandria. Secundo Lequmius Or. cb. T. II. 
p. 905. putavit fieri posse ut Eusebius noster reapse ex- 
titerit alexandrinus in Aegypto Melchitarum (id est or- 



PRAEFATIO. VH 

thodoxomm) episcopiis; sed illo dumtaxat tempore, quo 
illa sedes publice vacavit sub prioribus Saracenorum ca- 
lifis annis octoginta. Verumtamen Alexandriae expugna- 
tio nonnisi anno DCXLI. accidit , mortuo iam Heraclio , 
sub quo ut diximus , parallela scribebat lohannes mona- 
chus , qui Eusebii nostri sermones laudat. Eius igitur 
episcopatus in saracenica Aegypti tempora vix aut ne vix 
quidem potuit incidere. Manet ergo prope integra, iudicio 
meo difficultas, quod nempe Eusebius in monumentis va- 
riis dicatur aegyptiae Alexandriae episcopus vel archiepi- 
scopus , neque tamen ea res cum historia ilhus ecclesiae , 
neque cum catalogis episcoporum conciUari posse vi- 
deatur. Nisi forte suspicari licet ( quod mihi nunc obiter 
in mentem venit) inter orthodoxi GyriJli obitum et Dio- 
scori haeretici assumptionem , tumultus graves Alexan- 
driae extitisse inter cathohcos et novae sectae fautores , 
quorum priores orthodoxum Eusebium , a Cyrillo ele- 
ctum, secuii sint, ahi vero impium Dioscorum. Certe 
statim post Dioscorum regio iussu pulsum duplex quo- 
dammodo apparuit Alexandriae episcopatus : etenim pius 
Proterius cum Timotheo haeretico alternans scribitur : 
deinde Petrus Mongus aeque haereticus et lohannes Ta- 
laias cathohcus, ut ex Orientis christiani tomis cogno- 
scitur. 

V. Ergo ]iac Ute sub iudice rehcta , de codife loquar, 
qui mihi plerosque omnes Eusebii sermones suppeditavit. 
Est isidem vetustus codex membraneus, sub numero posi- 
tus 1633, saeculo circiter duodecimo scriptus, quem apud 
Tusculum in monasterio basihano Cryptae ferratae vidisse 
ohm se ait Fr. Turrianus in opere supra citato p. 182; 
qui codex consequentibus annis in vaticanam bibliothe- 
cam cum ahis multis sevocatus fuit. Mendosus sane et 
ab imperitissimo hbrario scriptus Uber, cuius errores 
in singuUs prope versicuUs purgandi fuerunt: scriptura 



XIII EDITORIS 

ciiim lolarisinis, soloccismis , aliisque huiusmodi comi- 
l)t('lisscat(t. Contincntur lioc exemplari sermones XVIII. 
tusehii , ct tres insuper loliainiis notarii de rehus gestis 
ciusdcin I^luschii , cum ipsorum indiculo, in quo quidem 
^iiiinti ponuntur tituh , scd duoruin desunt ipsi sermones. 

Scrmonum tituli , ad paulo commodiorem ordinem 
revocati , sunt hi. 

I. Uepi vnc7T£ia?, de ieiunio. 

II. rT£p£ oiyaKn;^ de caritate. 

III. Ei? TYiv evavS'p6()7i-/iff«v xox) y.vpiov, xai xivoq evezev £vy)v- 
S-fco-y^o-ev , de incarnatione Domini , et quam ob causam 
incnrnalus sit. 

IV. l\poQ xo £.vyy.pi(7z£i.v tw B^eoo zov appoarcuvia, xae 
eU Tcv 1(1)^, adhortatio ad. gratias Deo agendas in in- 
firmiiate , et de lobo. 

V. rTept TcZ lyjiv^oq pLeToc^idcvvoci tw u.n \jovxi , xae 
TTcpt TTpeapuTepcov , quod is qui gratiam habet, impertiri 
debeat ei qui non habet , et de presbyteris. 

VI. Ilepi Twv «TrcSvyiaxovTwv zic, xaq xayi^az^ de mortibus 
improvisis. 

Vn. Ilept veofZYivta?, xai aaf3(3aT(»v, xal TTSpt xov (j.n (qv 
laxzeiv cpwvYiv opvewv , de neomenia, et sabbatis , et de 
noii observandis avium vocibus. 

VI [I. Tlepi p^veta? ayi(s)y , de comynemoratione sanctorum,. 
Kxtal^at hic sermo latine tantummodo in bihhotheca 
lugdunensi Patrum T. XXYII. p. 479. Graece vero a 
nobis nunc primum vulgatur. 

IX. Hunc nos in alio vatic. codice , nempe 1782, de- 
preliendimus Eusebii sermonem hoc titulo : ^^cv pia- 
Y.apicv Euae|3icu 'koyoc, nepi £(7^ta<7£&)? (vel l^sxiaamq) , 
beati Eusebii sermo de epulo. Quamohrem ceteris aucto- 
ris nostri sermonibus inseruimus. 

X. Eic TYiv y£vv/)aty, In Domini nativitatem. 



PRAEFA.TIO. IX 

XI. riepl Tov (S^TTTiaMaToc, de bapiismo Domini. 

XII. U.icl xcZ GV e\ zpxpu.ivcz •/] erspsv Trpoc-^oxcoy.sv, 
de verbis illis, tu es qwi venis , an alium expectanms? 

XIII. Ilept 7iapcu(7£a? 'Iwavvc-j £t? a(3-/iv, xat ziq xov ^ta- 
jSsXcv^ f/(? adventu lohannis ad inferos , et de diabolo. 

XIV. Ef? TW Tipododiav Tov lovdoi, de luda proditore. 

XV. Etg (5£a(3^Xov /al iiq tov adr\v ^ de diabolo etorco. 
XV [. Sequimtur sermones tres lohamiis notarii , seu 

narrationes de vita obituque Eusehii ; videheet: Pji^g 
Ew£(3iou Tov 'A.le^avdpztocq iipo eT.tGy.0Tir\c , vita Eusebii 

alexandrini ante episcopatum. 

XVn. nepi ImGV^OTi-hq tov fj.aytapicv EvGc^tov ., v.ai tiw; 
6T:£aTp£tJ;aro tcv ' kle^avdpov ., de beati Eusebii episco- 
patu , et quomodo Alexandrum, ad meliorem vitae ratio- 
7iem converterit. 

l^iN^Wl, Ai-fiynatg oxe ^do^^XS^^v e\c, ty]v aytav ttoXiv, nar- 
ratio quomodo ad sanctam civitatem. profectus fuerit. Ita 
codicis titulus ; verumtamen ipse sermo non eius tan- 
tummodo profectionem ad sanctam Hierosolymorum 
urhem narrat , sed etiam obitum et sepulturam , scri- 
ptorumque ab eo sermonum recensionem atque custo- 
diam. 

XIX. Efg TYiv y.vptavjw ., de die dominica. Extat graece et 
latine in Gallandii veneta Patrum bibliotheca T. VIII. 
p.252.Idem sermo extat in syriacam conversus linguam 
cod. vat. 368. cuius etiam vulgarem interpretationem 
ms. hal)eo. Legendum est autem Eusebiipro Alexandri 
apud nos Script. vet. T. V. part. II. p. 43. num. 34. 

XK. rispt zov T.a^ovq tcv v.vpicv ^ de passione Domini. Ti- 
tulus hic legitur in codice olim Cryptae ferratae nunc 
vat. , sed sermo abest , quem ipsum tamen nos ob- 
servavimus in ahis codicibus quatuor vaticanis. Cete- 
roquin hic sermo editus legitur inter Chrysostomi spu- 
rios ed. Montefauc. T. XE p. 793. Quamobrem a no- 
bis omissus fuit. 



X EDITORIS 

X\l. Va; Tviv xvoojTotaiv Tcv xuptcu, df rcmrrectione Do- 
mi/ii. Iiicipit : avear/) r-{i zpLrn nuepa. Extat pariter 
inl(M' spiirios Clirvsostomi T. X. p. 787. Hnnc ergo 
aeque practennisimus. Ceterum hic merito sermo lau- 
(latiis fuit ut euse])ianus a S. loh damasceno in pa- 
raHolis p. 598, et a Turriano ex codice uostro in de- 
fens. epist. Pontif. p. 166. 

X\.II. EU T71V dvocl-n^rj Tcvy.vpLov^ de ascemione Domini. 
Incipit: ons.tdri jcLpiTi ^iov. Hunc quoque omisimus , 
quia occnrrit inter suppositos Chrysostomo T. XIII. 
p. 247. Laudatur vero tamquam Eusebii a Turria- 
no op. cit. p. 182. Ergo nos primo nunc patefecimus 
verum duorum sermonum auctorem , Chrysostomo 
perperam in aliquot codicibus et editiouLbus adscri- 
ptorum. ( iXainque illum de resurrectione , Eusebio esse 
trihuendum, iam aute nos dictumfuerat in alphabetico 
homiharum Chrysostomi indice apud f abricium B. gr. 
ed. nov. T. VEII. p. 466.) 
XX[[I. Etg TT\v (^gurspav T.cKptcvdiav ^ de secundo Dowini 
adventu. Editus dudum hic fuit a nobis graece ex aho 
codice vaticano AA. class. T. X. p. 595. 

XXIV. Ilspt ac7Tpcvc^.wv, de ast7'onomis.\)Q^\^evdiXi\v\\\c 
sermo , propter folium al)latum , in codice iiostro , 
( quamquam inest eius titulus); iiisi forte superest eius 
clausula , ut infra diximus p. 709; sed continetur in 
codice regio parisiaco 2933, teste Lequinio in Or. ch. 
T. II. p. 906. Immo eius fragmenta laudat sanctus 
lohannes damascenus in parallehs opp. T. II. p 316. 
et 391, nec non lohannes monachus in parallelis item 
suis p. 783. 

XXV. TTcpt {kir,u.:r!vvf]z , f/e e/emo6'y?ia. Servatus est tan- 
tummodo titulus in codice vaticano , sermo vero ipse 
superest in codice vindobonensi CCX[JX, ut nuper 
diximus p. V. 



PRAEFATTO. \l 

Ex Lucae Holstenii summi viri epistola XXXTH. p. 210. 
cogiiosclmus , eum quatuor ex his EusebiL sermonibus 
paravisse typis , octavum , decimum nonum , vigesi- 
mum , atque vigesimum tertium , quos tamen seu mor- 
te seu oceupationibus aliis impeditus numquam vul- 
gavit. Nos vero , praeter illum , quem ut diximus in- 
ter classicos auctores posuimus , graece quidem cum 
nostra interpretatione latina, prisnum, secundum , et 
tertium initio voJuminis ; graece autem tantummodo , 
propter arctatum spatium , duodecim alios , fpii aeque 
latebant , propc tomi calcem p. 652-703: postremo- 
que loco tres illos de rebus Eiise])ii gestis , iiti par 
erat , subtexuimus. Certe nos minime pudet in lucem 
produxisse auctorem , quem sanctus loliannes dama- 
scenus prae ceteris totic^s laudavit, et quem ])raeter 
interna pietatis et orthodoxiae merita, a Macario et 
a codicis vaticani inscriptione magni titulo donatum 
videmus. 

DE QUODAM DIALOC.O. 

VI. Aetatis ambiguitas , qua superius laborare diximus 
scripta Eusebii , aeque nobis videtur urgere opusculum 
aliud , quod in codice vaticano pari ferme aetate confe- 
ctum dicitur. Graecus est prolixus dialogus inter Timo- 
theum christianum et Aquilam iudaeum, isque habitus 
dicitur Alexandriae , dum iUius ecclesiae Cyrillus magnus 
clavum teneret : stiius tamen operis paulo scquiorem aeta- 
tem videturinnuere. Constat dialogus longo vaticiniorum 
examine, quil)us demonstratur , lesum revera Deum esse, 
et expectatum illum a ludaeis Messiam, suadente chri- 
stiano , contradicente iudaeo , donec hic postremus victas 
dat manus ; petitoque baptismatis benelicio , ad Cyrillum 
episcopum abluendus deducitur. Sed enim Cyrillus , ut 
baptizandi Aquilae ministerlimi atque honorem in Timo- 



XII EDITORTS 

IIkmuii convorsionis auclorcm transfcrret, qui laicus cc- 
(croqni cial , ij)sum una ut vidctur dic diaconum simul 
prcsl» tcrumquc ordinavit ; quo facto Timotlicus iudaeum 
baplismalc tinxit , secumque stabili contubernio deinde 
liahuil. Haud forsan crat inutile lumc religiosum dialo- 
i4um tvpis iiuprimcre, nisi me ipsius prolixitas deterruis- 
sct. Titulum saltem opcrisque clausulam heic adscribam. 

/^iaXcycQ yj^LGTiccvov y.oLi Icu(5aicu , wv la cvciJ.ara rcv 
fjilv y^QiGTia.vcv Ti[Jio^eov ^ '^cv de lcvdccLcv Av.vloc , yevo- 
fj^evog ev ' A^ke^ocvdpELa. ev Tociq riiJ.epocig Kup/Xcu tov ayL(*>' 
Tuxov ctpyLemay.OTicv xr\c avx^q Ttoleo^q. 

Initium. 

T-!n; er.L^J^avcLQcg zov aMrripoq niJ.MV y.ai yopiov l-fiacv Xpt- 
Gzov yevc^evTii , yai yara r.aaav Tr,v clyoviJ.evriV tfov Tipc 
cpyiTi/.cov cpcovwv TrX-/ipoup.£v&)v etc. 

Ciausula. 

*0 '/OLaxLavoc, Sicysv. Kat zi aci dcy.fL isepi tcutwv ; 
*0 Lcvdoucc eliiiv' en alri^eLag 'iiieLaag f/e TraVTcSev, otl 
avzdq eaxLV ^eog S-ecov , yai yvpLog tcov xupiwv , yai ^aai- 
A£U5 jSaatXfioov 1 y.aL oxl r.^^r^iJ.eleLag eTihr\p.^e'kr,a av cl Tia- 
xioeg -^awv £T:£veyxavr£s jeLpag en avzov vvv o) avB^pome 
xcv Beov ZL TiCLriaag aco^co, avayyeLlov jj.cl, 'O \pLaZLavog 
££7reV £t 7r£(7T£u£iG £? olng zr\g yap^Lag acv^ y.aL e'E, oXrig 
xr\g diavoiag acv ^ y.al el olrig zrig laxvcg acv^ v.aL ej olrig 
zrig avveaectig acv^ avaaza^ fiar.ZLaaL, yai av.o\cvaaL zag 
aij.apZLag acv.^ eiiLyaleaaiJ.evcg zo ovcixa zcv yvpLcv 'Inacv' 
tva ay.ova'f\g v.aL av y.exa twv a'/.cvcvzMv iiapa zcv Lcpc^aA- 
t;;^ Aapto* y.ay.apLCL wv a(^e.^riaav a.L avcyLaL^ '/.aL a)V £Tr£- 
■/aXu(pS-/]<7av a\ ay.apztaL. TauTa eiT:&)v o ■/jpLazLavcg ave(;r\ , 
OLa zc zov h^/lcv e7it(pcove7v tcov TifffTcov yai leyeLV vcACf. r\ 



PRAEFATIO. Xllf 



tr/cTt? TWV yLiGZiCfM(jy\i ^ £U(p/;a£lV 16 TOV ^aGilec/. YOLl TOV 

l(jcx.yye'Ko-j eTUtaxoTTCV. *0 ^e lovdoaog avocd-a.;, xat Tiea-ov ei; 

zovQ Tiodaq zov y^piGZiocyov ^ v.cli i^^l^cocras r/iV (pwvriv aijrcu 

Iv YXaLV^\kM eXsyev t&) ;(^ptGrT(av&)' iyX'nzr,QeL y.vpicg zw ^v- 

^■r]V f/ou £V T&)v X£«p&>v a::u, eav p.-/] rxinQUc pie ;;^ptffTtavcv 

xai av£aT-/ic7£v auTOV o ^piazioivoc, £itcov ^eveiv ocvzcv* yoci 

elaelBoiV iipog zov kynj^zazov ETria/cuov. . . ^^ T£xvcv* tcv xc- 

TTfwvTa yeodpyov dfi TipcoTcv twv y.apTim f/.£TaXap(3av£iV au 

xexoTnaxa?, au Xa(3e TipwTcv tcv y.apiiov avzcv' zov de e(T:cv- 

zoq^ ozi ovy elp.i ev o<Xyip&), 3pcpt£w$ o Iruayor.cq -KkBev e\c 

zo yvpiayov yai hcvg eipmw '/^eipczcvei avzov diaycvcv yai 

Tialiv dcvg eipfivnv TioLei avzov 7rp£aj3uTepcv, yai didodaiv av- 

TOi loLT^ovg TipeG^vzepcvg yai dLOcyovcvg r.pog vTT.peaLav zr^g 

"keLTovpyLag' yai didcvGLV avzM dL(^BepLcv yeypa[j.y.evov zac 

emyXriGeLg yaL evyag zr\g aycAovBLag' yai aTieXS^cov o cafco- 

Tatcg "koinov T:peG^vzepog Ti/acSecc pceza zoiV AciTiwv tepecov 

yaL dLayov(f)v ev tc») tcttw ev3"a r\v o 'Ayvkag (xneydey^o^j.evcg, 

yat kal^cdv avzov SLanyayev ev zr) eyylnaia' yai er.cvnGuv 

znv ayoAcvB' iav ., yai e^ar.ziaav avzcv elg zo ovoy.a zcv Tia- 

zpog yai zov vV.v yai zov ayicv nvev^azcg., ixezcvc^aaavzeg 

avzov Qeoyv(,)azcv' og [j.eza\a^(xiV twv a^pavrwv [xvazr,- 

ptcov, £y£V£Tc do-)(^eiov zov ayLov nvev^xazcg^ h noze \cvha^Lcg 

vvv 3e jjpLGZLavog hia tov S^ecu, o ncze Ivycg vvv de npo- 

^azcv XpLGZov yevoiJ.evog, Kat eXapiev avzov o npea^vzepog 

TiiJoBrecg ev tm IdiCd ctxw avzov^ yaL riGav Siar.avzog auia 

do^at,ovzeg nazepa yai vlov ya\ ayiov Tiveupta" w 7;aaa do- 

|a, Ti/a'/i, ypazcg, ya\ npoayvvfiaLg vvv yal ae\ xai e\g zcvg 

aicovag Toov atcovcov, -'A/j.yiv. 

(1) Deest lieic alic|iii(l iu codice ; (luamquaiu (leCectus est iii niodia 
nieuil)rauae uis. pagella , uou iu trausitu uuius ad alterani , ila ut de foli(» 
auiisso lu hoc codice suspicari non liceat. 



^,y KDITOr.lS 



l>K SKIHLIO SCOTO. 



Vn. Diii inultuiiKiuc de alexaiidrino praesertini Euse- 
bio loeulus, exin in Sedulio scoto , cuius subsequuntur 
opuscula, perbrevis ero: eteniin de boc Sedubo , qui sub 
initio saecuU noni iu (Jaiba claruit , tum in voluniine 
Scriptorum veterum nono , tum etiam in Spicilegii octavo 
( quo utroque in ioco scripta eiusdem non paenitenda 
exbibuimus) satis ut puto dictum luit. Nunc ne quid ex 
hoc bonae frugis auctore , quod quidem ad manus nostras 
venerit , pereat , explanationes eius in tres divi Hierony- 
mi prob)gos ad evangeba , ex codice si non autograpbo , 
ccrte coaetaneo , excutimus : minntum quidem opus , sed 
dibgens , bonoque ingenio et candido animi sensu dicta- 
tum. Immo prima explanatio glossis etiam teutonicis 
idemtidem iiluminatur , quas Germaniae arcljaeologi for- 
tasse non contemnent. 

DE OI>ORAMNO. 

VIIl Inter Christinae Svecorum reginae codices, nunc 
vaticanos, priscus quidam, autograpbus ut reor, opuscula 
continet Odoramni monaclii , qui ante medium saeculum 
XI. non incelel)ris in Galba sub Koberto rege fuit , apud 
quem gratia j^lurimum iloruit. Ex boc codice Cbesnius 
impetravit olim a senatore Petavio , tunc eius domino , 
breve cbronicon iilud, quod inter Scriptores rer. franc. 
T. II. vulgavit. Praeterea mutilam quamdam Odoramni 
epistolam ( confer nos infra p. 97.) Mabillonius edidit. 
Cetera omnia , quae in perraro codice latent , ab ipso 
auctore in unum corj^us ( legesis p. 60. ) compacta opu- 
scula, nemo adbuc extulerat, etsi ea neque eruditione 
bistorica cai'ent , et in bibbcis , musicis , pbysicisque 
quaestionibus et doctrinis nop inficete versantur. Placet 
apj)rime iu opusculo VIII. formula genuina electionis per 



PHAEFATIO. XV 

id teinpus episcopalis (1) : in opusculo IX. concio ad 
populum pro electo episcopo : in XI. exhortatio mona- 
stica : in XII. demum fraternae unanimitalis testamentum. 
Hymnus vero in sanctum Savinianum , utrum Odoramni 
sit, an potius Roberti regis , a quo et alios hymnos 
compositos constat, non defmio. Gerte hic diversa manu 
in codice scribitur. Senonensia demum epitaphia , quae 
subiungimus , christianarum inscriptionum thesaurum ali- 
quantulum augent. 

De specimine autem anonymi commentarii in eccle- 
siasten , de Claudii taurinensis commentariolo , et de 
chronico palatino , propriis in locis quantiim sat crat 
dictum est. 

DE ONUPHRIO PANVINIO. 

IX. Inter eos qui italicorum ingeniorum gloriam an- 
tiquitatiJjus docte excolendis ad summum fastigium eve- 
xerunt , sine dubio Onuphrius Panvinius fuit , qui anno 
•MvDXXX- Veronae natus, anno autem •M-D-LXYIII. 
Panormi quadragenario minor mortuus (2) , tot rehquit 
industriae suae monumenta , quot creandis atque scriben- 
dis ne summae quidem longaevitatis homo suffecisse vi- 
deatur. Operum Panvinii catalogum , qua editorum , qua 
ineditorum , multi confecerunt , quos inter novissimus 
et copiosior popularis eius Scipio Maffeius Veron. ill. 
hb. IV. Illud non satis accurate adnotatum aut cogni- 
tum ab ahis observo , quod mihi vaticanos codices scru- 
tanti manifeste patuit, Panvinium scihcet duphcem su- 
scepisse herculeum laborem , ut antiquitates quidem Ro- 
manorum profanas centum lil)ris universas concluderet : 

(1) Conferatur graecum mandatum ad nuper ordinatum episcopum 
apud Leunclavium in iure gr. rom. p. 429. 

(2) Dc die obitus Panvinii diligenter disputat Lagomarsinius ad Po- 
giani epislolas T. iV. p. l>3. seqq. 



XVI EDITOHIS 

qiiihiis addidit (quasi illiid paruin fuisset) familiarum quo- 
quo romanai-um , quae usque ad tempora ipsius florue- 
runt, multis libris explieatas historias, Maximoruin Yideli- 
cet, Frangipaniorum, Ceneiorum, et Mattliaeiorum (ut in- 
fra p. 547. adnotamus) , et denique iamdiu editas vero- 
nenses antiquitates , atque universale orbis chronieon. Al- 
ter vero fuit Panvinii labor , ut dixi herculeus , antiquita- 
tum christianarum corpus, de quo postea dicemus. Verum- 
tamen quum centum hbri rom. antiquitatum absolvi non 
potuissent , ideo partes illorum , puta fastos , de comitiis , 
de triumpho, de rep. romana, de imperio, partim vi- 
vente Panvinio , partim post eius obitum , typorum be- 
neficio orbis aspexit : ita tamen , ut neque hbri quadra- 
ginta de romanae civitatis institutis (exceptis tribus de 
ludis), neque decem romanae historiae hbri, neque postre- 
mo inscriptionum rom. hbri duodecim unquam prodierint. 
Equidem institutorum atque historiarum tomos nonnisi 
fere dehneatos fuisse existimo : attamen inscriptionum to- 
mum prelo propemodum paratum a Panvinio fuisse puto, 
quia tribuslapidum milhbus constitisse ipsemet dicit : qui 
thesaurus heu periit , vel ab ahquo erudito (ut suspicio est) 
in propriam penum calhde pertractus fuit. Nos in tanta 
profanorum Panvinii scriptorum iactura , generalem pri- 
mo praefationem in octavo Spicilegii volumine p. 653. 
impressimus , partes autem ex universo opere in praesenti 
volumine a p. 534. ad 591, cum necessaria cuiusque 
partis notitia, collocavimus , et cum pulcherrima auctoris 
ad duos batavicos antiquarios epistola. 

X. Dum Panvinius in ethnicis totus antiquitatibus 
versaretur , ecce hortatu et auctoritate ( ut ipse auctor 
non semel adfirmat) Marcehi Cervini sanctissimi simul 
doctissimique Cardinalis , qui deinde Pontifex fuit , ad 
Christianorum illustrandas antiquitates , tamquam eccle- 
siastico viro convenientiores , compulsus est. Ergo denuo 



PBAEFATIO. XVII 

nihil mediocre aut finitum moliens Panv inius , totamque 

illico ecclesiae politiam mente comple xus , ingentem chri- 

stianorum monumentorum molem , ethnicd etiam maio- 

rem, construere coepit. Mitto nunc edita eius opera, li- 

bros nempe de primatu Petri adversus Magdeburgenses , 

additamenta ad Platinam de vitis Pontificum, libellos de 

septem Urbis basiUcis , de stationibus sacris , de titulis et 

diaconiis Cardinalium , de sepulturis Christianorum , de sa- 

cris agnis , chronicon Augustinianorum , et si qua sunt aha 

edita. Illa certe , quae in codicibus vatt. conservari cog- 

novi, maiore numero , nec minore gravitate sunt. Videh- 

cet 1 . De Christianorum ecclesiis liber unicus a nobis nunc 

editus. 2. De basihca lateranensi libri quatuor, quorum 

specimen dedimus. 3. De basihca vaticanahbri septem, 

quorum partes plurimas nobihores impressimus. 4. De ori- 

gine Cardinahum hber a nobisitem vulgatus. 5. De varia 

creatione rom. Pontificis hbri decem , et ipsorum epitome , 

quorum, ob prohxitatem , nos imaginem tantump. 515. 

et seq. nec non p. 530. etseq. repraesentavimus , sub- 

stituto MassareUiibreviario. 6. De origine septem ecclesiae 

ordinum tractatus a nobis vix dehbatus, quem in duos h* 

bros fuisse distributum narrat ipse Panvinius (1) 7. Tracta- 

tusinchoati de baptismo, de confirmatione, et de sacrificio 

missae. 8. Rituahum veterum seu hturgiarum coUectio , 

cuius gustum ex parisiaco codicis vaticani apographo sum- 

psit MabiUonius. 9. Schedae muUae de fundatoribus basi- 

hcarum rom., deurbanis ecclesiis(2), de sacris earumdem 

rehquiis, et de caerimoniis ecclesiasticis (3). Nos tamen 

(1) Antiquit. Veron. in fol. p. 164. Ibi enim et praec. enumerat Pan- 
vinius scripta sua usque ad annum aetatis XXX. 

(2) Titulus apud Panv. op. cit. p. 163. hic est : dc antiquis christia- 
norum in Urbe basilicis , aedibus , et templis. 

(3) Panvinius op. oit. p. 165. duo sic appellat opera sua. 1. Dc anti- 
quis institutis S. R. E. lib. I. - 2. De aniiquis officiis et magistratibus 
S. R. E. lib. I. Denique ibidera memorat inter scripta sua Bibliothccac 
tibros VI, quod opus profanum ne fuerit an sacrum , ambigo 



jy,,I EDITORIS 



ariclo ct impcrfccto Paiiviiiii ecclesiarum Urbis catalogo , 
multo ampliorcm , doctiorcm et prctiosiorem a Zacagnio 
bibliothccac vaticaiiac quondam praefecto , ex Anastasio 
aliisquc plurimis monumcntis magnolabore constructum, 
libriinstar, p. 384-468, substituimus , quem antiquitatum 
Urbis studiosis gratum oppido et utilem fore confidimus. 
10. Inter Panvinii mss. opera, vitarum quoque atque elo- 
giorum Pontificum et Cardinalium , cum singulorum insi- 
gnibus, libros decem memoratos vidi a deputatis olim 
schedarum panvinianarum recensioni viris ; quod opus 
necessario videtur differre ab eo minore quod Panvinio 
vivente Venetiis anno •M-D'LVII' prodiit. 1 1 . Memoranda 
peculiariter est vitaS. Gregorii septimiPP., quinque libris 
comprehensa, quae num alicubi an nusquam ms. maneat , 
ignoro. 12. Iteni lulii tertii PP. peculiaris ut videtur vi- 
ta. 13. Vitae item praesulum , qui praecipuarum eccle- 
siarum sedes occuparunt , dicuntur a Panvinio scriptae. 
14. Constitutionum quoque pontificiarum , seu bulla- 
rum , congeriem apud Panvinium extitisse , aliquando 
ab eo divulgandam , compertum est. 15. Sed omnium 
veluti caput et instar fuit historia ecclesiastica ab eo per 
annos digesta, et a Christo domino usque ad S. Pium V. 
PP. deducta, quatuor grandia volumina implens, quae 
nos ipsi inspeximus , et singillatim infra p. 533. appel- 
lavimus. Quia vero Paulus, germanus Panvinii frater, 
in epistola apud Maffeium op. cit. sex memorat ab Onu- 
phrio suo relicta historiae ecclesiasticac volumina , quum 
nonnisi quatuor mihi sint visa , eius rei causam arbitra- 
ri licet lacunam illam quinquaginta Pontificum , quae 
nunc vaticana exemplaria obsidet , amissis omnibus , ut 
pag. cit. dixi , qui interpositi fuerant , quaternionibus. 
Tanta autem scriptorum seges , erepto vivis acerba mor- 
te Onuphrio , diu iacuit derelicta in capsis ac perturba- 
ta; nempeusque ad aniium MDXCII', prout inrelatio- 



PRAEFATIO. XIX 

ne manuscripta legitur , qui erat annus ab auctoris obi- 
tu quartus supra yigesimum : donec instituto demum 
prudente de his examine per deputatos viros egregios 
(quod ego in schedis mss. legi) actum fuit cum here- 
dibus , persolutoque pretio , pars certe meMor est sa- 
nior manuscriptorum Panvinii vaticanis pluteis adiuncta 
fuit. 

I>E VESPASIANI SCRlPTiS DUOBUS. 

De duabus scriptis a Yespasiano florentino vitis novel- 
hs , quas liberah beneficio doctorum florentinorum iu hoc 
volumine exhibui , satis lectorem admonui pp. 592. et 
617. (1). Ceteroqui ad Vespasiani biographias quod at- 

(1) Paucas heic animadversiones adiicere liceat. Apud Vespasianum in 
vitaNicolai V. p. 42. interpungatur post superbiy nou post disse. In vita 
Cardinalis Nicaeni , pro Francesco di Savoia , ut mendose est in codi- 
ce , scribatur Francesco di Savona. Denique Vespasiani nostri nomine 
epistolam a Donato Acciaiolio scriptam legesis apud Fossium in monu- 
mentis ad Alamanni Rinuccinii vitam contexendam p. 60, ubi inter alia 
de Cosmi medicei munificentia loquitur , librariisque plurimis ab eo mer- 
cede conductis , quae consonant cum vita eiusdem Cosmi apud nos T. I. 
p. 336. 

lam quia T I. p. 567, et T. VIII. p. XXVII. codicem quendam me- 
moravi mediolanensem , cuius nonnisi adnotatio titulorum apud me nunc 
superest , nunc ex his titulis complures heic percensebo , quorum operum 
notitiam , quatenus ea scripta honeste sint (cunctorum enim non memini ) 
utilem fore speravi. l. Canzone , il lamento di Pisa. 2. Canzone , rispo- 
sta \al lamento di Pisa. 3. II lamento di Volterra , canzone scritta 
per mano di Antonio Scarlatto li 21. ottobre 1473; 4. Dello siesso A. 
Scarlatto Canzonetta in lode della poverta; 5. Perdoni di S. Fran. 
cesco d' Asciesi ; 6. Perdoni e indulgenze date anticamente a Fieso- 
le ; 7. Ordine, modo , e assempro della Messa; 8. II transito della 
Vergine , inprosa. 9. Di Gio. di Bartolomeo Ciai florentino terzine con 
lettera in prosa a Federico conte di Urbino per la presa di Volter- 
ra. 10. Canzone di un Anonimo coniro Barfolomeo da Bergamo. 
11. La palla al calcio di Gio. Frescobaldi. 12. Canzone di Meucci da 
Siena per la guerra tra' Senesi e Fiorentini. 13. Canzone di Gabino 
aretiiio perja illustre casa de' Malatesti. 14. Dello siesso Gabino can- 
tica a Carlo di Lorcnzo di Gino Capponi. 15. II giardino , capiioli 
cinque di Antonio Bonciani. 16. Terzine di un Anoniino composte 



XX EmTOBlS 

tinet , non sinc gaudio pancis ante mcnsihiis Spoleto 
transiens , in eius urbis primario tcmplo scpulcrum \idi 
Andreolae , quae Nicolai V. mater fuit , in ea civitate 
dcfunctac , quum acris purioris gratia Romji illuc se 
contulisset. Id Ycro monumentum nil aliud cst, quam 
stratus in pavimento lapis , cum insculpta feminae effi- 
gie , puerum prae se habentis , quo indicio maternitas 
eius dcnotatur. Epitaphium mihi benigne Romam submi- 
serunt, faventeill. ac rev. urbis Arcliiepiscopo , iU. DD. 
canonicus Guitius , et Fontanius eques , quod ita se ha- 
bet : Andreolae mihi nomen fuit, patria Sarzana. Nico- 
laum F. Pont, max. 'priore imrtu edidi, altero Philippum 
Cardinalem hononien. a quo elata sum, et hic condita MCDLI. 
XVIII. augusti. Porro cl. eques Fontanius , qui nunc 
spoletinam historiam pro sua egregia antiquitatis peritia 
scribit , carmen quoque mecum communicavit , quod ibi- 
dem antea legebatur , quam Utteras temporis edacitas 
vel potius pedum attritus et iniuria absumpsissent. 

Andreola hic tcgitur magno illustrissima partu, 
Quo natus Antistes maximus ecclesiae. 

Felix quae genuit Nicolauin femina quintum ! 
Felix et Qneritis non minus ipsa suis! 

Quos habuit tales namque illi provida mores 
Tradidit , ad tantuin scanderet unde gradum. 

Sarezana tulit , Spoleti moenia servant , 
Aethera sed summum spiritus ipse colit. 

Et quidem Andreolae ossa duceutos post annos, in 
templi renovatione fuisse recognita , narrant spoletina 
monumenta mss. Miror itaque , cur Bonaventura de Ru- 
beis in Nicolai V. ^ita p. 127. aUud Andreolae epita- 

nelV anno 1372. sopra le bellezze , Vordine, e costumi della cittu di 
Firenze. 17. Dranum divevsi , per lo piU sacri , in ottava rinia , ira' 
quali V Abramo del venerabile uomo Feo Belcari. 18. Di autori ano- 
rtimi canzoni varie , laudi , c prose stoviclie o rcmanzesche del 300. 



PRAEFATIO. XXI 

phium referat Sarezanae in patria Nicolai V. posituri, 
quo narratur corpus Andreolae Spoleti mortuae , trans- 
latum fuisse Sarezanam iussu Philippi Card. (Calandri- 
ni) qui fuit alter Andreolae filius. Disputent ergo inter 
se Spoletum ac Sarezana, utra nunc civitas Andreolac 
cineres servet. 

DE ALIQUOT POGGII SCRIPTIS. 

De Poggii epistolis satis dicturus sum in subequentis 
voluminis praefatione. Constitueram autem ex cius inve- 
ctionibus nihil prorsus efferre , quandoquidem ab omni 
maledicendi genere valde abhorreo. Nunc quia generalem 
quamdam eius invectionem animadverti adversus delato- 
res ( contra vitium scihcet ^ non contra vitiosum aUquem 
nominatim appellatum) hanc propter eloquentiae, qua 
poUet , laudem Vespasiano subtexui. Mox in eodem argu- 
mento paulum progrediens, partes aUas aUquot, quae 
infamiacarebant, ex ineditis Poggii epistoUs addidi , prae- 
sertim ob nobilem et numquam satis laudabilem pracdi- 
cti Poggii cum Nicolao Perotto reconciUationem. 

DE SEX S. lOHANNIS DAMASCENI HY3INIS 
ET PHOTII TRIBUS. 

In evolvendis graecis vaticanae bibUothecae codicibus 
res insperata mihi accidit. Dum enim poeticum volumcu 
inspicerem , in quo non sine muUo schoUorum comitatu 
sunt Pindarus , Hesiodus , partes Homeri , AeschyU , ct 
Theocriti , animadverti paulo differente charactere scripta 
foUa sex in diversis codicis partibus , ibique totidem de- 
prehendi prosaicos sancti lohannis damasceni hymnos , 
quos Graeci xayova^ appeUant,ineditos prorsus et incog- 
nitos AUatio ipsi , Fabricio , et Lequinio , qui de sancti 
viri lucubrationibus tam accurate scripserunt. Neque ve- 
ro haec foUa aUena sunt a codice , vcl obtrusa ; scd quia 



XXII EDITORIS 

scholia ad praedictos poetas interdum rarescentia spatium 
vacuuin si non universi folii at partis eius maximae relin- 
quebant , idcirco amanuensis aliquis vel codicis dominus 
vacantem nactus locum, Damasceni hos hymnos, quibus 
praecipue dclectabatur , illic dcscripsit profanis scholiis 
interpositos : etsi eorumdem Iiymnorum partes ahquot, 
consuetis codicum casibus pcrierunt. Ego igitur ct tanti 
auctoris nomine, quod in singulorum hymnorum titulis 
occurrebat, et ipsa rc delectatus, pati non potui, uthae 
cliristianae non contemnendi pretii rehquiae in ethnico 
diutius tumulo dispersae iacerent. Hymnorum ordo incodi- 
cehic est. I. fol. 4. et 5. in S. Basihum magnum. (1)11. f. 5. 
in S. lohannem chrysostomum. III. f. 107. in S.INicolaum 
myrensem. IV. f. 107. b. in S. Petrum apostolorum prin- 
cipem. Y. f. 153. in S. Georgium martyrem. YI. f. 172. 
et 173. in S. Blasium aeque martyrem : in quibus rite ad 
graecae liturgiae normam ac leges constituendis commo- 
dam mihi operam praebuit R. Petrus Matranga graeco- 
siculus , qucm et alias honoris causa appellavi. Sane occa- 
sio forte non deerit , qua hos pulchros hymnos latinitate 
simul et idoneo commentario donare hcebit : nunc hi 
tamen vix in angulo pleni iam voluminis hospitari queunt. 
Interim praedictorum divorum rebus gestis , scriptis , mi- 
raculis , ac martyriis novus ac fide dignus accedit testis 
lohannes damascenus. Basilii atque Chrysostomi cele- 
brantur sapientia et pietas , Nicolai virtutes et prodigia : 
quarto in hymno dicit Damascenus commendatam Petro 
ecclesiam a Ghristo , quam ille egregie navis instar gu- 
bernavit. Appellat insuper Petrum Romae tutorem , regni 

(1) Diversus plane hic est hymnus ab alio eiusdem Damasceni in S. Ba- 
silium , qui legitur in menaeo Graecorum die 1. ianuarii , et cuius verba 
aliquot recitavimus T. VI. praef. p. 36. Sane ut eiusdem saepe oratoris 
complures homilias de uno eodemque argumento vel sancto viro in libris 
habemus , prout annua sollemnitas recurrebant, sic hymni quoquc ab can- 
dem anniversariam causam multiplicabantur. 



PRAEFATIO. XXIII 



caelestis divitiarum custodem , fidei petram , et catholicae 
ecclesiae firmum fundamentum. Reditum quoque eiusdem 
Petri Hierosolymam (sub Claudio imp. ) memorat, iiec 
eius de Simone mago triumphum reticet. Hymnus m 
Georgium martyrem eo fortasse studiosius legetur , quia 
divi huius historia multis tenebris adhuc est obvoluta. 
Hymnus denique in martyrem Blasium vix brevi ahqua 
lacuna laborat ; quare continentem gestorum eius ac pro- 
digiorum descriptionem videmus. Porro Damasceni vim 
hymnographicam cur ego laudem? iampridem dilaudatam 
a lohanne hierosolymitano eius biographo cap. XXXI. 
et seqq. , et a Suida quoque voc. Iwav. ^«^aax. his 
verbis amphssimis: «JyyypaftwaTc: ccvtqZ y.cn q\ aQ^auY.oi 
y.oLVovzc, ioLii^iy.oi t6 y.QH yaxocloyccdrti/* cl ycOv oc(j^ocxtyct 
xavove^ 'Icoavvou ts yoct Koa^a Gvyyptaiv cw. ede^ocvro^ cvde 
^eJatVTo, /^exP^^ ^^ ^ '''-^'^' "^F-^i P^^S Tiepo.KtiBnaeTcct : 
inter lohannis scripta numerantur canticorum canones, tum 
iambis tum etiam soluta oratione scripti. Hi caniicorum cano- 
nes, tam lohannis quam Cosmae, nullam cum aliorum paris 
generis scriptis comparationem umquam admiserunt , neque 
admittent y quamdiu hominum vita durabit. 

De Photii hymnis dicemus inferius p. 739. adn. 1. 
De pretiosis item antiquissimae latinae translationis di- 
vinorum hbrorum fragmentis ; et de novo glossario la- 
tinitatis ex nostris ahquot editionibus ( nec non mss. co- 
dicibus) sumptum, suis infra locis abunde loquemur. 

EPIMETEUM DE tODICE CAVENSI. 

AKa ratio est codicis bibhci, cuius accuratum apo- 
graphum , retento exemplaris cavensis, saecuK ferme VIII, 
non Hbrorum solum ordiue verum etiam paginarum ac 
versuum , conservata item palaeographia , in vaticanam 
bibUotliccam superioribus aimis iustantia nostra transiit. 
Ktsi cnim multa variarum kctioiium segos iiide colligi 



XXIV EDITOUIS PRAEFATIO. 

potest , est tamen haec translatio , quod ad hebraicos 
hbros attinet , hieroiiyniiana : in graecis vero , prout 
idem Hieronymus olim reccnsuit ; id quod eius prologi 
in eodemmet codice scripti satis comprobant. Itaque hoc 
quidem tempore nihil nobis inde decerpsimus ; quam 
rem postea, vita comite , fortasse non neghgemus. Nunc 
Ubrorum saltem ordinem , a vulgatis editionibus nonni- 
hil discrepantem , indicabimus. Etenim post parahpome- 
na , ponuntur lob , Psalmi , Proverbia , Ecclesiastes , 
Canticum Salomonis , Sapientia , et Ecclesiasticus : atque 
hi cuncti septem hbri scribuntur aT£x/)p^5. Mox sex- 
decim prophetae , ab Isaia ad Malachiam. Hieremiam 
subsequuntur lamentationes. Danieh inseruntur hymnus 
trium puerorum , Susannae ac draconis babylonii histo- 
riae, sub verubus ut ait Hieronymus. Post prophetas 
sunt Baruch et Hieremiae oratio. Deinde Esdras ac Ne- 
hemias, Esther, ludith , Tobias , Machabaeorum I. et 
II. Evangeliorum , praepositis canonibus eusebianis , or- 
do a vulgato non differt ; verum iUico subiunguntur 
XIV. Pauli epistolae , deinde Canonicae septem , postea 
apostolorum Actus , extrema est Apocalypsis. Partes quo- 
que illae de sudore sanguineo domini lesu , et de mu- 
here aduUera , nec non lohannis celebre testimonium in 
priore epistola de tribus SS. Trinitatis personis , in co- 
dice adsunt : nihU ergo deuterocanonicum m exemplari 
tam prisco desideratur. In voluminis demum calce ad- 
ditur Hieronymi ex hebraeo psaUerium, desinens tamen 
in psalmo CXXYI. , quia cavensis codex unum et aUe- 
rum fohum in fine amisit. 



EYZEBIOY 

EnilKOnOT AAE2ANAPEIA2 

[JEPI NH2TEIA2. 



n 



.apayevo|uevn$ zng oiyiocq zzdGcxrjocy.oazrii tcov v/iaTeicov 
TrpccreXS^wv o 'AXeJav^pc? Xeyed rw iJ.oiy.o(.pLM Evdcfitcd rw 
krJOY.OTzcd* deouLai ffou, Tiarep Ttf/«e, (Jt^ajov /y.e tiw? o(fet- 
let avS-pwTTc? v"/]aTeueiV ev rot? rjptepat$ TauTats twv v/)- 
(jTetwv; Tiw^ (^e xat pieTa ra^ n[j.ipQcq zavzoiq , reTpa^a 
xal Trapacr>teu-/iv (3e7 VYio-Teveiv; ToTe o ocyiOQ ■hp^ocxo leyetv 
npo naVTCov TauTa<g Tac te^jdapaxcvTa Tiuepocq o<^ziKov(jiij 
OL Tiocvzeg igmc, ai^Tcov e^/^etv zw vc\fjzeia.M , noipey-oc, zcv 
coc^^azcv xat Ttis xup£ay//ib* TroXXaxfs de eocv zi<; occr^evng 



i# ^ 11 a n a 

EPISCOPI ALEXANDRIAE 

SERMO DE lEIUNIO. 



Instante sacra ieiuniorum quadragesima , accedens Alexan- 
der ad beatum Eusebium episcopum ita ait: rogo te , reve- 
rende pater , ut me doceas quanam oporteat ratione his die- 
bus ieiunium peragere ; atque insuper his transactis , quarta 
sextaque feria. Tunc vir sanctus ita dicere orsus est. lu pri- 
mis cunctos homines oportet his quadraginta diebus aeque 
suum servare ieiunium , excepto sabbato et die dominica. 



i ElISEBil EPISCOPI 

VTza.^-/j.i , Gvyxo^p-fi^iV oc^eiT^ei exstv e-aadrcg yccp ■/jpiazicc-' 
voq vrioY.uxoLi VYidzeveiV ev roug r^pLZpoctq xrc Tecraapaxo- 
(jzihc,' ocpeiXcuatv (3e vmxevziv ws ray/jiaTwv [j.cvayfj^v^ cv- 
Tws xat T&iv XaixcoV ffa|3|3aTw (3e xai yuptaxyi [xndeig vn- 
orTeueTCit), Iva /uyi ix(^p.oq auTw XoytorfJyi* ei (3e rtc, ocG^evei^ 
Tioti ws Trp^etTrov , xaTa tyiv ocaB^eveiuv xcv a(^[io(.xoc, , ^.e- 
Toclocix^ocvei olvcv y.oci elociov , Ha^co? etTiev o ocKoaroloq , 
cvy. e(TTiV ot[/.apTloc» 

]N"'/)(TTeJcn)V (5e ocpetXe^ p.eTa(5ouva« tw |!/yi e^^cVTr o yocp 
vnarevodv koci p/i (jLexadLdovg TTELVolvzt xov ocprov avxcv , 
[jLocToctol TYiv v/j^etav auTcu* 6cY.apTxcq eaxtv , ocijeTadczog yi 

' 3 \ \ '?' f I \ j/ l\ \ 

vy)^e',a* eav yap e£<; vy)(^ei;y] any-epcv xai ocvptcv , yi zvyov 
V.OCI olriV T"/]V e^dciiocdoc , xat to 0(petXcv/:ji6Vcv jSp&jB^yjvat 
Tuao' auTou fjiyi |y,eTa(5&)aet tc^ XP^''^^ ej^i^vTt , ot« outo? cw. 
svyj^jTeujev , aXX' acjoTyipy}(7iV twv vyicTetcov auTov en^iyi- 
cjaTc' zt yocp oc^elcg ozt ar]pt.epcv eneivuaag y.oci ocvptov nln- 
pelg znv y.ctXiav acv , xat zm TieivSiVzt cux e^Jcoxa? , tv« xa- 

Saepe taraen , si quis forte infirmitate laborat , indulgendum 
est. Alioqui christianus quisque per quadragesimae dies ieiu- 
nii lege tenetur ; nec laici minus quam monachi ieiunio obli- 
gantur. Ceterum sabbato , et die dominica nemo ieiunet , ne 
in vituperationem incurrat. Quod si quis aegrotat , atque ut 
dixi , propter suam corporis inbecillitatem vino oleoque uti- 
tur , ut ait apostolas , peccato caret. 

Porro is qui ieiunat , indigenti largiri debet : etenim si 
ieiunet quidem , cibum vero suum esurienti non tribuat , ina- 
ne facit ieiunium suum. Infructuosum est ieiunium , quod ne- 
mini quicquam erogat. Nam si forte quis hodie et cras , im- 
mo vero et integra fortasse hebdomada , cibo abstineat , cibum 
tamen a se consumendum , egenti non conferat , hic quidem 
reapse non ieiunavit , sed rem propriam ieiunando conserva- 
vit. Quid enim prodest , si postquam hodie ieiunaveris , cras 



DE lEIUNlO. Z 

y.Ci^Joq Twv oQpetXcfxsvwv jSpwS-rivat Tia^a gcv ev zri e^doiJL&.di 
y,uT(xnocvan r-nv zsfivav ; oida moHcvq VfKJzevovrag fj.era 
aayiKOV Y.ai (STio^ov v.ai ^av.^v^xiV , v.ai tm irstvwvTt yLf\ |ue- 
radi^Qvraq eva ojSoXov )«ae a^iaBov lnovfi^jav rw vnarziav 
«urcov ov Belet o ^eoq roLavvrw vnareiav,' A-aovacv ri Xe- 
ysf ev 'Hadia rw TrpctpYirY]' « ci;(3 av xapi^-/)? tov r^ay^o^ov 
aov^ y.ai aav.vM yai anodcd vr^oarpmn" ovk avrri ylnB-nat- 
xai vnareia* aXka dog Trstvwvit rov aprov aov aT^oarel- 
le xeBpava^ievov- Iv arjteaei' diaXve (^payyaXtac, |3tatc»)v avv- 
aXkayiiard^v bia^pvTzre aprov acv neivodai , yai Tzro^y^cvq 
aayeyovq ayaye etc rov cvaov acv , yai naaav avyypa^^nv 
adiyodv [jAaa(j.aroyv ar^^c^alcv' y.ac rore av^naerai Trpcotptcv 
To cpco; crou, y.ai Ta tayiara acv rayy avarekket, w 

l^oiavrnv vnareiav ayana o ^eoc^' ra yap rptytva yat 
GTicdoq rov T.evTira ov^ev co^peXcuaiV Tt yap ocfekog ort e\ 
Hoi^nan lusi ai^cdov nept^e^knu-evcc, rpt'/j.va , yat o Tievnc, 

ventrem impleas , et non potius esurienti largiaris , ut et ipse 
hls quae a te per hebdomadam devoranda fuerant , famem 
suam sedet ? Novi multos in sacco et cinere lacrymisque ie- 
iunantes , qui ne obolum quidem famelico porrigebant , ideo- 
que ieiunii nullum praemium promeruerunt. leiunium huius- 
modi Deus aversatur. Audi quid apud Isaiam prophetam di- 
cat : « ne cervicem tuam humilies , neque in sacco et cinere 
cubes : non est hoc ieiunii nomine dignum. Tribue famelico 
panem tuum. Manumitte afflictos. Solve fraudes violentorum 
contractuum , frange esurientibus panem tuum , et egenos va- 
gosque induc in domum tuam , quamlibet syngrapham iniu- 
storum piaculorum proiice. Tunc vero florescet mane lumen 
tuum , et sanitates tuae cito orientur. » 

Tale quippe ieiunium Deus amat ; nam cilicium et cinis 
nullam adferunt pauperi utilitatem. Quid prodest, te cilicio 
indutum iacere in cinere , atque interim pauperem esurire ? 



4 E(JSi:UII EIMSCOIM 

-Eivoi ; dia. tcv-o npoaETcxynz vnarsueti/ , "iva ore gv t.s.c- 
vocc , cl TiiVnTeq ■/o^xoLG^mcv-.aL , y.ai evlcyfiGMGiV kcctu- 
TiaixjcvGav ev cliyaic rjj/epuLz ty)V xaT:P>chnv rwv (3p&)^.a- 
T(ov Tr.; xi^iXtac a:;u' v.at y.aTaf:jal-ng elg --/iv ar.oB-ry.-nv 
Twv revnTov cAtyov otVr;v xat y.peac , tva cTav £|£A(5y)ig tcv 
^icv £uo-/i; TauTa* lav elg t-/]v yciliav T&iv oevYiTwv (3a- 
Xn; , Evpr.aeLc TavTa ev ey.eLVn tyi m.epa' eav de aiio^-riC 
avTO. IvTavBa Tiap eavTM^ eyelva y.ev ancWwTai., av oe 
anepyri £K£7 , v.ai ^■nreic avTa^ v.ul cvy^ evpraeLc,, Auj ev- 
epyeaiac y.ey.Tr^^at r vy;aT£ta, iva §l avTrc TaneivcxiaLV xtyi- 
GwvTai aoiy.aToq' tcIc de yeya\i:(\y-OQLv vnaTeLa er.eTeO-n iva 
IXETadcaiv njcr/iawvrat tclc nTTW)^c7? apTcu y.ai olvcV Tt 
oacpeAeTs zAatwv yat evyou.evcc, ; ei za daxpva tcv nevnToq 
lci-cv ovy nXe-fiaac^ Troa; o Beoq eleei ; {j.eyaAn eaTiV n 
vncrTela^ ctuv gv vn^^^eveLq , yuL o nevng anolavei twv aojv. 
BXeTr£ TTdaa yala dta Trq vnaTeLac, y.epdaivo(iev ^ vcvv 
a.Tapayov .. \oyia\J.ov yaknvovvTa^ y.apdiav npaelav ., xecpa- 

Idcirco tibi ieiuniiim imperatum est , ut dum tu esuris , pau- 
peres saturentur , benedicantque cessantem paucis diebus ci- 
borum in ventrem tuum proiectionem , dum pauperum pe- 
nui reservas parum quid vini et carunculae , ut cum ex hac 
vita migraveris, eadem reperias. Nam si in pauperum ventre 
collocaveris , illa utique die reperies : quae si heic apud te 
reponas , ipsa quidem peribunt , tu vero illuc profectus ea fru- 
stra requires Duo praestat ieiunium beneficia ; etenim primo 
corporum elationem comprimit; deinde devinctis quoque con- 
iugio hominibus idcirco ieiunii lex posita est , ut panem suum 
vinumque pauperibus impertiantur. Quid iuvat te flere et ora- 
re ? Si pauperis interim lacrymis non commoveris , quomo- 
do tui Deus miserebitur ? Tunc enimvero magnum quid est 
ieiunium , cum tu ieiunas , et cibariis tuis pauper perfruitur. 
Videsis quanta per ieiunium bona lucramur , mentem quie- 



DE TElUiMO. 5 

A-/1V oLvorlymov ^ Tiodoa; cpB^ovg' rocvza nocvroc orav vn^Tev-iq 
yocl-nvov(7iv noLVdov sv oAiyatg ■ny-zpoctq zw a7rX"/iaT££av TYi<; 
y.oiALccc aov iJ.-f\ co; iva y.ocy.Dv v:p:Ge-^rig ~-fiv vnGTcLocv' f^vn- 
G^TjL ■Kcrocnoq vrJhpy^ec r.po xrig vnGTcLag' tl S^XtjS'/] ozocv 
vnorevetg ; otl -n v.i^^cck-n gov qv ^apeiTocL , xat cl o^BoCh- 
//of Q-^u cvy. iLGLV TeuoAoiu.evcL yat aLuocTCfiOeig^ otl -n yAoiG- 

(ja GOV OV l|/£XA£ii^££, OTL ol Tiodsc GOV OpOcL nepLTlOLTOVGlV ^ 

r/ > / > \ / rf \ i" I » 

oTi ov T.epty.poveig eig zovc Tciy^ovg^ otl tov cty.ov gcv cvyi^ 
opag nvpjLl^ovTa; ^La tovto AuTCYiav] ; \}.eya xT-«p.a 'n vnGTe- 
la' TioWoL d^a vnGTetaq VTiepe^-naav za cvpavLa^ y.aL p.eza 
ayyel(t)V eGycv ttiV ay.LXluv y.cLKL(;a c y.eyaq AaviTiA (3ia 

TYig V'/)(7T£tag TYIV TCOV \zOVTWJ aypLCVnTa. £t; TYlV TWV npo- 
Q I e/ / / \5e\e' 

paTwv -oiitpoTma yLerweyyev veg-evGaq yap ev enTa. vips-^ 
patq Tcvq vT:5ep[j.£yeBetq XecvToiq &k TJseptGzepaq y.aTevoeL , 
y.ai To znAty.cvTc ^paGcz tcov ^-npKt^v w; avpav Aenrnv £w- 
pa* xai pAerr^ tcov vtjOTcuovtcov t'/iv apezw ^ otl tovz Aecv- 

tam, serenum intelleetum , cor mite , caput doloris expers, 
pedes liaud vacillantes. Haec omnia dum ieiunas tranquilla 
siint. Gessa itaque paucis diebns ab iniiluvie , nec malum quid 
ieiunium existimes. Memento qua conditione ante ieiunium 
fueris. Cur ieiunium moleste fers ? A.n quia caput tuum gra- 
vedine non laborat ? quod oculi tui non obscurantur , nec 
sani^uine sunt suffusi ? quod lingua non titubat ? quod pedes 
recte ambulant ? (|uod in parietes non impingis ? quod aedes 
tuas liaud igne veluti correptas cernis ? Haeccine tibi maero- 
rem creant ? Grande lucrum est ieiunium. Multi supra cae- 
los per ieiunium elevati sunt , et ajigelorum aemuli facti. 
Daniel in primis ieiunio feritatem leonum in ovium mansue- 
tudinem vertit. Quum enim septem diebus ieiunasset , leones 
maximos columbarum instar coram se effectos cogno^ it , ta- 
lemque ac tantam ferarum saevitiam ad zepliyri lenitatem 
conversam sensit. Porro animadverte quanta sit ieiunantium 



EUSKUIl F.PISCOPI 

/ 



xoic, vnep avTcv vriGzevziv enoLnaev siq apiazcv yap ro)V 
5y)pi(ov e^l-ri^-n o (3r/a£oe ^U rov la/.y.cv yai ocvToq -fi^jL- 
GXOL elBovTcq zcv 'A|3j3aK:u^ , xat krA-/.o^L(javTog avzo) zov 
acLQZCV^ y.aY.iivcL fxera iioXkriq cptXoa^cpta? exa^eCovTC. 

''Q. vn<^uaq U7r£p(3oXy)* zovq "kecvzac, ecpt^wo-ev , xat tov 
(^paxcvTa <5te'pp/]j6v , xat tcv ByiX xaT£Tpt<J>£v, /.aL znv 1m- 
(savvav ^teawa^v, xat zcv<^ iz^eQ^vze^cvc, YiX£y?£v, xai tov 
T.mnznv elg cvpavcvg exoaLaev vn^^^evaavzeg ol Tpe7s ncudec, 
v.OiL wcrauTWs ^.ovoi ^aidpoTepoi ave^avnaav vmp Tcvg eaOLov- 
xaq apTov Y.OLL CLVOV xat xpea, xat tyiv y.a\t.Lvov znv ilc, vac^Oa 
e^ey.avBeiaav , }ia\ eirl zeaaapocyoVTa evvea -nnx^^i vij^w^eT- 
aav w; nnkov xaTeTiaV/iaav , ycaL tyiv (^loya co; dpoaov jrpw- 
*tv/!v eXcytaavTo, xat T-riv av^pay.Lav wg podoiiapadeLacv ya- 
xavccvvzeg ., avavaynzcL diepLeLVav., y.ai twv xov B^ecv ayye- 
Xcov pteacv ai^Twv -/opaag kneaTiaaavxo ^ zag xcZ (BaatXew^ 
aTTctXag cos apajynv dLeAvaav ., yai xnv andxnaLV elg avv- 

virtus , quandoquidem Daniel leones pro se ieiunare fecit. 
Quum enim iustus hic in foveam, ut esca fieret leonum, pro- 
iectus fuisset , ipse quidem superveniente Abacuc prandium- 
que ei ferCnte epulatus est, illi autem multa cum abstinen- 
tia circumsedebant. 

ieiunii praestantia ! quod leonum ora conclusit , draco- 
nem medium discerpsit , Bel idolum subvertit , Susannam ser- 
vavit incolumem , seniores coarguit , prophetam in caelum ex- 
tulit. Tres item pueri dum ieiunium servant , formosiores visi 
sunt prae illis qui pane vinoque et carnibus vescebantur : iidem 
fornacem naphtha succensam , quae flammam ad quadraginta 
novem cubitos extollebat , luti instar perambulaverunt , ardo- 
rem perinde ac matutinum rorem habuerunt , carbones ceu ro- 
sam hortensem existimarunt , incolumes perstiterunt , angelos 
Dei ad agitandas apud se choreas deduxerunt , regis minas 
tamquam aranea rum telam dissolverunt , illos denique qui er- 



I)E lEIl.NTO. 7 

c}iokcyicx.'^ Trpc£Tp£t|^avr5* &) moxiiccq y.iyeOcq' r.Mg zcv<; vn- 
czeycvxag diaaodt^ei e/. B^avocrcv TTovnpcv, y.ai nvpog y.al t^-n- 
lov y.ai (^Bovcv; w vncjzeia!; [j.eyeBoq; xov ^aGtlecc ]Saf:icv- 
^cocvojcp xaTsaf/iffev , y^at r-fiv (^Aoya ejxapavev ^ yai xovg 
TpeLg noudag ^tsawo-sv dta vriGzeiaq Moiurig o \J.eyac ev 
TTpccpriTaiS zov voy.cv eoei;azc^ oz vnazevGac -niJ-epag zeaaa- 
paycvza zw opyrw Z'nv y.aza \acv yazenavaev vnazevaaV" 
zeg 01 ^tvevLzat ev 'ny^epatg zptaiv zYiV TiclvT^l-n^-n dte^ 
a(tiaav ticIiv zciavvn eaziv n vnazeta^ co^ yat dt -ny^ag 
evavOpctiTinaag vn<^evaag ya.ze^e^azo' vnazeta ayyek(iiv e^tv 
\xtim\J.a^ vnazeia ano TtcAAdiv yey:.ve aasznpta* co vnazetag 
dvvaixtg' zcvg avBpodncvg eig cvpavcvg eveyo\j.iaev., yat [xe- 
zoL ayyekasv TtoktzeveaBat Tiapeayevaaev ^ yat \Leza (j.apzv- 
pwv zw avar.avatv ed(x)p'naazc. 

AXX v/iaT£Uwv cr^etlet ttccvtcov eyypazevea^at* npo 
TraVT&iv o(^exKet zw zng ykoaaa-ng (^tkoaoo^tav yvnaaaBat* cv 
yap pLOVov n anoyri twv |3pwp.aTwv vnaTeia leyezat^ aXX' 

rore tenebantur , ad verae fidei confessionem traxerunt. 
raagna \is ieiiinii ! En quomodo sui observatores de mala mor- 
te liberat, de igne, de aemulatione, atque livore ! magna vis 
ieiuuii ! quod Nabuchodonosor cohibuit , flammam infirmavit, 
et tres pueros servavit inlaesos. Per ieiunium Moyses pro- 
phetarum maximus legem accepit , qui quum quadraginta die- 
bus ieiunasset , iram populo impeiidentem sedavit. Triduano 
ieiunio Ninivitae populosissimam urbem suam conservarunt. 
Tantum est ieiunii decus , ut is etiam qui pro nobis incarna- 
tus est, experiri illud voluerit. leiunium imitatio est angelo- 
rum , ieiunium adversus multa malorum genera tutela est. 
ieiunii virtus ! quod homines in caelum sustulit , cum angelis 
habitare concessit , et cum martyribus requiescere lecit. 

Verumtamen qui ieiunat , is omnigenam temperantiam de- 
bet observare , atque in primis linguam cohibere. Neque enini 



g EKSEBII EPISCOPl 

omileu v/i(7Teuwv a-o^eaOocL rnv y.vnaiv.ocyAav ^ y.ai xw o^u- 

Xdiocv^ TTiV opyrw, zcv (f^ovcv , zw tuv, ttiv ]j.clX'\V , zo 

^iZo.z, zcv ^viXcv, TYiv yoLzoLkoLkLa.v' cv yap ^.ovov zo u.-f] 

focyziv yccl rjflv vTiazeia leyezocL^ alX 'n ar.c ti^cvtcov xa- 

xoiv oczscxn' ^Tisi vnaziviL o u.lv ^ yaza^lTiZZu <3e yA&xr- 

ar, zcv Tilranv, ar.apapiB [/.{1 zu ocllczpLa y.aya' ■aa^-fiue- 

v:c y.azoc zcv ocdcl^acv acv yazalalfcc' zi S^Yiaets axavda- 

lcv yaza zcv vlov ty); [J.nzpcc, acv; o-jp.cpepet acc y.allcv 

(Dayeiv xpea? /at TAvetv clvcv , xai pn aapyac av,^p)7TWV 

y.azau.ccaaaa^aL tyi ykb^aari, 

Ou3ev ylcxyjanc dzLVozzpcv dLO. rvi; ylcfiaam 'hp^LV y.a- 

zaayivcfZizaL naaa ocu.apZLa' ^lo yaL lcloy.w^f eXeyev yXwc- 

(7« ^'^ ocvBc(!)7::v yay.ri ^ T.zo^aLC avzov' yaL Ta}dV o ocyicg Aa- 

^\d' ri yXo^aaa gcv (x)Gc\ ^vpog r\ycvr,iJ.evr,' yai Tahv zl 

dcBeLT, a:L y.al zl npcazpB^iLr] acL npog ylc^aaav ScALav ; 

sola ciboriim abstinentia ieiuniuni dicitur : verum tu qui ie- 
iunas seponere debes yindictae studium, irae impetum , odium, 
invidiam , rixas , contentiones , mendacium , aemulationem , 
maledictum. Quippe ieiunium haud sola ab esu potuque con- 
tinentia defmitur , sed abs quolibet maleficio abstinentia. Sunt 
enim qui ieiunant quidem , sed lingua proximos feriunt , dum 
aliena peccata enarrant. < Sedens contra fratrem tuum oblo- 
» queris. Cur ponis scandalum adversus filium matris tuae ? » 
Sane magis expedit carnem edere, vinumque potare, quam car- 
nes hominum cruenta mandere lingua. 

jNihil lingua veliementius est. Lingua nos omni genere pec- 
cati irretit. Idcirco aiebat Salomon : « lingua liominis improba , 
>• ruina ipsius est. » Rursusque sanctus David : « lingua tua 
« velut novacula acuta. » Et denuo : « quid tibi detur , quid- 
.' ve tibi superaddatur ad linguam dolosam ? » Item : « os 

(1) Ab hoc vocabulo usque ad j)la TravTot tu y.xxa Sid rrig yXuGGog 
lecitat locuin sub noinine nostri Eusebii S. lohannes damascenus iu pa- 
rallelis ed. Lequinii T. II. p 422, sed cum varielate multa. 



DE IfilUNlO. 9 

y,aL r.ockiv' xo axoaa acv eii^kecvc/.aev (kdiYAav ^ y.ai ri yAwa- 
(j(k aov Ti epienley.ev dclLo-moc' xaL TialiV elal-naev v.ax 
eij..v ylMrjO-ri dolia' y.aL TiaXiV mcvricav yloiGGav av-:o)V 
oocjet ccpEC),' loc aGUidoiv vcjo xa yj.Lln avzoiV leyerra o 
oQLg dcivov eyeLV xo xsvrpcv xrc, yXwaa-/]?, aX/ cvy.ezL dei- 
vozepcv ylo^aariq xaxy]?* aycpr.LCv ^ryiJ^ciBepaTievexaL^ Ao- 
yoq de yayog e^epyoaevoq r/ aTO[j.azoi ^lvapcv .itatc.)-' Be- 
panevezai' TiVpoc, (^loya anoa^evvvaLV vdo^p^ ylo^aauv oe 
y.ayrv cvdeLC, dvvazaL navaaL' imcv ay^i.rp.zpayrj.cv v.aze- 
yeL yoLhLvo-q , ylodaaav (3e (^"kvapov ovbeLc, dvvazaL yazeyeiv' 
BnpLcv aypLov emczOifzepcv riiJ.epcvzaL ^ y^Maaa oe /ayn cv~ 
denoze r\iJ.epcvxaL' cvy. eaziv ev y.oaiJ.^^ yAoiaa-riQ xaxvlc OeL- 
voxepov yActiaaoc y.ayn avvanxeL tzoalv npoi ttoAiv, cLyuav 
TTpfc cly.iaVj xey.va rapo'E,vveL zaxa ycviMV , ycveig eyeipeL 
y.aza rejtvwv, adeA(^cvi y.azoc adeJ/j^c^v' r.avzoc za /.aya dta 
Z'ni ykcKiaaT.g xrq (i^Avapcv yLVcvxcci. 

(J ovv VYiaxev(t)v c(DeiAeL yaxa.ayeLV zupo xscf.vxoyj zr\v 

» tuum multiplicavit iniustitiam , et lingua tua fraudem con- 
'> texuit. » Item : « loeutus est adversus me lingua dolosa. » 
Item : « acuerunt linguam suam tamquam serpentis , vene- 
» num aspidum sub labiis eorum. » Dicitur sane serpens ve- 
hementem liabere linguae aculeum , haud tamen maia lingua 
diriorem. Scorpionis quidem morsui medela fit , sed malus ser- 
mo de garrulo ore prolatus aegre corrigitur. Ignis ardorem 
aqua extinguit , sed effrenem linguam nemo potest cohibere. 
Fera silvestris facile cicuratur , lingua improba numquam 
emendatur. Nihil est in orbe mala lingua deterius. Lingua 
improba civitates atvjue familias inter se belio iurgiove com- 
mittit , liberos in parentes concitat , parentes in liberos , fra- 
tres adversus germanos suos. INihil demum mali est quod im- 
proba lingua non pariat. 

Qui ergo ieiunat , linguam in primis cohibere debet a nu- 






^O EllSEBIl EPISCOPl 

yluiaaaM oltzo cpXuapia^; v.oli dolov xai xocralah^g y.ai ye- 
).a)rcc y.ai cy.diiiiiaTcq' iw y.aklcv aiip.cpepet p/i vriGzevELV' 
/.a\ eavzov lilzxja^zv Idv yap (^ayn y.ai mt] itc, cv^zv 
'f]diynaev' za yap ^allcixeva elg ro azoiJM^ e\q tov acp£- 
(^p&iva ey{iaXkexai' ra ^e eta7:cpevo(j.eva ex rcv aZQiJ.azcg, 
e-nl-fi^avzo rJ^-naLOV dia zovzo xal o yvpLcg eleyev zciq CX" 
lciz' cv za elaTicpevo[j.eva etg zo 'azoiJa y.cLVoi zov avOpM- 
Tijv, akla za ey.TTCCcucf^isva. Qekeiq vnzevaaL /.alc^g; di- 
da^ov vnazeveLV -w ylSiaaav y.ai zcvc cx^OaliJ.ovq y^ai zag 
^^elpa^ xat zcvg TLodag' ya\ e\izov aci tiw; ©(peiXetc (ocpS^aX- 
u.:vz) ^Ldday.ZLV* aTzoazpe^cv zovc oc^^aliJ.cv; dizc yvvaLycg 
dlkozpiaq* cq ydp edv eTZL^le^ri yvvaiyi iipoc, zo eT[i6viJ.mai 
avz-nv ^ ri^h epLCL-x^evaev avz-nv ev zr\ yap^LC/. avzcv' y.-n eTit- 
Qvy.ei zd dXkozpia' e\ ^l eiiLOvtjelq ^ epydl^ov, yal ex twv 
awv yoTi(,)v yzriaaL^ y.al zd zcv nlnaLcv [x-n apnaa-nc^ fj.n (^Oc- 
vna-nc,* cutoc vnaze^jovaLV ol o^^^akyLcu Att^ajov de y.aL zag 
yeipac vnazeveLV yoii keyic»^ zov Tiknaiov piYi nk-nc^rig ^ za 

gacitate , dolo , maledicto , scurrilitate , atque convicio. Prae- 
stat enim omnino ieiunium omittere. Certe is sibimet fucum 
facit. Nam si quis edat bibatque , nemini iniurius est : etenim 
quae in os immittuntur , eadem in secessum abeunt ; sed quae 
ex ore procedunt , ea proximum vuhierant. Idcirco et Dominus 
turbis aiebat : « nequaquam ea quae in os intrant coinquinant 
ho» minem , sed ea potius quae inde procedunt. » Vis bene ie- 
iunare ? Doce ieiunium hnguam tuam , et oculos , et manus, 
et pedes. lamque tibi tradam quomodo debeas oculos edoce- 
re: averte oculos tuos ab ahena muhere; nam qui muherem 
concupiscente animo aspexerit , iam moechatus est iham in 
corde suo. Rem ahenam ne concupiscas. Quod si ahquid ha- 
bere cupis , incumbe ad operam , et labore proprio rem ad- 
quire, non iham proximi tui rapias , neque invideas. Sic vi- 
dehcet ieiunant ocuh. Doce quoque manus tuas ieiunare, pro- 



DE lETUNIO. H 

akkoxpia (j-r] y.le^-nq, ek ^<^yr]^ ™ X^^P^ <^^^ ^'^ sxtsi- 
vyjc 1 layoLC.cv -aiq X^P°"''^ '"'^^'^ ''^'^^ peTa^rJw; to) Xp-^^''^ 

TC£X£, £u Tic^vzLav [j.Yi ar.i^jcn ., elc f^ax"^v /a-n £u(3pcp.Yiff-(i?* 
eav cuTwg v/i(TT£U{l? , cux epe^ cct o S-£C5 wg zciq lcuOai- 
cig 7rcT£* Ti GOL wcpeXcc vyicrT^uorajS^at ; At(^a|cv xai olcv 
To G(7)iJ.a crcu xat tyiv ^v)(^w v.a.i zo nvevjja. , iva. ci Tpetc 
z-l TM avzw wcrtv £V T<i) ovoiiazi zcv v.vpico' e/£t yap z<^ai 
xat Y,vot.cc tv pig(7&) a:jTCn)V xa.>r&3; Etrrev o v.vpic; , OTf 
oTicv uaiv ^vo VI Tp£"t? avvfiyu.ivci iv T(>> ovcpt-aTt p.c'J, exei 
t(jcy~.aL ev pt.£aw auTcoV zcvzcv '^apLV zlt.iv ent zo) cvcixazL 
avzov etvaL' o3^£V v.aL o evXoynixevoq UavAcc, Xeywv nv^ezc 
olo-alnpov viJ.SiV zo a(7)[j.a v.aL znv ^v/^w v.at T.viviJ.a au.i^.ji- 
Tfoc £v T'^ TzapcvaLcx. zcv '/.vptov riiJOdv Itiacv \pL^ov zriptiBn- 
vaL* eav cutoo; v/i^£ua*/]5 oXw tw aoi[J.azL v.oll tyi ^^X^^l, "^^ai 
Tw TivewaTt, eXTit^s acoQYivat, xat Trpoiyjoxa t*/iv a^tiznptav. 

ximum inquam tuum ne verberes , ne rem alienam fureris , 
ne ad rixam manum tuam extendas , manibus tuis operare 
ut iis quoque qui egent succurras. Pedes item ieiunare do- 
ce , nempe in theatrum ne curras , ad fornicandum ne abeas, 
ad rixam ne facile descendas. Si lioc pacto ieiunaveris , haud 
tibi dieet Deus prout olim ludaeis : quae utilitas ieiunii tui ? 
Doce corpus universum ieiunare, nec non animam spiritum- 
que, ut sint tres in unum congregati in nomine Domini. Ibi 
quippe Dominus erit , scilicet in medio ipsorum ; sicuti prae- 
dixit idem Dominus , quod nempe ubi duo vel tres fuerint con- 
gregati in nomine meo , ibi ero in medio eorum, Huius rei 
gratia dixit , in nomine meo. Quamobrem benedictus quoque 
Paulus diserte orabat , ut integrum corpus et anima et spiritus 
sine querela in adventu domini nostri lesu Christi servaretur. 
Igitur si hac ratione toto corpore , auima , spirituque ieiu- 
naveris , servari te spera , salutem expecta. 



,o ETiSF.BII KP[S(:OPI 

^oUvGGCVzai y.valxa:, ■^r/rjatv ayrMC^rx iv^c&irrov sv 
Ix^pJrriTi aiayc^VTCov, GJ£p;3>.£o:vT«« t^^c xax^as cnjo)^ :pa- 
vcpGW:vr^: fT. vnazevovGLV . xal 5sA:uatv r7c:(Txuv£^(75at 
^^; ::avT«v ro: ci^Aa^S/T:- xal raauTO vnGzeiocv cv (^lW 
c 5c:;- ^aa' i:x:uc 77:^^7:0 vr.aTctav ayar? : Oik ^-^Odi^ 

rfT.GLV OCV-h' ^/-i^^V GCV T^V XcCaUv . xat Vid>CCL GJV Z'h 

.^div, x;<i ^.-;i Gav9i.' t:7c avSpoJu.-:; v/irsvwv, aXX^ Toi Tratpi 
(7:-j Tw ev cupav:7c- xzLavvn vnG-uy. zepT.ezccL c ^ec;' y) 
yac xaTa av^pcoraps^xciav '/iv:a£v/: vcG-elx 'JLgBIv cvy. 
ExeL. ^Uol r.ylrj v/^aTcucov ^i^n; tcv u-^ vr;aTci:.:vTa, xa- 
S-c:). £c-£v : a7T:aT:A:r : 'A ^^-'^'^ "^" sa5i:vTa ar, 
xpcv^TC^- aS-v: r v^^Tsia aX^BrYi; , xa. ccr.ccGv.cizcc '^ccl aa- 
^oLvoakLGzU kLV 7t:>.a:1 eLGLV [t>hlvGGcy.ivcL xcv av:v xa\ 
xl -^ocz, vA c^: a-i xax:^ aTTSX^VTa. ^r! a^^T^v f.^ vy;- 
cTSjs l:uaa;x^;- st:^! xav usv 'hvoc^cL aw'eyjv-aL y.^U^ 

Multi suiit qui in sacco et ciaere lacrymisque ieiunant , 
truces oculos serunt , mulieres aversantur , ornatum homi- 
num hilariter ^iventium vituperant ; attamen ipsi hac illac 
circumspiciunt ut appareant hominibus ieiunantes , atque^ab 
omnibus ceu pios coli se volunt. _\e hoc quidem ieiunmm ^eo 
iucundum est. Porro intellige quale Deus amet ieiumum , 
prout ipsemet ait : « unge capui tuum , tnamque faciem la- 
,> va • neque ^idearis hominibus ieiunans , sed patn tuo 
» qui'in caelis est >=: Hoc Deus delectatur ieiunio. \am quod 
ob placendum hominibus fit ieiunium , id omni carebit re- 
muneratione. >>que tu rursus ieiunans non ieiunantem vitupe- 
res ut ait apostoius : « qui non comedit, comedentem non 
. iudicet. > Hoc demum verum est , et inculpatum , et sine 
scandalo ullo ieiunium. ^Multi vinum detestantur , et a car- 
nibus tamquam mala re abstinent. Tu vero ne iudaico mo- 



1)E lEllJlMIO. 13 

tog., oclla iJ.iaBov cvy. \jo\joiv ^ enzid-n o)c ^bi^.vacoy.ivu 
aTieYovTctr cu(5£v /axcv eTUCf/iaev o ^zcc,' uv.c-oi zcZ M&)- 
orewg ^lycv-oc,' v.ai e't<5ev o S^ec; cTi x.aAa Travra eTicr/^cev 
Beoq^ (klX cvai zolc y.a.i og ra y.a/.a x.e;i(p/]p.ev:£5' p.-/] 
J/e|-/]g Tcv ctvcv., a/^a Tcug Tiapa TC \j.zz[jCV TitViVTag tcv 
C£vcv ^olBiw. ri OalaGGOi^ a\lo. xc}.up.|3r;T-/ig TcacuTcv xaT- 
kp-/j,zoLi OGcv Y.al avel^elv dvvoiraL' er.et av aiJ.expov /ax- 
eX5y), y.at //y) Svvay.evoq diavvdadOai ^ vavayrijri., cvyi Qa- 
laGaa aixiaxai^ akV -fi tcu xcXup.|3-/]TcC a-nlmxci^ yvMyrr 
ovxoig yai evn xcv civcv* cvyi o clvcg a\xicg^ o v.xiaBeK; 
ec7t ev^pcavvfW y.ai B^epauetav twv avB^iswcjwv , alla c r.a- 
pa xo (j.expov y^po^^ij.evoq xov oivcv, 

"Oxav de CTpcjSaXyi? vn^jxevetv ., y:f\ ^r^a-t^c, vcy.cv o)axe 
akvxov e^etv tyiv v-naxetav ., aXka xrv y.ev xeaQapav.cGxW 
XTY](jai eauTw, yai yn X'^?'-'^ TrapcvGiag (^lAov /w/15 t-/]V 
vnaxeiav' yap xrig xeudapayccfxrig y.avoiV xclg naatv etit- 

re ieiunes : nam Tudaei quidem etsi carne abstinent , nihilo 
tamen minus praemio carent , hoc ipso nomine quod dete- 
stantes abstinent ; nihil enim malum fecit Deus. Audi Moy- 
sen dicentem : et vidit Deus quod cuncta bona ipsemet fecis- 
set. Verumtamen vae illis , qui et re bona abutuntur ! Ne 
vinum reprehendas , sed potius illos qui praeter iustum mo- 
dum ipso utuntur. Profundum mare est , sed urinator eatenus 
id penetrat quatenus postea reverti queat : nam si tantum 
spatii decurrat , ut inde regredi nequeat , naufragiumque pa- 
tiatur , eius quidem rei haud mare in causa est , sed urina- 
toris voluntas intemperans. Sic in vino usuvenit : vinum quip- 
pe culpam non sustinet , quod ad hominum laetitiam medelam- 
que creatum fuit, sed is potiusqui sine mensura abutitur vino. 
Quum igitur ieiunium susceperis , ne tali te lege adstrin- 
gas , ut inviolabile ieiunium putes : sed quadragesimale qui- 
dem ita custodi, ut ne adveniente quidem amico illud pol- 



14 KliSKDIl EPISCOPI 

xeizxi vTOoreustv ta^ dt alXaq nixipag reTpadaq y.at Tia- 
pa(TxeuY]v £7r( (ft^kcv (xndlv diay.pivs.iv ev o-a|3j3aT&) de y.al 
xupaxY) uridsiq vy;aTeu£T&), ayiTe ev Tjp.epat? t^? TrevT/jxc- 
(jTn^, /AY]T£ ev Tatq tcov xaAA(VtKO)V /uiapTupwv (j.vetatg* vn- 
GTeve 6e xa^wg etTiev c xuptcc ev tXapoTy)T£ xat x^^P? weTa 
TravTCi)V ex&)V tyiv ayar^nv avviioyptTOv, ^OTav Se zavTa 
navTa r.cin<jr\<;^ y.at y,Tn(rn apeTW onya^nv xat 7ra<7av btyat- 
oQvTriV , u.n mapBnc, e-Kt Toig y,aTcpB(xiixaaiv aov^ [j.nde 
dLaypa^nz eavTov pteyav u.n ap^n leyetv OTt Tovde xal tcu- 
oe avwTcpc^ elfj.i' eav TavTa Xeyy]? apnG^cv e-Kctncoi tov 
y.CT.cv a-u, /. l vnv vnaTetav cvTOig yap fkeyev y,at o oja- 
pto-at::; ey£tvc<^' ev-/^apt(jTOd act^ o Beog^ oti cvy, e'iy.) oyg o 
y,CG[xcc, cvde og o zelcxy^ng cvTcg* eyta yojp vy^a-Teuw d\g tw 
aaj3j3aT&), xat a7rc(3exaT&) Tiavra 'oaa vr.apyet [j.cr y.ai xaT- 
ej3y) ay.apTTcq ex tcu lepou rlnpng a^iapTtaq' dta Tt; eiiet- 
dn u'j/y;Ac(jjpovyiaas eTit Tcii y.aTcp6o)piaatv ly,av/aTo' eyyap- 

luas. Alia ratio est quartae sextaeque feriae, quas amici gra- 
tia negliger^ licet. Demunr) sabbato ac die dominica nemo 
ieiunet, neque diebus pentecostalibus , neque in triumphalium 
martyrum coinmemorationibus. Fac autem ieiunes , ut inquit 
Domiiuis, cum hilaritate et gaudio , sincera erga omnes cha- 
ritate servata. Quum vero haec omnia perfeceris , et prae- 
claram virtutem adeptus fueris atque iustitiam , cave tuis re- 
cte factis superbias , neque te magnum quid existimes , ne- 
que dicere incipias : equidem hoc et illo homine melior sum. 
Si ita loquaris , mercedem amittes laboris ieiuniique tui. Sic 
enim ille quoque pharisaeus aiebat : « gratias tibi ago , Deus , 
') quia non sum sicut reliquus mundus , nec veluti publicauus 
» hic. Ego in hebdomada bis ieiuno , atque omnium bono- 
» rum meorum decimas do. » Atqui hic de templo descen- 
dit fructu vacuus, peccato plenus. Cur hoc , inquam ? Quia 
superbe de suis recte factis gloriatus est. Locuples accessit , 



DE lEIUiNlO. i'> 

7T0€ avyjXS-ev, y.ou oLY.ap-ncc xaTYiXS-sv, leyoiv cvy. ctp.t oy; 
Y.o(j[J.cq' w a.vct(X avBpoiiicv y.oci der^orrig' npzGevleuBoci 
«veX^wv, tov YoaiJ.ov Y.cf.rr\ycp-n(jev ^ yocl e^T.yeipcV avTcv * * Sc-ov? 
Y.aB' eocvTcv' zi Y.oLX'f\ycpeic, xcv y.oqij.cv^ oj cpapio-ois; fxy) 
vap xal ^izatc? e'ii xai tou yog[J.ov olcv ocvoixepcg; ex^i 
zspoztixriGOii 3-£o;* apa iv oXw tw xoVf/Cf) et? oux' e^^pf- 
crxETat ^/uicto? orcu* cux el/^.t w? o v.OQiJ.oq* ev (J.tot copa oX:v 
Tcv Y.otjfLcv YOize^akev^ oaov yolt IyMvov' cvy. clfxi w? o xo- 
(Tjuog, cu(3e co; o TeXcovyj; wUTc;* oux evoria-ev czt c TeX&)vyis 
(5ixa«oT£po? eaTtv. 

Myi cvv xal (7u Y.av)(ri(j-/] ev tcTi; dtYato.)iJ.a(jtv gcv o)z 
exeTvc^ (DaptGOucg' dlX ozav Yxna-n r.aQav dtYatcavv-nv ^ 
(^)g etg rwv eAa^t(7T&)V ytvcu, xaS-Go; etTiev o Y.vptcg' ozav 
nciriarize ixavxa ra ^tarayPevxa vyAV ^ xoxe e^naxe oxi 
a-x^pelct dcv^xt e(7fjiev TauTa cpiAolevfTeucov xctg Tievmtv [je- 
xadcg xov ipxov aov.^ ev xaTopB^co^adiv p.r; eviaipcv ., xrig 

egens discessit , dum diceret : non sum sicut reliquus mun- 
dus. stultitia hominis et audacia ! Quum ad orandum ve- 
nisset , mundum accusavit , quem idcirco contra se commo- 
vit. Cur mundum pharisaee accusas? Num tu plane iustus es , 
et universo mundo melior ? Habet Deus quem praeferat. Num 
tibi par toto in mundo nemo invenietur ? Non sum , inquit , 
sicut reliquus mundus. Una hora universum mundum , ex 
sua quidem sententia , damnavit. Non sum , inquit , sicut re- 
liquus mundus , nec veluti publicanus liic. Nec{ue interim co- 
gitavit , publicanum 1'uisse ipso iustiorem. 

Igitur tu quoque cave , ne de tua recta agendi ratione , 
ut pharisaeus ille , te iactes ; sed quum omnimodam iustitiam 
ad({uisi\ eris , tunc pro minimo temet gere , dicente Domino : 
cum omnia feceritis cjuae mandata sunt vobis , tunc dicite 
scrvi inutiles sumus. Hospitalcm te pracbe , panis tui partem 
pauperibus tribue , de recte factis ne glorieris , ab ecclcsiae 



I<» KisKini iinscon 

V 



Atinrii, (3^Jav av5|SW7r&)V pyi -^.S-ricr^]; , ^scv (jri |3Xaa^yip.y)' 
a/];, Li3T£p::yxa py) XaXyifjri^"^ a^S^evcuvra £7rtorx£7TTcw, ?£- 
v,"u»; avvaycx.yt^ <^U:iz y.n dclioxjcVj zrii akn^noLc, u.-n oltio- 
•<j'i\c^ ivoL iv 7ra7«v T£Aet:;c eupsS'-/)? , xaS^w; y.oci 7ravT£c ::*i 
(xyici^ ev Trj twv rupavolv (SaatX^ia, £v XptaTO) T/io-ci) T&J 
x-jptr.) /;7.(j)v, (j) o:ca it; t:;u5 0LL(£tVxq roov ato)V&)V. AiJ.W' 

TOY AYTOY EY2EB10Y 

{i K p I A r A ii H i;. 

I TXta Toov Yijuepcov AEyet tw p.axaptw Ev(Te|3t&) o 'AXe^av- 
^p^c* dioy.oci aov^ TraTep, Tr.ta ^ixatcauv"/) x«i IvtcXy] avc)- 
zecoc TravT&Jv e^Tt; Aeyet auTw o Kvae^ici' ncf.anc, diY.ot.io~ 
(jvVYiQ v^rtXczcfiOi Igzlv -n ccyoLnn' cvdev uya^ov dvvoczocL 
T.cL-naxt av^cwr.og , lov y.n znv ayari-nv ej^in avv£py5uaav 

consortio ne discedas , sanctorum memorias ne deseras , hu- 
manam gloriam ne adpetas , in Deum ne blaphemes , superbe 
ne loquaris , aeiirotantem invise , peregrmos domi excipe , 
cum amicis ne dolose agas , a veritate numquam discedas , 
ut in cunctis perfectus inveniaris , sicut ceteri sancti omnes , 
in regno caelorum cum Chrisjo domino nostro , cui honor 
per saecula saeculorum. Amen. 

E I U S D K 1\I E U S E B I I 

SERMO DE CARITATE. 

JJixit quadam die beato Eusebio Alexander : rogo te , pa- 
ter , quaenam iustitia aut mandatum cunctis praeeminet ? Re- 
spondit Eusebius : omni iustitia excelsior est caritas : nihil 
boui agere potcst homo , nisi cooperantem habeat caritatem. 



I)E CAIUTATE. 17 



Tc7$ 7revy)c7tv, ayanriV d: [j.n eyrn , cvdev (JcptAcirar ei de 
euoZ cv TTci^-/), «K.uo-jv IlauXiu rou ocncazoAcv Azycvzcz^ 
oxi eav TTCoX/jaw woy Travra ra uTiapxcvra, xai eav -a|sa- 
^w TO G(^)^OL [J-cv \vy. xau5y], cf.yoLT.ry 6e y/n e/oj, cucJev 
di^i^elovcjioci' Y.OLI noikLV dtoc r-nv ayocnnv rov 7rveup.arc^ $cv- 
Aeuere alT.-nlci;' o yap nag vo[j.cq ev evi /oyw 7:X'/5(:curai , 
ev T^ OLyy.n-n^JcLg zov S^ecv a:;u, xat rov TiA/l(7t:;v acu co^ 
eaurov xat nocMV n ayoLn-n ovoenoze eyininzet' zt eaxtv 
e(DL(jov Becv; cvdeV ei ovv o ijeyoLc oLnoGTc^Xcg ~ov ^eov 
oLyoLnnv ey.aleaev ^ Xeyov, o ^eog OLyoLKn ecrtv o ocyoLnc^v 
zov ^eov, rcc^' ey.oLQZ-nv opoc avzoV o [j.Yi eyoiv ocya.nnv 
Ti eariv; ■^a\yoq inx^^v, ri xu/a|3aXcv aka^kat^ov' tcv-.ov vaov 
azof/ov (^vc[j.aGev eY.elvcg B^etag o^aae(t)g ezsouszni' cvoev 
aXXo la^^uet xarcpS^o^^a, ayaTmi (J-fi napcvGYiz. 

Kat cjaXtv Xeyet aurw o 'Ale^avdpci;' na-.ep , zsota 

Si quis ieiunet et oret , atque opes in pauperes elargiatur , 
hic si caritate forte careat , nullum capit emoiumentum. 
Quod si mihi non credis , Paulum apostolum audi dicentem : 
« si bona mea cuncta vendidero , corpusque meum combu- 
» rendum tradidero , nisi simul caritate sim praeditus , nul- 
>• lam percipiam utilitatem. » Et rursus : << per caritatem 
» spiritus invicem subservite : universa enim lex uno verbo 
>» completur , nempe ut Deum tuum ames , et simul proxi- 
>> mum tamquam te ipsum. » Et denuo : «caritas numquam 
» excidit. » Num quid est Deo par ? Enimvero nihil. Si er- 
go magnus apostolus Deum caritatem appellat dicens : Deus 
caritas est ; qui Deum amat , quotidie ipsum conspicit. Con- 
tra vero qui caritatem non habet quidnam est ? aes reso- 
nans, et cymbalum tinnicns. Hunc ille divinae visionis spe- 
ctator templum absqiie parietibus vocat. NuIIum prorsus re- 
cte factum valet caritatc destitutum. 

2 



18 f:i'SKini i.jMscoiM 

auapricx. oeivn eariv xq^ :u yap Kiyirai aixapxia^ rt epco- 
Taz TTSCi r^: txuap:ia;; Tr/yiv ETiec^-o ^at ev zolq aiJ.apzn- 
La(ji:pai tioiv . en:(>) ozl r/iV ah-fiJiLav Xip^v ty)$ 
TrAccvtJia; xat r-^c u.v/io-txaxfai; :w3ev ea-tv a/cue Hau- 
X:u t:G ivl yr,y.ev:v ancGZolcv leycvzcc' TiXecveJtav , YiTt^ 
earlv eidwA:XaToeta* cu:3e ij.ci-/^iia^ cv^t li\aziia^ cvde zze- 
f.cv zi auapzriua X^^{'^''' "> °^^^' '^ Tr/.e^velta TiZic, ecTTtv et- 
5&))l^XaTceta' (5etva aev cvv cla zo au.apz-fiuaza^ aXXa Xe- 
y&) '']etvjTe|:ya e^tv yi TiXecveJia* xai ytvwaxeTw o TrXeovexT/is , 
cTi /a5' ry.ioav et(3c.')X5tc Trpcaxuvel , xat cu(3ev ezepcv. 

'Adil^^-fi de zTi; nlicviEta!; e(7z\v n iJvmiy-oiYAa' ^eivn 
|uev eoTtv xat a.vzrt r, (xiJ.y.cz'La vc/a 'napavcp.cc' zc^ yoLp aXka 
auapzriiJ.aza ncvr^pa uev eartv, chyoxpovia (3e zvyxocvcv 
(jiv , uia uipa aT.czelcviMeva' ciov zi Xeyco|uev' e7ropveu(7£V 

Tunc iterum Alexander ait : quodnam , pater, peccatum 
maximum est ? Respondit Eusebius : omne peccatum dirum 
quid est : cum enim peccatum dicis , cur amplius interrogas 
de peccato ? Sed tamen quia peccatorum differentiac sunt , 
veritatem te non celabo. Avariti^ et iniuriarum recordatione 
nil deterius est. Audi benedictum apostolum Paulum qui ait : 
( mortificate ) avaritiam , quae est idolorum servitus. Neque 
adulterium , neque latrocinium , neque aliud quodlibet peius 
peccatum, idololatriae nomine vocitatur , sed avaritia. Dira 
igitur sunt omnia peccata , sed omnium gravissimum avaritia. 
Sciat enim avarus , se quotidie nihil aliud nisi idola colere. 

Avaritiae autem soror est iniuriarum recordatio , quae sa- 
ne et ipsa o;rave peccatum est et flagitiosum. Cetera enim pec- 
cata, etsi mala sunt, exiguo tamen tempore durant , quippe 
quae brevi hora peraguntur. Exempli causa, fornicatur aliquis? 

(1) Item ab his verbis usque ad illa e;^3gdv e^^wv to i'5iov o-kvsjJoc , 
recitat universuni traclum sub noniine nostri Eusebii Damascenus in pa- 
rallelis p. :?31, cuni notabili tamen varietate. 



DB CAHITATE. 19 

riq; xaxw; (j.ev r.oioiv , Trl-fiv ev (j.ia fj^rjtx 67:£TeX£(72v rc xa- 
y.cv , y.0LL xcnc, 'hQLTiCx.c, Ci^jCf.c, TiavyjxC^o^v dvvocTui iJ.erocvcriacx.1' 
€xX£c|>£V ZLi; Y.cfA xc\)',o y.u/.ov v.oLL v:cXkoL'/.iq T^Q-.z t:cl{l^ t/o- 
zi ov 'RcifL' syeL cvv '/aLpov [j.exoLVcLocq* (5e [ivfics c/aYXc, y.oSS 
£/«(7T'/]v 'nu.epav cf.jj.apxavcL., y.o(.l ~(iV Yav.LOLV ev ty) Y.aprjLoe. 
TcepLOiepcfiv , v.av elg exx^*/)(7tav ocKel^t), cv dvvaxccL v.a^apav 
evytiv Tw Oeo) avaTief.^at, xfiv 'AavAav eyo)v /.axa xav 7:X-<^- 
o-tcv cii^e Tioxe v.a^iepevei -fi (j.vn(JL/.aYQi ^v)(^-n' cv^h ticlCl 
ele-fiiJ-cavvnv' o yap [j.'f] eyyiv ayanriV^ cv^z ele-npLCGvvfiv dvv- 
axai ncLmai' ov yap cvy ayun^ XLq , cvde eleel' c aYav.cc, 
i^Bpov cvY. 'ixeL' o u.vfKsiv.aY.cq cw. d-jiallaaaexai e^/^^pcv^ 
iyBpcv £/cov xc \^lcv gvvclOoc,' nclhf] ayaOoxriq aY.aY.cv v.ap- 
^Laq' ^La xcZ:c_ -/ai c 7:pc(f'nxr,c, eAeyev' « axa/.^t y.ai evOe^Lq 
excAAwvTO fj.CL ., o~.L VT.eiJ.eLva ai v.vpLe' » -Aai T,aKLV' evoo ev 
o^Aav.LOL yLOv knopevB^nv Ivxpoiaai [Me Y.ypLe., /ai eAertaov f/e. 

male quidem facit , sed brevi hora malum id perpetrat , reli- 
quis horis cessat, et paenitere potest. Furatur aliquis ? Male 
id quoque ; sed saepeiuunero id agit , saepe etiam abstinet , 
ideoque tempus paenitendi habet. Verum ille qui iniuriarum 
recordatur seu odit , quotidie peccat , suamque improbitatem 
corde gerens , etiamsi ad ecclesiam pergat , puras preces co- 
ram Deo peragere nequit , quia odium contra proximum fo- 
vet : neque ullum sacrilicium is qui infesto animo est of- 
ferre potest. Neque idem eleemosynam facit ; etenim qui ca- 
ritate caret , non est eleemosynae dandae idoneus : nam quem 
non amat , eiusdem ne miseretur quidem. \'ir bonus inimi- 
cum non habet , sed iniuriarum memor seu osor numquam 
hoste caret , quippe qui inimicam habet consclentiam suam. 
Multa est innocui cordis bonitas. Propterea dixit propheta: 
« innocentes et recti adhaeserunt mihi , quia te Domine su- 
» stinui. >i Et rursus : < ego in innocentia mea ambulavi ; 
>' libera me Domine , et miserere mei. » 



20 KIISEBII IPISr.OIM 

K(x1yi cv-i/ h (x.y.cx/.l(x' dia T^urr xcx\ c iv)ioyr.ij.ivci WaZ- 
Xcq ei-tv c YiXu; uTt eTndoiTu im rw r.apc^jyiaiJM uwaiv* 
xal TraAfv o Aa,3t^- opytH^ia^e. >ioc\ juin a/jiapraveTe* o yap 
cLyi^ciJ.ivci, y.oci ^n <pu?.aa(7&)v zriv cpy-fw ^ aX/. zv^tusc, otaA- 
AaaGCiJiVCi Tfj) ao£A(f(j) aurcu , Airroiv Tr,v xocyiuv ., Gipyi- 
a9r\ y.oe.\ cvy^ yi/^apTev , y.ai eiilnf^Maiv rr,v zcv riavXcv r.a- 
payyiAiav, ya\ zcv Aa^id « cpyi^ia^i xai [j.r\ dfjapxa- 
» vere* « Xeyere ev Toig y.apdiatq u/l/.wv, Int xouq xctTat^; 
» u/:/&)y yaTavuy/)Te. " Axcue xat t:ut:u r/iv ep]u-/)veiav 
e7tei(JYi etTiev c aoirfip « can; ep.|3Xe^j/'/) yuvatxt Trp; to eTrt- 
Bvpimai auTriv, •^'']-/) zijoiyivaiv avxrw ev ty) ya^dia avzcv 
Tcvxyj yapLV y.ai Xx^id -napaivei Xeywv « a Xeye^; ev 
n Ta7; ycipd[aig uacov , eTTi Ta7s xcLzaiq uuwv yatavvyn- 
Te* TcuTeaTtv eav ctTir;; ev Tri y.apdia acv adiyriaai ziva., 
y5 tzepov Tt ev3-ufx'/)3'yi Tiovnpov , cTav eX^y); ev t-^ xotTri 
acu, pLvria^-nzi z:vg dia}.oyta[Jovg zov^ Ticvr,pcvq ., ya\ xa- 
-avvyoBi iv zri a!j.apZLa xcv kv^v^jr.^xazcg ., ykavaov ^ azi- 

Praeclarus igitur est innocuus animus. Idcirco benedictus 
Paulus ait : « sol non occumbat super iracundiam vestram. 
Rursusque David : « irascimini et nolite peccare. » Nam qui 
irascitur , neque tamen iram retinet , sed cito fratri suo recon- 
ciliatur , omissa malivolentia, ipse est qui irascitur et non pee- 
cat, Pauli nimirum nec non Davidis praeceptum secutus « ira- 
'^ scimini et nolite peccare ; quae dicitis in cordibus vestris, in 
'^ cubilibus vestris compungimini. » Audi quoque verborum 
horum interpretationem. Quia Salvator dixit : « quisquis mu- 
» lierem aspexerit ad eam concupiscendam , iam moechatus 
>' est ipsam in corde suo ; " idcirco David hortatur dicens : 
" quae dicitis in cordibus vestris, in cubilibus vestris compun- 
') gimini. « Hoc est , si quempiam laedere in corde tuo cogi- 
taveris , aut aliud quid nocuum meditatus fueris , quum in 
cubile veneris , pravarum tuarum fac memineris cogitationum , 



t)E CARlT^TE. il 



-va^ov ev rn y.otTn IvncviJLevoq ^ y.oli citts /«'. au cA; c Aai3't3 
« Xcuacx) xa5' l/aor/iv vuxta tyjv -/Atv/iv ucu , ev ooxpudtv 

» f/OU T^/lV (7Tpt»>/!/-/lV jfJfOU i3pe|c)' " T:i)t: 7rC'.&)V £711 T-^i? 

xXiv/iw , av£oT/ic >ta3apo<;, 'kcvaoLc, Oia twv daxpu&^v Tr,v 
tx^a^^Ticcv^ iv XpiJTO) I/io-cu TO) xupta) -/^p.wv , 0) Y) ^o^a 
•/ta/. T^ xpaTc; £(<; Tcu; aiwva^g twv atwvri)v. 'Ap-/)V. 

TOY AYTOY KYSKBIOY 

KI^: THN ENA^(-)PnnH2IN TOY KYPIOY, 
KAI TINOS KNEKEN EN A N0Pri H H^S E N. 

L ov y.a.rel^eiv tcv xvclcv 'I/1(t:uv XpaTOV, tcutc yeycvt 
zo cLizicv. 'RTTcicJyi £| 0Lp'/rii tioaIcc 'hyoLn-fiocV xo yevoq tcov 
av^pcuTiCiov, 7rcXX'/iv Trpov^iav enciTiaof.xo ri/t/wv , xar cu^ct? 
ecpu/arT£v Ta tcv vc)y.:u, eTicp.^j^cV 7rp-cp-/iTaw xat cvv. nycv- 

age compunctioneni de cogitato peccato , luge , gemitus ede in 
cubili dolens , et dic cum Davide: « lavabo per singulas no- 
» ctes lectum meum , lacrymis meis stratum iTieum rigabo > . 
[d si in lecto egeris , purus inde consurges , eluto lacrymis 
peccato , in Ghristo lesu domino nostro, cui honor et poten- 
tia per saecula saeculorum. Amen. 

EIUSDEM EUSEBII 



DE INCARNATIONE DOMINI, 
ET QUAM OB CAUSAM INCARNATUS SIT. 



A< 



.dventus domini nostri lesu Christi haec causa fuit. Quum 
Deus ab initio humanum genus magnoperc dilexisset , mul- 
tamque eius curam gessisset, neque tamen ((uisquam legem 
eius custodisset , prophetas misit ; quibus patres nostri haud 



22 EusLiJii f.riscopi 

aav :1 TTareoc^ ■^w''^»^ Tr7>v Trp^cpyjT^^iv, aXXa zzvi ^£V eXt- 
^ocGav^ iO.cvi EQJCveuaav, cut£ evc; yiV.ii^aav ei^ctec cuv 
c( Tipccj-YiTat CTt (^Sivr- -n Ti/.riyY, r-iis aaaj^rtag, xat crt 
/i/eXXet aTTcAsta^at tc '/evcc Twv ai^^pcjTTWV , -/iplavTc 7:a- 
caxaXtTv y.oczOSeiV aizcv rcv xJpicv , xai \a^aa^ai tc 
y£vc,- T&)v av3(.w7;foV TipcoTcc c 7ipc(fyiT-n5 Aa,3r3 eXeyev dso- 
u6v:c* « xup£, xXiv.v .upavcu^ , xat xaTapTjOt* eav p.-/i xa- 
Ta[3yic xat ta(7-(] T'/iv tcov av5pco7:cov aXy/i^cva, cu^etg 5u- 
vmixai OLocactiOrwat' ilOl xupie £1? tc awaat y-f/as* » ouc- 
10); dl y.u\ r.xjzi.; cl ■apofnvai e^ecvTc rcG xaTap-^vat tcv 
y.vcicv xat aTiAay^^vta^et? uTryixcuatv Tyi; d&r,(je(>ig rm Trpo- 
ffi/lTwv, y.a\ xaTYJX^ev eut tc t-/^^ /yis X^p^-^' "^^^■'^' ^^'^ 
r! alzia^ dt rv v.azrJ.Bvj xupic? eTrt Trv yviv. 

Ata Ti 01 yiycviv avBcumcz xai eviycdev zov ota^o- 
Xcv , axcujcv Y.a\ epw c7-t. 'Er.etd-fi zcv iifcxizcv avBpomov 
zcv 'A^ajy. dclepcic p-maaiv 'hTiaz-naev dta^okcq ovza ev 
Tco 7rac/a(5eia(i) ^ta zriz yuvatxc^, dta zcvzo Kvptcc, 7rp&>- 

auscultarunt , sed alios lapidibus appetiverunt , alios interfe- 
cerunt, nemini denique dociles aures praebuerunt. Igitur 
(juum prophetae dirum peccati vulnus viderent , atque huma- 
num genus funditus periturum , coeperunt Dominum depre- 
cari , ut ad sanandos homines ipse adveniret. Primus David 
propheta precabatur sic : « inclina Domine caelos , et descen- 
de. Nisi tu descenderis , atque hominum morbo medelam fe- 
ceris, nemo salvabitur. Veni Domine ad salvandum nos. » 
Cuncti pariter prophetae Dominum ut de caelo adveniret ro- 
gabant. Prophetarum ergo precibus ad misericordiam com- 
motus , in terrarum orbem descendit. Haec, inquam, causa 
fuit cur Dominus in mundum venerit. 

Cur autem proprie factus sit homo , ac diabolum vicerit , - 
audi quae dicam. Quia diabolus dolosis per mulierem verbis 
deceperat primum hominem Adamum in paradiso degentem, 



DE IMCARNATIONE DOMIINI. 23 

xov evcoxjc7£v ev tyi Tiap^svo), nat ec-apx.w3n Si^ aCT-/i; xa« 
TrpcyiX^gv cog riOelr,Gev^ "ivx rrpo^Tcv t-/iv Euav r/ t-Z; /a- 
rapccg eXev^epcocr-r] , xai ttSv roav yvvaiKotv yzvcq Avar, rcZ 
iyyl'f\iJ.oiTog' et p.Yi yap cvzcq e/ zrc r.ap^evcv eyevvfiOn^ 
a.r.eyvoi(JiJ.evcv r\v ro twv yvvaty.oiv yevcq' oze de eyevvrfy{\ 
Y.vpicc, ex zr\q nocpBevcv^ ^cir.ov y.oll WepoaL ot zo r.piv 
^nzectotc, yay.cvvzeq^ vZv napBevtav (ii>v}.azzcv(7tv' Kcpat ev- 
zeleic xat raldeq veot ^ ev Seppvi ■fi/ty.ia vrapxcvzec., zcv 
xauffoova zr\g erir^vy.iaq v.azar.azcvaiv y.at zcze yap tayy- 
pa yeyovev r\ r.ap^evta.^ e| cze zo aya^.avzcv pcdov In- 
Gcvq Xpiczoq ex zriq iiap^evcv rpcr,lBev. 

'EcTTtv de v.ai r\ devzepa' ei y.r, eaapy.(j^B-fi e/ tyi; rrap- 
Bevcv., yai eyalv^^ev t-/iv SetTTiTa a-apx<, cvy^ vQ^tazazc ct- 
y.o'j[j.evr\ cpepetv zr,v Beav zrtV e^^aozparzovaav zr\q Beozr,zcq' 
xat e\ y.r\ evav^pwTrTicev , rrw^ rpcarr^ytCcv auTw a y.ayot 
Y.ai TTpoo-ecpepcv auTco do)pa; e\ [j.r, aveXa^i aapxa , -fo; 
ezoky.a r\ Tcopvn rpcaeyyLuaL au"&) v.c^i zcvz r.c()ag /aza- 

idcirco sibi habitaculum Dominus in vir!L':ine delegit , et in 
ipsa incarnatus , atque eo quo voluit modo natus est , ut in 
primis Evam maledictione liberaret , cunctunuiue mulierum 
genus crimine illo expediret. Nisi enim ipse de virgine natus 
.fuisset , actum erat de sexu muliebri. Postquam auten\ de 
virgine Dominus ortus est , iam Persae quoque , qui antea 
matribus miscebanlur, nunc servant virginitatem : puellae 
humlles , puerique adolescentes , in aetatis fervore , concupi- 
scentiae vim domant. Tunc enim valida evasit virginitas , 
quum intemerata rosa Christus lesus processit de \irgine. 

Verumtamen aliam quoque causam in medium adfcram. 
Nisi Deus ex virgine prodiisset incarnatus , deitatemque cor- 
pore velavisset , mundus quidem conspectum eius deitate ful- 
gentem non sustinuisset. Certe nisi homo factus esset , cpio- 
modo magi advenissent , eique dona obtulissent ? Nisi caruem 



'24 riiSKHIl KPISCOIM 



<pt/y)o-at, cv c'i cvpavci cv •/ji^pcvai.v \ yj Tr&)(; 7.0Ly.jjxic:, r,Sv' 

varc ev rri cxix avrcv U7rc(5e|aa3'a^ , ~o rra^c; Tvi; re- 
Xri»v£t:K,; x^t rvi; (X^iioiynq voLTa.T.a.vGai , xai v-KQdEiyixa ys- 
veaS^at rc7? a|uapr&)X:7^ , crt fffrr; "jonnpicKq y.ai y.eTCivcioc^ 
eXTTt^; 0<a Tjurc avav3|:&>7r'/;(Tev , xai exaAeo-tv pcxy.vc Trpij- 
?c,)v, STTctra TfXfova- , 'eTittTa Trcpva^* ec^&ixev aura^; aoie- 
-jtv at-acTt&iv* £^e|3aXcV tcv \>0[j.cv , /ott ZKj-nyayiv tyiV yjx- 
c(V t:v ivxyyUiiv ^ xat Tiaaav r-/iv x.r atv riXcU^eiiwaev. 

AXX s.nicLdn clryac, T( y^cp; C7|0o tcv zareX3-£tv xat 
£vav3"pr,)r.y)aat , cux ■r\dvvy.-c vi/.riaoa tcv au-a-jav; va.i mv- 
voLTo' CX.KK ctv.cvacv '/.oLi ep&) a:i xai raurr;v ty]v atrtav xat 
7;p(v rcu xareX3"ctv tcv xupi.v xat evavSpcoTrviaat , Iviyot. 
Tov OtOj^cXcv* aXX episXXev xaup^^aa^at xai \iyivj^ tov av- 
^'pr.^Tr^v Eviyfiax., f.oLi VT.o S"£cu \vv/:f\^W .V yiycvtv [J.Cl 
ucya TO TiTCdiJia' rew; tcv ccv^poiTi^v r-nocTncra., tcv Tia- 
f/ocditacv ^evcv T^Eizci-ny.oc. xat rrc S-etV/ic (JtaSeae^e, a^X' 

assumpsisset , quomodo nierotrix aecessisset , eiusque pedes 
osenlata esset quem caeli non capiunt ? Vel quomodo Zac- 
chaeus eum domi suae excipere potuisset , publicani rapto- 
risque noxam deponere , et paenitentiae exemplum peccato- 
ribus consequendaeque salutis spem exhibere ? Idcirca igitur 
homo factus est , vocavitque magos primum , deinde publi- 
canos , postremo meretrices : his peccatorum remissionem con- 
cessit, legem antiquavit , evangelii gratiam induxit, univer- 
samque creaturam in libertatem vindicavit. 

Sed dices : ([uid ? nonne Deus ante adventum et incar- 
nationem satanam debellare poterat ? Vero , inquam , pote- 
rat. Attamen huius quoque rei causam audi. Ante adven- 
tum etiam et incarnationem Dominus diabolum utique de- 
vicisset ; verumtamen hic deinceps gloriaturus erat atque di- 
cturus : ego quidem hominem vici , nec nisi a Deo victus 
:>um : haud nnagni aestimandum est quod ego succubuerim : 



DE INCARNATIONK DOMIM. lio 

ic/.«X&)t:v ( vno ) rr.v a^ocpriocv in-nyocyov , tov ^s^var.v ^^ta 
rng aixapziocg incLaw^yy-oc^ T-nv -noc^ocy.o-hv cdiocciy. , Trccvsuetv 
«Trepa/a" rauTa TtavTa TTCtYJaaG auTc7c , utto 0£:u \\v/([jr\v' 
tvcc /y.-fl cvv TauT/iV eup-/) ty)V vx-oymvj o 7:cvnfo;^ /aL iL-nr, 
vnc B-ecv eviY.-oBw -, ^toc -^cZxc o ^ioc, ocv^pomo^ yeycv&i^' 
dLoc Tovzo devTepoq 'A.docy. o v.vpLc:; e^ ovpavov, Iva o); evLya,Ge 
Tov ocvB^pMTicv avTOC £X67vc$, y.avm crapj tcv avzcv (t&)- 
y.a^ VLyin^zi Tov cltajScXcv , 'tva iJ.a IxO'^ "^oycv etTietv , oti 
Tcv avBpciii^cv kvLyncia, y.ai vno 3ecu eviy-nBrnv. 

Al cv on^kiv ^'^ e^avaTcoaev o dioc^oXcq tou; T:p&>TC7:Xa- 
GTCVi ev Tw 7tapa(}et(7Ci) , dta t:vtc c v.vpLcq evw/iaev tcv dia- 
ficlcv' £7rei^Y) yap evfLvcg OLa T'nq yevacMg rcv ^v/.cv tqv 
'\day. y.a\ TW Euav •/i7:aT'/^oev , dia tcZtc o v.vptc; dia 
Tcv QTavpcv Tov 3ia|3:X:v xaTaTraTnp/.a toov av^pcor.wv encL- 
r.tjev ca:v yap e-/^:vaLv to a-/ip.ctcv t:u aTaupcu em tcv 



certe olim hominejn decepi , paradiso divinaque gratia spo- 
liavi , captivum peccato subdidi , mortem per peccatum ad- 
duxi , rebeilem praecepto feci , apostasiam docui : at post- 
quam haec omnia homini feceram , a Deo devictus sum. Ne 
ergo improbus hac gioriatione uteretur , neve se a Deo vi- 
ctum dictitaret , ideo Deus hominein se fecit , ideo secundus 
Adam Dominus de caelo venit , ut sicut ille hominem vice- 
rat , sic ipse caro factus proprio in corpore diabolum supera- 
ret : ne tibi scilicet , diabole , copia diccndi foret , ciuod quum 
hominem vicisses , tu quidem nonnisi a Deo victus fuisses. 

Sic igitur quibus armis diabolus primos homines in pa- 
radiso morte adfecit , iisdem Dominus diabolum pronigavit. 
Etenim quia is ligni gustu Adamum Kvamque deceperat , ideo 
Dominus virtute crucis diabolum conculcandum homini e.x- 
hibuit. Revera quotquot crucis signaculum in fronte gerunt , 

(() Al) his verbis us(iufi ad illa tov f^i^y.^^Xou ttjv Jv.: vuv, oiial Iaiso- 
biuin nostiiiin Dainascciuis iu parallclis p. (i!)7, iion siii<» ali(|iia varie{a!»v 



26 EUSEBll EIMSCOIM 

fxeT(Jmcv^ xaTazocTCvaiv zov (3ia(3ciXcu T/iV ^uvap.tv , xa^w^ 
iiTXiv GO)'rip' idcv did(t)y.a. vuiv e^Gvjiav Tiaziiv eTravw 
c©£c«jv x.at c7Xwp7:i&)v , X3^i eTTt Tiaaav tyiv Ovvafj.iv rcv e^- 
3-6ci). "I^^i ~co; na-anazr,piy. yiycve r&jv «vS^pojTicov o rris 
aL/^ayyiAiy.riz do^ric, lyyv zo a^LOifxa' dia -a 6i yiyoviv 
cuTco^,* ^ia z-fiv Tiy.^^p^aaiV stTie yarj ev avzM' cTYiac») zov 
jLoviv p»u ucjcxaro) t^u :,vpavov , T^ureaTiV ecjavco tcov 
vecpeXcov, /«: ka:ixai ouoioq zcv v^i^iazov' dia zcvzo yiyovz 
Y.azaTiazru.a* TTspt auTcu yap o TrpccpyjTy]? etp/)xer \hov toV 
aazavav neaovza cj; aazpanrtv ex tcu cvpav:v elg zriV yriv 
zoZ eivai £|cu5ev/iaa twv ^oricov Xpi(7Tcu* xai npoaeye zo 
^avuaaicv oze eC^)V :t ayi:i yazenazriaav avzov ^ y.ai oze 
ane^avcv xai OteXuS/i to t:yi?ivov aurwv a^^fia^ e\ ncv Aet- 
yavrv auTcov, oncv ye avzw r/iv npoao^vvuiav z jV aytcav 
axtUJVTc^ (^piaa^vaiv. 

TauTa TiavTJ^ aci etTi^v, texv^v , ?va jy.a3-/i<g 7i"/lXtK0V 
xaxov Y) Trapaxcyi, xai 6l auTvic ejc TicTa ^apaBpa yaza- 

vim diciboli piosternuiit , ut ait Salvator : ecee dedi vobis 
potestatem eaicaiuli serpentes et scorpios atque omnes hostis 
vires. \ iden ut humanis pedibus caleandus ille evaserit, qui 
archaaijelicae gloriae habuit dignitatem ? Cur autem haec isti 
accicierunt ? \ ideiicet ob inobedientiam. Dixerat enim secum 
ipse : tln-onum n^eum sub crelo statuam , id est supra nubes, 
eroque Altissimo similis. Idcirco conculcandus decidit. De ipso 
enim propheta dixerat: vidi satanam tamquam fulgur de caelo 
ruentem in terram , ut sit sanctorum ludibrium. Porro ani- 
madverte rem miram : nam et quum viverent , calcabant dia- 
bolum sancti lipmines ; et post obitum luteis ipsorum corpo- 
ribus dissolutis , sicubi reliquiae eorumdem supersunt , ipsam 
quoque sanctorum invocationem daemones horrent. 

Haec omnia , fili , dixi ut quam grave malum inobedien- 
tia sit discas , et in quaie barathrum diabolus inobsequen- 



DE INCARNA.TIONE DOMIM. 27 

(Dspei dia^clcQ rcv ocvBpr.^-noM tov (J.-h i/ovzy. vr.ay.CYtV, 

M'iGr,Gcv TW napocY.criV ^ tsxvcv , rriv y.iocvoav crs /a) (xr.c- 
lea&A Gi, anevdcvGav ^ y.ai ayccmuov rw vr.ccy.crv t/jv co)- 
Ccvaav Tcvc ocywnc^mocz ocvzw' ' vnccy,c-n yocp ^&r/i, r.ccoccy.zr. 
Bocvcczcg' et dl cv -neiB-ri eu.c\, ex tcTjv awv T:pc(.y^.ci.-.wj y.cc- 
rc)L[xociye roc leyoy.eva' a^v o-.e 7iocpmcvacc<; twv npcay.cclcv- 
u.evcxYj eic ^zxccjoiav ., iyvpievcv vr.c -cv acf.zavoc' v.ai cvOev 
aklc vnripx^q ec lAi Tacpc? xcxcviaw.evs; Y.a\ viypcc eylvycc' 
o-.e be r\yovaaq [icv r^; cpov/l;, yai Tzpcrikdec tyi u.ezavcia \ 
oTioze ae ei^/ev ^ov\cv ^ia^cXcc,., vvv zrcj ay.iav acv zpe- 
^er eidec, n-olr/^rq ar.ezrc -po^evcc eaziv U7:ax:ri ; eirjic t.o- 
anv ev(fpcGVvriv eye:\ oia zcvzc yai ■/] rjeia ypa(^r\ /.eyei 
vTcaycri ^ ^co-/)* yat c evlcyry.evcc, UavAcq c ^c^aay.cu^cq ty;; 
■/ocpaq^ T.po^evcq zr\; {"^aaCkeiac ., c Ir.y.nv Taar,c zrc ci- 
xcu^.ev/)5, Tapayyillei "keyG^v T:ii9e9e zclc nycvuevcig up.o)V 

tem hominem impulerit. Fac igitur odio habeas inobedien- 
tiam , (ili , quae tibi infesta est , teque pessumdat. Contra 
vero obedientiam dilige, quae sui studiosis adfert salutem. 
Obedientia enim vitam, inobedientia mortem eontinet. Quod 
si mihi non credis , ex rebus gestis tuis co£2;nosce verilotem. 
Tu enim ipse quo tempore iis qui te ad paenitentiam liorta- 
bantur non obtemperabas , satanae mancipium eras, nihilque 
aliud nisi sepulchrum dealbatum , et cadaver spirans. Post- 
quam autem meae voci obtemperans ad paenitentiam venisti, 
iam ille diabolus qui te captivum tenebat , vel umbram tuam 
perhorrescit. Yiden quantae virtutis ministra sit obediontia ? 
Viden quanti gaudii ? Ideo divina scriptura ait : obedientia, 
vita est. Item benedictus Paulus laetitiae magister , rejJini do- 
nator , universi mundi portus , praedicat dicens : obedite prae- 
positis vestris, atque illis subditi estote. Et rursus: fiiii, ob- 

(1) Vidt'si.<; apml nos graecam narratioiicm dc .Mexandii coiiNt .-.ioiie , 
anctoiv Kiis^^bio 



'2H KUSKHII i:i>. I)K INCiHiN. DOMIM. 

y,a.L u7rax5u2T£ xvtci;' y.xi ■kolKiv toc rex.va vnuxovETE T:ii 
y^vivaiv vj.(^v ev xjp'.r jtg cvv vnmovGix; fxov, rexvcv ^xcv, 

UVniJLOVEVe [l.V 071 f>X1lXg(.0LZ ^pOVCV f/gXXet^ a^lOVG^OCt ^ V.7.- 

5&); v.OLi :t olkoitcXa Y.u.TfiiLO^r\axv B^ovwj 7.\uyji(,^v r.ocpoc 
t:v y.vpLcv Yiarov Vnaov XptjT^u, y.eB' ci) t&) Trarpt «jua 
Tw aytw Trveuaart oo^a, xpari;^, rtf.Y), >tai Txpouy.wnGi; vvv 
xa/ a£(, y.xi m tcv; oLLOdvxc, rwv atwvcov. Afj.r]v. 

temperate pareutibus vestris in Domino. Igitur quoniam mihi 
obsequens, iili mi, fuisti, scias te regali throno dignum fore , 
«leque ac apostoli thronis aeternis dignanter donati fuerunt a 
domino nostro lesu Christo , cui simul cum Patre et sancto 
Spiritu gioria sit , potestas , honor , atque adoratio nunc et 
per saecuhi saeculorum. Amen. 



(1) lii hoc tertio Eusebii alexaiidrini serinone nunc suhsistimus : nani 
reliijui in aliis apud nos voluminibus apparebunt. lam sicui forte paulo 
humilior >i(letur Eusebii elocutio , rei explicator adest magims Athana- 
sius , ({ui in homilia sua de semente ff. 4. ait , apud Alexandrinos con- 
ciones sacras simplices omnino fuisse atque pedestres ; et quidem episcopo- 
rum, quibus solis in ea urbe post Arium concionari licebat, vel certe 
mos erat , auctore Sozomeno hist. lib. VII. cap 9, cui accedunt testes 
alii apud rerrarium de ritu sacr. concion. lib. II. cap. 9. Paulo rudiorem 
fuisse Aej^yptiorum graecitatein , observat etiam Theodorus Metochita apud 
ni»s Script. vet. T. II. p. o84. .sq. Immo vcro Diodorus siculus lib. I. ff. 76. 
diserte narrat , artificiosam eloquentiam a foro quoque civili Aegyptiorura 
fuisse extorrem. Denique de Eusebio episcopo alexandrino quid sit existi- 
mandum, abunde nos diximus in praefatione. 



SEDLLIl SCOTl 

EXPLASAIIOIS l^ PRAEFATIONES SANCTl H1ER0N\MI 
AD EVANGELIA. 



1 . Jj eatismno papae IJamaso Hieronyrnus . Novum opus 
mefacere c.e. v. Damasus papa cum quattuor evangelio- 
rum volumen romano sermone variis et inter se discor- 
dantibus exemplaribus perspexisset fuisse conscriptum, 
sanctum Hieronymum pia iussione ad hoc compulit , qua- 
tenus per collationem ^* graecorum , sed veterum, codi- 
cum correctum evangelium latino sermone conscrLberet. 
Itaque tanti praesulis votis beatus Hieronymus assensit. 
Novum opus , et reliqua. Novum opus se facere dicit , 
evangelium scilicet per authentica Graecorum exempla- 
ria correctum , ac romano sermone conscriptum, quod 
nemo ahus ante ipsum romanus fecerit , et ideo novum 
opus appellatur. Satis autem Jioncste ac verecunde ad- 
versus aemulos se excusat , cum non praesumptiosa te- 
meritate ^ se hoc fecisse , sed l)eatissimi Papae iussione 
coactum se ad hoc opus accesisse asseveret. Cogis, pro 
eo quod est coegisti, per chronismon positum esse iu- 
tellege , quo schematc diversa tempora pro ahis tem- 
poribus ponuntur. Ex veteri. Ex eo quod est opus, per 
syllemsin , opere assumendum est, ut plena constructio 
fiat : novum opus me cogis facere ex veteri opere. \Q" 
tus autem opus dicit authenticum quodhbet evange- 
lium graeco sermone conscriptum , ex quo novum opus 
suum, correctum videlicet evangelium et latine conscri- 

(a) Glossa (euionica inlerlinenris ccsnmrur pra/ifi. (b) Gl./raLo/i. 



30 SKDlfLII SCOTI 

pUini, se lacere ('oacUnn testatur. IJiide rectc subdi- 
tur : uf post e.vcinpldria srriplffraruf/i t. o. d. (f. q. a. s 
Exeinplaria 'dicit non soluni jiraecos, sed etiam roinanos 
evani»eliornin codices ; neque solum autlienticos aUjue 
veros, sed etiam novos atque vitiatos libros, et maxiine 
in latino sernione conscriptos, qui apud varias nationes 
iitriusque liiii^nae per totum terrarum orbem dispersi 
sunt. Inter exem])lar autem et codicem boc interest , 
quod codex sit iam scriptiim quodlibet vohmien, etiam- 
si ex ipso codice adluic nibil scribatur ; cum vero ex 
ipso alter codex scribatur , tunc exemplar esse incipit. 
Multi quoquc^ codices, id est decem vel centum seu plu- 
res, unum exemplar appellari possunt, si sensu verbis- 
que nihil discrepent. Codex vero nonnisi unum volnmen 
nominatur. 

*2. Scdeani. Cum iacendo vel stando vel recumben- 
do sanctiis bomo vera a falsis discernere possit , in 
boc quod dicit sedeam, dignitas sancti ^iri iudicantis 
ostenditur. Cur autem variorum exemplarium arbiter 
sedere iubetur , causam subiungit : et quia inter se va- 
riant q. s. i. q. c. g. c. v. d. Multa namque discrepantia in 
romanis exemplaril)us erat, qnando paene tot exempla- 
ria quot codices fuerant ; quando vix ullus codex alteri 
codici coUatus, in sensu et in verbis concordabat. Cu- 
ius erroris causas ipse in sequentibus ostendit. Idcir- 
co necesse erat diiigenti indagatione discutere , quae 
siut illa latina exemplaria quae cum graeca coiicordent 
veritate ; ex cuius bnguae fontibus paene tota divina 
scriptura in latinum sermonem translata est. Cum enim 
varii rivuH tuibulenti esse sentiuntur, fons purus est re- 
quirendus , atque e\ autbenticis exeinplaribus melleus 
veritatis sapor gratissime j)ercipiendus. Ar/)ifcr . com- 
probator. Hoc distat inler iudicem et arbitrum . quod 



EXPL. l^ l'BAi:t. S. IIIKR. 31 

iiidicis oflicium est damnare \el absolvere, arbitii Ncro 
ministcrium est aliquid cligere vel refutare. Varianf, di- 
scordant, discrepant. Decerna?)), diiudicem, comprobem. 
Pius labor, sed periciUosa p. i. d. c.i.a.o.i. Opus pietatis est 
evangelica verba cunctis erroribus eradicatis expur<:iare; 
sed qiiantum ad toxicam aemidorum invidiam, iniperi- 
torumque iudicium attinet, in boc periculosa praesum- 
ptio esse videtur, quod de aliornm scriptis et erroribus 
ipse iudicet; cuius iiovum opus, quam^is graecae veritati 
consentaneum, ab omnibus legentibus erit iudicandum. 
Non quod revera periculosa praesumptio in hoc pio la- 
borc^ esset , cum nuUus reprebensor , veritatis sectato- 
ri formidandus sit, nisi quantum ad invidorum caecum 
iudicium pertinet , quibus tabs lal)or quasi periculosa 
praesumf)tio esse videtur. Et beue suum laborem prae- 
sumptionem nominat , quod nulUis ante eum latinum 
evangelium per recta Graccorum exeniplaria sic corre- 
xerit. 

3. Senis mutare linguam. Subintellegitur ex praeceden- 
tibus, periculosa ])raesumptio est. Senislinguam mutaie, 
est cuiuslibet catholici senis loquelam longo usu iii ^itiis 
tritam et usitatam, informare ac meliorare. Per lii^guam 
locutio vel loquela intellegitur. Jn quod autem ipsa lin- 
gua mutari debcat , subiungit: el canescenlem. mundum. 
adi. r.p. Et est sensus : noii parvae diffieultatis est, sed 
periculosae praesumptionis esse videtur , ut canesccMis 
mundus, id est homines in mundo caneseentes, euncto 
pristino errore deterso , novum et per me correctum 
evangelium , ad simihtudinem |)arvuIorum discere iiui- 
piant; quatenus senilis lingua more ])uerili ad recte lo- 
queiulum instruatur; cum senilis aetas ])rae omuihiis 
tardiorsitad discendum; maiorisipie diflieultatis sil. hos 
a piislino usu ad \(Milalem re^oearc, (piam alios cu- 
iuslibct aetatis inslruere. (Juis cnim doclus, c{ reli(pia 



32 SLDIILII SCOTI 

usqiie sacrilcyum. Supra dixit , quod proploi' Ihjuc iio- 
>um susceplum lal)oioin , ab omniJ)us csscl iudican- 
dus : nunc cnumcrat (jui sint illi omncs, a quibus ipse 
iudicctur , vidclicct doclus quilibel sivc indoctus, Do- 
ctum dicit qucmlihct in romano cvangclio, quamvis vi- 
tioso , vcrbis ac scnsibus instructum ; indoctum , ver- 
bis quidcm cvauf^clicis imbutum, scd mysticis ct abdi- 
tis scnsibus doctrinac evangclicae minus eruditum. Qui 
utrique , cum in manus correctum ab ipso cvangeii- 
cum codicem assumpserint , et a prima saliva , id est 
suo evangelio , quod prolixo iam tempore usitatum re- 
citant, lioc novum evangelium distare conspexerint, sta- 
tim voce iudiciaria proclamabunt , talis novi evangelii 
auctorem falsarium esse et sacrilegum. Saliva , " priori 
sensu. Falsarium, erraticum. ^ Sacrilegurn, furem, viola- 
torem sanctarum sententiarum. Unde autem a temera- 
riis ^ iudicibus arguendus sit , ostendit subiungens : quic- 
quid audcam in veteribus libris a. m. c. Veteres lil)ros, 
antiquos ac vitiosos Romanorum codices nominat , in 
quibus necesse erat quae deerant addere ; et pro vitio- 
sis , congrua et recta ponere; et quae superflue sunt ad- 
dita, corrigere, scilicet penitus resecare atque aufer- 
re: cum, sicut ipse in sequentibus refert, plura propria- 
que capitula aliorum evangelistarum in aliis sint addita 
evangelistis. 

4 . Huc usque pravas adversum se invidorum obiec- 
tiones breviter intimavit. Nunc eos arguta dispulsiotie in 
sequentibus devincit, et se ipsum probabilibus et ido- 
neis causis defendit simul et expurgat. Adversus quam in- 
vidiam d. c. me. c. Invidiam , alienae felicitatis odium di- 
cimus. Sed bic invidiam, falsam de se suspicionem, ^ qua 
falsarius et sacrilegus a temerariis iudicibus ipse aesti- 

(a) Gl. quasl saUvaui imbiberant, kesluntcn. Imbibit, Ueslant. (bj Gl. er- 
rare, lugenareiidcsiluegen.) (c) Gl.fravallen. (d) ruidarsikt , zurtriu- 
vida. 



KXPL. !lN PiiAEf. s. III i:u. 33 

jiictur , dcsignat. Sed quac sit ipsa du|)lc\ causa, qiia 
sc advcrsus aliorum iiividcntiam dicit consolatum esse, 
subiungit : cjuod ei tu , qul suimnus sacerdos es. f. ?. Sum- 
mum sacerdotcm, id cst summum pontiriccin, beatuni 
Damasum nominat. Saccrdos autcm dicitur quasi sa- 
crum dans. Cuius piae iussioni consentirc, laudabilc crat; 
uon obedire autem, nota superbiac fuisset. Altera quo- 
que causa, scilicet mcndosa codicum varietas subditiu-: 
et verum non esse quod variat e. m. t. c. Solidissimum ar- 
gumentum ' est adversus malcdicos ^ adversarios, quod c1 
ipsi absque uUa contradictione ore consentaneo com- 
probant, verum scilicet non essc omne quod variat. 
Sed liacc scntcntia diligentcr investiganda cst. Numquid 
cnim omnia quac varia sunt, vera non sunt? Quid cnim 
magis varium sit atquc discrepans quam lux ct tene- 
brae, vita et mors, dulcia et amara, alba et nigra, for- 
mosa ct dcformia, ct cetcra paene innumerabilia? Num- 
quid tamen baec omnia vera non erunt , quia varia 
sunt? Quod valde al)surdum cst dicere vcl cr6dere. Sed 
ita intellcgcndum cst, quod lux vera non erit, si quic- 
quam tcnebrarum in se mixtum liabucrit. Ncc vera vi- 
ta, ncquc vera dulcedo aut 'albedo vel formositas ap- 
pcllauda est, cui alicfua mors aut amaritudo vel nigre- 
do, aut aliqua deformitas immixta fuerit. Sic etiam quod 
ait, verum non esse quod variat, sentiendum est, quod 
liquidum et purum per se verum non erit omnc quod 
aliquo mcndacio aut intcrmixta falsitatis nebiUa varia- 
tum fuerit. Ideoque romana evangelia vera non erant, 
in quantum varia falsitate corrupta fuerant. 

5. Quod statim approbat cum subinfert : si enini la- 
tinis exeniplaribus, ct rcliqua usquc quot codices. Umnn 
prorsus exemplar quattuor cvangeliorum apud Kalinos 
esse oportcbat, ut licet imunneros codices babercnt, ta- 

fa) (11. chlciiii H$l. ih) GI. sluUarn. Infra : m-.iledicoruin , slwltarm. 

3 



ol SEIiLLll SLOH 

men ipsi iiiUM' se (•odicos niliil iii vorbis ct iii sciisii 
discreparent; et sic tot codiccs, iimiin cxcmj^lar licrent. 
Sed quia tot crant cxeiiiplaria paciic quot codiccs, id 
cst quando intcr sc lcrc oinnes codices sensu et ver- 
bis variabaut ; ct vcrum noii erat omnc quod mcndosa 
ialsitatc varium fucrat; liquido concluditur quod lati- 
nis tunc cxcmplaribus lidcs adbibciida non erat. Jn liac 
itaque sentcntia i|)sos erraticos convincit, ac si cviden- 
der diccrct : si latinis cxemplaribus fidcs est adhihen- 
da, non multa ct varia cxempiaria, sed unuin absque 
varietate exemplar liai)ere Latini deberent. At vero La- 
tini non unum ac vcrum sed varia falsaque exemplaria 
babent; idco latinis exemplaribus fides non est adhi- 
bcnda. Nec mirum, ccntum vcl mille aut etiam plures 
codiccs , si inter sc nibil vcrbo sensuque discrepent , 
unum cxemplar a[)pellari, cum etiam quattuor evan- 
gclia unum evangelium appellantur, licet et ipsum evan- 
gelium ex quattuor voluraiiiibus (*onstet. Nec non et 
multos veteris et novi testamenti codices, unum voiu- 
men vel exemplar nominare solemus. 

6. QuiJjus autem exemplaribus seu codicibus fides sit 
accommodanda , insinuat subdens: sin aiitcm veritas est 
quaerenda dc pturibuSy et rcliqua usque corrigimus. Grae- 
cam originem esse dicit authentica Graecorum exem- 
plaria , ex quihus vcluti liquidis purisve fontibus divi- 
na scriptura in romanum sermonem manasse coguosci- 
tur. In quihus fontibus meram et simphcem veritatem 
quaerendam, et corrigenda admonet ({uae vel a vitiosis 
interpretibus sunt male ediia, vel a praeswnptoribus im- 
perifis emendata perversiusj aut a librariis dormitantibus * 
addita vel muiata sunt. A vitiosis interprctihus^ id est seu 
graeca seu latina sive utraque lingua minus eruditis ; 
quod ipse in sequentibus dicit, in iMarco plura Lucac 

(a) Gl. uvgfvure)!. 



EXPL. IiN PKAEF S. niER. 35 

et Matthaei; rursusque in Mattliaeo plura lohanuis et 
Marci; et in ceteris , reliquorum , quae in aliis propria 
sunt interserendo , ])osuerunt. Aui a librarm dorrnitan- 
tibusy id est pervigiles mentis oculos non habentibus, 
caeca ignorantia detentis. Aut addita sunt aut mutata. 
Vitiosi scriptores saepe non solum ex \itiosis exempla- 
ribus eadem vitia scriptitant , sed etiam , sua propria 
incuria, quaedam superflua addunt, quaedamque vitiosa 
pro rectis immutant. Nonnumquam etiam rectum ordi- 
nem vel verborum vel sensuum, sive utrorumque , trans- 
mutando pervertunt. Et quod gravius, nonnulla quae 
valde necessaria sunt, frequenter omittunt. Quibus quat- 
tuor vitiis, id est adiectione, detractione, immutatione, 
transmutatione, cuncta erroris silva nascitur. 

7. Sed ut reprehensibles erraticos ' notavit, ita et eos 
quos quantum ad lioc institutum ^ opus pertinet, prae- 
termittendos esse existimat, competenter enumerat, cum 
subiungit: neque vero ego de veteri disputo^ et reliqua 
usque pervenit. Nota bistoria est , quod Ptolemaeus phi- 
ladelphus rex Aegypti petivit ab Eleazaro pontifice da- 
ri sibi divinas scripturas. Itaque LXX* seniores, qui 
in sacris erant eloquiis edocti, vetus testamentum ma- 
xima cum iudustria " ex hebraeo in graecum transtule- 
runt sermonem , quorum editionem multi ortliodoxi pa- 
tres sequentes , in latinam linguam tertio iam gradu 
transtulere. Pulchre autem ad nomen veteris testamen- 
ti alludit, cum ipsum nonnisi a grandaevis et seniori- 
bus refert fuisse translatum ; ut videhcet vetus testa- 
jnentum veteres et seniores conscriborent. Et quia mul- 
ta etiam utilia a -LXX* interpr(;tibus, quasi quadam in- 
curiosa obhvione praetermissa sunt , quod apostolica 
auctoritas a|)probat, apte illos seniores nominat, quae 

(tK) (i\. jcrnhiiir. {h) i.j\. kemcintnz. (o Gl. kcuucrido , hhlniii , Ucrli. 
'iinstHome. 



3(5 SKDirLii scon 

aetas obliviosa cssc a ph^sicis ])erlnl)oliir. Qiiod aii- 
Iriu -LXX- int(M*|)iTtuiii ('ditioucni t(M'tio ^n-adu ad Ko- 
manos pcrveuisse asseverat, iu hoc hitenter osteudit, 
propter varios ae \iliosos iuteri^retes, multa \itia in la- 
tiuis codieibus luissc couseripta, quaudo uoii ex liebrai- 
cac Ycritatis li^piido loute, scd per \arios turbuleutos 
rivulos tertio tandeiu gradu sacra \eteris instruiueuti 
seriptura iu romanuiu mauavit cloquium. Tn lioc itaquc 
loco et iii subsequeutibus incuriam suggillat iutcrpre- 

tum. 

8. iSon quaero quid Aquila ^ Sijmmachus, et Theodotion, 
ct reliqua usque incedat. Ecclcsiastica rcfert historia quod 
hi tres iuterpretes chionitae haeretici fucrunt, quae hac- 
rcsis asserit Christum, dc loseph et Maria natum, homi- 
nem purum fuissc, et legem ritu iudaico esse servandam. 
S\mniachus graecus fuit temporihus Se\eri imp. Sed 
Aquila ponticus suh Commodo, Theodotion ephesius sub 
Hadriano, amho tamen iudaei proselyti in cadem historia 
fuisse leguntur, ideoque ex hebraicis \oluminibus quasi 
hehraei in graecum sermonem , quem proselyti didice- 
rant, iuterpretandi peritiam habueruut. Porro Theodotio- 
nem inter no\os et \eteres idcirco medium incedere di- 
cit, quod aUquaudo -LXX- seniorum, nonnumquam \ero 
Aquilae et Symmachi editioni consentaneus imeuitur. In 
quo taeite insinuat Hieronymus , quod ipsi Theodotioni 
quasi subtilis ingenii viro, non per omnia LXX. inter- 
pretum , neque Aquilae et Symmachi editio prohal)ihs 
f uerit \isa; sed nunc istos nunc illos assequens nunc quae- 
dani peculiaria ex hebraica \eritatc assumeus , elegan- 
tiora quaeque ut sibi \isum fuerat edidit. Sit illa vera 
interpretatio q. a. p. Non ego, inquit, nuuc discutio, an 
sit etiam illa \era interpretatio, qua ego ipse ex he- 
hraica \eritate \etus testameutum iu latinum transtuli 
sermonem, cum evidentissime ipsam veram esse con- 



EXPL. IN 1'llAEL. S. HIKU. 37 

stct, qucim apostolica mecum simul auctoritas compro- 
bot. Multa uamquc tcstimonia ex \etcri instrunieiito iii 
apostolicis dictis posita reperiuntur, quac non in -LXX' 
intcrpretum editione , scd in licbraica vcritate , ex qua 
Hicronymus transtulit, inveniri possunt. Sicuti est illud 
'^ cx Acgypto vocavi fdium meum,, et alia plurima. 

9. Satis autem boncste ac vcrecunde de sua tam- 
quam dc altcrius intcrpretatione loquitur cum dicit : sit 
illa vera interprctatio , quam. apostoli probaverunt; ne vidc- 
licct arroganter de se ipso loqui videretur. Non if/itur, 
inquit, de veteri testamentOj nec de variis eiusdem intcrpre- 
tationibus nunc disputando iudico ; de novo nunc loc^uor te- 
stamento , quod graecum esse non dubium est , et reliqua 
usque edidit. Novum testamentum proprie vocatur per- 
petuae hereditatis caelestisque beatitudinis firma Dei pro- 
missio , omnibus per lidem in gratia baptismatis iusti- 
ficatis. Testamentum instrumentum dicitur, quod grae- 
cum csse non dul)ium est, quia nimirum omnes codices 
novi instrumcnti ])rimum graeco sermonc sunt editi, ex- 
cepto apostolo Mattbaco; non quod ipsius quoquc evan- 
gclium graeco sermone non esset conscriptum, sed quia 
primitus liebraicis btteris est editum, ac dchinc in grae- 
cum sermonem fuit translatum. Hoc ccrte cum. in nosfro 
sermone discordat, et in diversos rivulorum tramites du- 
cit, uno de fonte quaerendum est. In romano sermone 
varium et intcr se dissonum fuissc evangchum sacpe 
commemorat, quod non limpido puroquc fonti, sed pro- 
pter discrepantes ac varios codices diversis ac turbuk^n- 
tis rivulorum tractibus allcgorice comparat ; idcoquc ex 
graeci sermonis fontc purissimo dulcem veritatis hau- 
stum quacrcndum essc dicit, id est veritatem ex vcris 
Graecorum excmplariJ)us quacrcndam; falsos vcro co- 
dices penitus refutandos asscrit. Undc aptc subditur : 
praetermifto cos codiccs, ct rcliqua usque quae addifa sunf. 



38 SEDILII SCOTI 

Hi duo Luoiamis ct Hcsychiiis cmoiKlarios " imino lalsa- 
rios de voU'ri vi novo tcslainonlo codiccs cdidcrnni, (|ui- 
hus 'LXX* intcrpri^tum ccniioncin pracsumpliosa lcine- 
ritate ahsquc hchraicac vcritatis considcralione'' cmciida- 
re conati sunt ; ncc non ad erroris sni cumulum, in no- 
vo testamcnto quacdam supcrnua et inepta supcraddide- 
runl. Quoruin mcrito codices praetermittcndi sunt, in 
quihus ridicuh)sa cmcndatio falsaque additio perspicue 
cernitur. Potcst et aliter iiitcllegi, quod praeiati codi- 
ces uec revera a Luciauo ct Hesycliio facti suiit , scd 
sub eorum nomine falso titulo a quihusdam perversis 
sunt nuncupati. INon cnim dicit ipsos codices a Luciano 
et Hcsychio factos, sed mmcupatos esse confirmat ; sicut 
quidam pseudoevangclistae sub nomine apostolorum fal- 
sa sua evangeha praetitulaverunt. 

10. Igitur hciec praesens p7'aefatiuncula, et reliqua us- 
que scd veterum. Hoc est quattuor tantum evangelia per 
autlientica Graecorum excmplaria emendata esse propo- 
suimus, omissa de veteri testamento disputatione, deque 
variis interpretibus sive veridicis sive erraticis. Signanter 
autem ordinem ipsorum describit evangeliorum cum di- 
cit : quorum. ordo iste est, Matthaeus, MarcuSy Lucas, Jo- 
hannesy propter discretionem ostendendam ad falsa evan- 
gelia, quae a quibusdam pseudoevangelistis sub quo- 
rumdam sive omnium apostolorum nomine praenotata 
sunt. i\ieTwv'jy.r/.w; autcm loquitur , ipsos scriptores pro 
scriptis evangeliis nominans. Proprie enim diceretur , 

qUOrum Ordo iste est y.(/.rv. Mar^atov, Y.a-v. Mapz&v, y.aTa 

AoTJxav, /aTa iwaw/jv. Calamo. Calamo imperare (1) scri- 
bere est, sed maluit tropice loqui. Hunc autem ordinem 
quattuor evangelia sumpserunt a differenti tempore con- 

(&) Gl. puozzila pnorh. (b) Gl. keuuerido. 

(1) Ergo Sedulius lejiebat in textn Hieronymi colamo imperavinius , 
non (emperavimns . 



EXPL. I.N PKAEF. S. IIIFR. 39 

scribendi. Nam primo Matthaeus, secuiicJo iMarcus, de^ 
hinc Lucas, postremo lohannes evangelium scripsit. Tgi- 
tur quattuor tantum evangelia se emendare promittit. 
Sed qualis sit ipsius emendationis modus, utrum scihcet 
in verhis et in sensu, an in sohs verhis, an potius in so- 
lo sensu perturhato, ipsa correctio fiat, breviter expla- 
nat subdens: quae ne multum a lectionis latinaey et reli- 
qua usque ut fuerant. Facilis sensus est ad intellegen- 
dum; nam se asserit ea tantum corrigere, quae sensum 
videbantur hnmutaFC ; ut non tam " de verborum fohjs , 
quam de sensuum fructuosis thesauris procuraret. Hoc 
autem fecit, ne si verba et sensum pcr omnia quae discre- 
pabant loca corrigeret , nimia sui opcris novitate cunctos 
offendens, ab utihtate tam magnifici laboris exchideret. 
1 1 . Solent autem sancti patres propter caritatem non 
solum ab aliis postulata implere , verum etiam quaedam 
utihssima et necessaria addere. Qua virtute beatus Hie- 
ronymus praeditus, non sokim evangeha, sicuti iussum 
ei fuerat, corrigit; sed etiam quasdam uisuper novas ac 
valde necessarias evangehci voluminis rcgulas descri- 
psit ; de quibus consequenter edisserit, cum subdit : ca- 
nones quoque, et rehqua usque expressimus. Canones ^ grae- 
ce, latine regulae dicuntur; quorum nomine non solunx 
evangehcas , sed generahter omnes quasfibet normales 
regulas appellare solenms. Ipsos itaque evangehorum 
canones, non sua propria industria " sed ab ahis ilkistri- 
bus et sapientibus viris inventos, in latinum se asserit 
transtuhssc scrmonem. Tres autem Caesareas legimus, 
unam Caesaream Cappadociae , quae est metropohs Sy- 
riae , et duas in terra promissionis , id e^st Caesaream 
Philippi ad radices montis Libani, et Caesaream Palae- 
stinae quae est in htore maris magni sita, quac quon- 
dam Turris Stratonis dicta est, ubi nepos Herodis al) 

(ai (il. nnh sojlfn. (b) (;l. kcrUttiila. (c) Gl. klerti. 



40 sr.nri.ii scon 

al) nni-olo ])omissiis rsl , v[ Cornrlins ('(MilMrio hapliza- 
lus, ciiiiis Cac^san^ao lliischiiis (liroiiicoiiim sciiplor. Iii- 
storianim (^xposilor , nolissiiims cpiscopus (loriiil. 

\'l. 01) (pias vcro cansas X- canoncs cvangcliorum 
iiotati sint at(iuc ordinali, conlinuo cxplanat: quod si quis 
<lr cKriosis, " ct rcliqua us(|uc cognoscaf. Tripliccm, in(|uit , 
ol) causain canoncs cxprcssimus, id cst int(M'])rctati su- 
mus , quatcnus (piilil)ct studiosus pcr cosdcm distinctos 
canom^s, sinijfula (]uac([uc iu cvant»cliis capitula , utrum 
(\idcm, vcl vicina, vclsolasiut, cognosccre possit. Eadem 
autcm capitula sunt , quac iii verbis ct iu seiisu nullum 
inlcr sc distamcn liahent. Vicina vero nominantur, quae 
vel in verl)is vel in sensu, seu in utroque, ut quandam 
similitudincin liaherc noscuntur, ita et ex parte nonnul- 
lam dissimilitudinem hahent. Sola vocantur , propria 
quaequc apud singulos evangelistas capitula. Sed sola in 
decimo canone , eadem vero vel vicina in aliis novem 
canonihus sparsim posita rejicriuntur. Cum igitur aper- 
to codicc, quodlihetin evangclio capitulura perspexeris, 
canoue quolihet cx novem canonihus reperto , procul 
duhio cognosccs qui et qnot evangelistae ipsum capitu- 
lum edidcrint ; atque eodem , uno seu j^lurihus concor- 
dantil)us cvangelistis , perspecto ac recitato ca]>itulo , 
ntrum idem an vicinum sit ipsum apud duos, aut tres , 
aut quattuor evangelistas capitulum statim praenotahis. 
Sin vero decimum canonem superscriptum esse videris, 
proprium eiusdem evangelistae quem recitas, cuncta er- 
roris nchula suhtracta, capitulum esse non duhitahis. 

1 3. Qu^ni detestandum errorem competenter descrihit 
cum ait : vmgmis siquidem^ et reliqua usque invcniantur. 
In latinis codicihus duos praecipue erroris modos cre- 
visse dicit, adiectionem videlicet et immutationem. Ad- 
iectionem in illis capitulis quae in quihusdam evangeli- 

(a) fi.l. forsklinen , finniizf/rrnpn. 



EXTL. IN PIliVEK. S. IUEr,. 41 

stis plus posita, in aliis qiii miiiiis dixeriint smit adflita. 
rinmutationcm vcro qnoticns quilil)ct tcmcrariiis ad si- 
militudincm illius CYangclii , quod primum ipsc Iciycrat, 
cctera cA^angctia emcndaverit , alia scilicct vcrha [)io 
aliis , licct in codem scnsu , poncndo. Ihide accidit ut 
omnia quac variis in locis vicina vcl sola rcpcriuntur, 
in aliis cvangclistis immutata vcl addita poncrentur. ]\am 
vicina immutata ; sola vcro, quae ctiam propria dicun- 
tur , sunt addita. Eadem autcm , quia nulla secundum 
erraticorUm acstimationem ratio exigel)at , nec mutata 
ncc addita fuerunt. 

14. Quacritur cur ctiam alios duos crroris modos, 
quibus latinum evangelium vitiatum fucrat, scilicct dc- 
tractioncm et transmutationem, inlioc loco non comme- 
morat. Ad quod rcspondcndum , quod errorcm corum 
hic specialiter redarguit , qui pleraquc addcndo sua in- 
dustria, nonnulla vcro immutando, quattuor evangclia 
emendanda essc ccnsuerunt. Ceterum " quae recta et plc- 
naria sunt , vel minucrc vel transmutarc, vitiosa ncgle- 
gcntia vitiosorum interpretum, vcl lihrariorum dormitan- 
tiuni, sicut etiam supra dictum est, contingit. Potcst au- 
tem nomine immutationis, etiam transmutatio, adicctio, 
ct dctractio intcllcgi. Cum enim quodlibct capitulum pro 
alio capitulo poncbatur, aut maius pro minori, in quo 
quacdam adicctio ficbat; aut miiius pro maiori, in c(uo 
dctractio erat; aut aequale pro aequali capitulo innnuta- 
batur. Notandum autem quod u.z7'..rj'ja.r/.'7i^ ipsos evangcli- 
stas pro evangeliis nominavit. Quali autem remedio , vcl 
quil)us rcgularibus normis praefatis crroribus succurra- 
tin*, subiungit : ctim, itaqne canones legeris, et rcliqua us- 
quc restitues. Quomodo per distinctos canones cogno- 
scantur , quac sunt in evangcliis cadcm vcl vicina vcl 
sola, supra cxpositum cst. iNunc notandum cst, quod si- 

fa) (;i. (indarstithn. 



42 M,J)l III SCOTl 

iiiilia iionniiando , cadrin a<' \i('ina capilnla (Icsi^^iial. 
Qnid oniin plns siinilo dici potest, (|naiii qnod idcm ant 
vicinnm csl ? 

15. Oslcnso in snpcriorihns canonnm numcro, modo 

ipsos canoncs propriis dcrmilionii)us dcscrihit diccns : ia 

canone priino, ct rc1i(pia nsqnc edidvninl. In primis scien- 

dnm (^st, tiorum canonum quattuor esse modos; primns 

modus cst , in quo qiiattnor cvanp:(^listac concordant , 

qui priinum solummodo canoncm continct. In quo pri- 

mo caiionc (pialtuor s])ccics csse videntur : aut cnim 

unus cvaiii^clista scmcl in uno aliquo capitulo aliquam 

causani c\ toto vel ex parte dicit , alii(pie tres diversis 

capitnlis multiplicitcr narrant. Aut duo semel , et duo 

multiplicitcr. Aut omncs acqualitcr , hoc est semel om- 

nes , quando quattuor cvangelistae nonnisi singulis ca- 

pitulis cundcm sensum exprimunt. Secundus canonum 

modus cst, in quo tres evangclistae consonant. Sed ipse 

modus trcs canoncs complectitur ; in quihus trihus ca- 

nonihus tres formulae reperiuntur. Aam aut unus semel, 

ct duo multipliciter ; aut duo semel , et unus multipli- 

citer ; aut omnes tres aequaliter in ipsis consonant ca- 

nonihus. Tertius modus est , in quo duo evangehstae 

concinunt ; quo tertio modo quinque canones conclu- 

duntur ; in quihus quinque canonihus hiformis varietas 

eluccscit. Aut enim alter scmel, et alter multipliciter ; 

aut amho aequaliter in his quinque canonihus ipsa ca- 

pitula contexunt. Quartus modus cst, in quo nulla con- 

<;ordantia, nullaquc inter evangehstas invicem dissonan- 

tia hahetur. Uhi enim nulla inter plures coUatio est, nec 

concordantia nec dissonantia fieri potest. Tste autem 

quartus modus decimum solummodo canonem continet. 

16. De ordine horum quattuor modorum quaestio 

oritur, cur iste quartus modus qui ad decimum canonem 

pertinct , non primum locum ante cetcros modos opti-^ 



EXPh. IN PRAEF. I.N HIER. 43 

iiet, cum in decimo canone singuli evangclistae sola vel 
propria narrent; vel cur non est secundus modus , ubi 
duo ; et tertius , in quo tres ; et quartus , ul)i ([uattuor 
evangelistae concordant , cum hic ordo meiior sit , (jui 
a singulis ad binos ac ternos quattuorque consurgit ? 
Sed respondendum, quod non ab ordinal)ili numero, sed 
ab excellentia numerosioris concordantiae isti quattuoi* 
modi ordinati sunt. Nam ul)i maxima inter quattuor 
evangelistas concordantia est, primus modus esse debet; 
secundus, ubi inter tres ; tertius, ubi inter duos evange- 
listas consonantia liabetur. In quarto bmite ille modus 
collocandus est, in quo nulla concordantia , sed absolu- 
ta singularitas evidentissime cernitur. INotandum quoquc 
quod liic numerus 'X* canonum in quattuor evangeliis , 
attestatur doctrinam evangelicam decalogo legis esse 
concordissimarn. Ceterum de numcro et ordine eorum- 
dem canonum, in plenario (1), de quo et baec excerpta 
sunt , reperies. Tllud quoque notandum , quod pracfati 
canones non omnes in singulis evangebstis positi repc- 
riuntur. Nam in Matthaeo octo positos esse vid(4)is , 
exce|)to octavo et nono canone. In Marco sex, praeter- 
misso tertio quinto septimo ac nono canone. Tn Luca 
septem, exceptis quarto septimoque canone. Tn Tohanne 
sex , praeter secundum quintum sextum et octavum ca- 
nonem positos reperies , sicut etiam superior canonum 
descriptio manifestat. 

1 7 . Nunc ad ipsorum argumentationem (2) canonum 
stilus sermonis vertendus est , in quo prorsus argumento 
fructus et utihtas cuiusque canonis subtih consideratione 
discutitur. Singulis vero evangehis, ab uno incipiens us- 

(0 Notenius Sedulii opus plenarnim, quod non aliud esse pnlo, <iuain 
eius collectanea in .Mattiiaeum , de tjuibus dixi in praef. tonii praecedtiitis 
p. Vll Nos vero laetamur, saltem excerpta eius inediti adhuc operis nunc 
edere posse. 

i'),) (^.lossa latina: do.nionstralioncm, nol.Uiam. 



It si:i)i:i,ii scoTi 

(jiK^ ;h1 Wncm lihrormn , dispar JiiimcMMis inciTscil. Pcr 
siuiiiilos (»vani;rli()ruin codicos bipiMlilns nuFn(M'iis, capi- 
luloruni >idclicet ot canoiuun, (pii cst ad inviccin dissi- 
inilis , siunulis capitulis appositus , id cst supcrscriptus 
lial)(»lur ; (|ui utcnpic lunncrus, al) uuo , primo scilicct 
capitulo at([uc canone, in sinp^ulis cvaii<j:(^liis incipicns, 
us(pic ad fuicm cuiuscpic evanp^clii per ordincm conscen- 
dit. Scd noii similitcr utcrque nuincrus capitulorum et 
canonum in cvaui2:(^liis principium sumit. Nam capitulo- 
rum uumcrus in frontc cuiuslibct evangelii ab uno inci- 
pit, ac dcbiuc per ordincm usque ad liiiem ipsius evan- 
jiclii ])ercurrit. At vero canonum numerus, iu nullius 
tVontc evangelii ab uno exordium sumit ; cum primum 
capitulum sccuudum IMattbacum ct lobannem, tertii; se- 
cundum 3Iarcum , secundi ; secundum Lucam , decimi 
canonis sit. Scd ab eo loco specialiter incipit , ubicum- 
quc iu quolibet cvangelio primus canon primum "super- 
scribitur ; secundo quoque canone ibi incipiente, ubi in 
evangcbo etiam ipse primo apponitur. Quod et de cete- 
ris canonibus similiter intcllegendum est , id est ut ter- 
tius et quartus et reliqui omnes canoncs ibi quisque pri- 
mus incipiat , ubi in quolibet evangelio primus super- 
scribitur. ( Quod tamen primum capitukmi secundum 
Marcum non in exordio ciusdem eanonis , sed quasi in 
medio ipso canone invenies , id est ubi Matthaeus •Clir 
ct Lucas -LXX' capitulum e regionc babent notatum. 
Prima autem capitula 3Iattbaci et lobannis in exordio 
tertii canonis babes; et primum capitulum Lucae in prin- 
cipio dccimi canonis invenies. (1) ) 

18. Igitur ut dictum est, capitulorum numerus in 
fronte cuiuslibet evangelii ab uno inclioat. Canonum ve- 
ro calculus, licet non in principio cuiuscumque cvan- 
gelii , tamcn ab uno similitcr , boc cst primo cano- 

(I) Hacc crant in marginc codicis. 



EXPt. IN PRAliF. S. HIEU. 45 

iic , in qiiolibct cvangclio cxordiuni iia])ct , sccuiulo 
ct tertio rcliquisquc canonibus dcinccps scciucntibus (1). 
Itaquc canoncs secundum Mattbaeum al) octavo (se- 
cundum Marcum secundo, iuxta Lucam scptimo , se- 
cundum lobannem dccimo capitulo ) ab uno , hoc est 
primo cxordiuntur. Quod vcro ait utrumquc numcrum 
disparcm esse, quomodo boc \crum cst , cum tcitium 
in lohannc capituhnn, boc est, erat autem lux vcra quae 
illuminat, et rcliqua , tertium canonem habcat subscri- 
ptum , in quo nuUa dispariiitas scd numcri acquahtas 
habctur ? Sed disparem numerum dissunih coiore desi- 
gnatum appellat. Unde per se ipsum explanans, conti- 
nuo subiungit : hic ?iif/ro colore ^^raescriptus suh se habet 
a. ex. m. n. d. Nam capitulorum numerus cx nigro , ca- 
nonum Yero rubicundo ex minio colorc perscribitur. Et 
quia capitula ante canones invcnta , nigro colorc sicut 
ab initio coeperunt, describuntur, recte canones per ca- 
pitula inventi , rubicundo colore ob causam discerncn- 
dae aml)iguitatis annotautur. Scd hcct utcrque numerus, 
id est capitulorum et canonujn , ab uno incipiat , non 
tamen in eumdcm numeri articulum terminatur. Nam 
capitulorum numcrus divcrso Jitnite in singuhs cvangc- 
his clauditur. Canonum vcro caiculus in dccimum scm- 
per numcrum desinit. Unde recte subditur : qui ad de- 
cem usque procedens indicat p. n. iii quo sit c. r. Numcrus 
canoimm iuxta unumquemque cvangelistam ab uno id 
est primo canone incipicns, in decimo canonc tcrmina- 
tur. Siquidem in singulis evangcliis , licet quidam mc- 
diales canones non rcpcriantur, prinuis tamen ac doci- 
mus canon sempcr apud omnes evangelistas communi- 
tcr invenitur. 

(1) /;/ iiuin/inc lcf/ifnr: iiam cai^itnla primi raiionis primo loco iii 
<luolil)et cvangclio us(iuc ad liiicm comi)ularc (lcbcmus; (lcliiuc sccuudo 
loco capilula secundi canonis; tcrlio (ci(ii,cclcroium(juc canonum capidila 
in (luolibet cvaugclio secmulum ordinem sunt numeraiula. 



•*r. SKDll.II SCOTI 

li). Ila([U(Mic ipsa capihila, qiiodain coiiliiso (^rrorc, iil 
alio nisi iii siiis caMoiiihiis coinpiilciiliir, siihlili iiidai^nne 
praccavct cmi) subncclil: non i(/i(i(r (tprrto codicp, ct re- 
li(pia us(pic (/o(rl)rris. Keruni ordincm attentius inspice : 
nain primo nos admonct, evan^elicum volumcn apcrire: 
seeundo, (|uo(llil)cl capiliilum ex suhscquenti numero per 
niiniiiin siihscriplum, euius eanonis sit , dinoseere. Sed 
quoniam nc(pic in lioe soliimmodo perfecta ipsius rei 
eoiiiiilio pcrcipitiir . nisi etiam illud sciatnr , in quibus 
capiUilis vcl unus vel duo vel tres evangelistae , in eo- 
deni vel vicino sensu alii evangelistae concordent , nos 
ad distinctam seriem eanonum recurrere insinuat , ita 
subneetens : et recurrens ad principia , in cjuibus canonum 
est distincta congeries , et reliqua usque adnotabis. His 
etenim verbis ad distinctos canonum ordines recurrere 
nos admonet , ut illud in congerie canonum discamus , 
iii quibus capitulis vel tres, vel duo , vel unus evange- 
iista in consimili sensu cuilibet evangelistae concordet. 
20. Et ex hoc loco maiiifeste intellegitur , quod 
unumquodque evangelium, non alium nisi suorum capi- 
tulorum numerum, debet habere superscriptum. Nam si 
numerus capitulorum secundum alios etiam evangelistas 
in unoquoque evangelio superscriptus fuisset , non nos 
ad canonum congeriem recurrere admoneret ; siquidem 
hoc necessarium non esset , si in quolibet evangelio si- 
cut et in congerie canonum, iidem capitulorum numeri 
secundum plures evangelistas invenirentur. Sed quia nos 
ad eanonum congeriem recurrere admonet, perspicuum 
est, quod illud in congerie canonum discere debemus, 
in quibus capitulis vel tres, vel duo, vel unus evangehsta, 
in consimili sensu cuilibet evangelistae concordet , quod 
non in ipso evangelio, sed in canonum serie discendum 
esse ostendit : quippe cum unumquodque evangelium 
non alium nisi suorum capitulorum numerum debet ha- 



EXPL. IN PRAllF. S. HIER. 47 

bere superscriptum. Unde et in superioribus non plures 
quam duos in evangelio numeros crescerc confirmans, 
bic , inquit , nigro colore praescriptus , sub se babet 
abum ex. m. n. d. Nam si quodUbet in cvangeUo capi- 
tulum non solum suum numerum , sed etiam numeros 
capitulorum secundum alios evangelistas haberet super- 
scriptos , non singulariter numerum ipsorum capitulo- 
rum, sed pluraliter cnumeraret ac diceret : hi nigro co- 
lore praescripti sub se habent alium ex. m. n. d. Sed 
quia capitulorum numerum quomodo et canonum sin- 
gulariter describit , iUud insinuat quod unumquodque 
in evangelio capitulum, non aUum nisi suum numerum 
debet habere superscriptum. At vero huic oppositos sc- 
cundum alios evangeUstas capituh:)rum numeros, in con- 
gerie canonum perqmrendos esse admonet. 

2 1 . Quaeritur autem cur ipsa aliorum evangeUstarum 
capitula cum proprio cuiusUbet evangelistae capitulo 
coniunctim superscribantur , cum sancti Hieronymi sen- 
tentia unumquodque evangelium nuUum nisi purum ca- 
pitulorum numerum ha!)cre superscriptum adstruere vi- 
deatur. Sed forte aUquis benivolus ipsorum capitulorum 
numerum evangeUis inscripsit , quatenus innrmioribus 
sensu la])orem et difficultatem recurrendi ad congeriem 
canonum tolieret ; aut si forte quilibet ipsam congeriem 
canonum in suis codicibus adnotatam non haberet , sal- 
tim numerum eorumdem capitulorum evangeliis inscri- 
ptum teneret. Unde sicut iam propria cuiusUbet evan- 
gelistac capitula cognovit, sic etiam qui vel quot evan- 
geUstae alii, in suis capitulis huic evangeUstae concor- 
dent , cognosccre possit. 

22. Itaque postquam iii evangeUo , cuius canonis sit 
quodcumque capitulum didicimus , ad priucipia hoc cst 
ad titulossingulorum canonum recurramus. Nam princi- 
pmm canonis est suus proprius titulus, qui sic praeseri- 



'^ SEniJI.N SCOTI 

lnlnr: iiirjpit pnmiis canoii, iii (juo (nialhior, >liillli<c(^- 
(is, IMairiis, Lucas , lohamics. SimilihM- rl (rlcri ns(|ii(. 
ad XcaiioiK^s, siia priiicipia id cst proprios limios ha- 
IkmiI pracMiolatos. SimI coonilo caiione cx inscriptionis 
tilulo, suhsccpiciilcm capitulorum ciusdcm cvangclislac 
Iramitcm |)crspicc ; atxpic iii ipsius scric tramitis, cun- 
dcm ca|)ituli iiumcrum, qucm in cvangclio supcrscri- 
])lum notastr, si non mendosus codcx fuerit, incuiictan- 
t(>r iiivenies. Sed iii apcrto codice evangelii utrumquc 
didicisti, id est numerum capituli, ct canoiuMii cuius sit 
ipsuMi cai)itulum. Quid autcm proprie discatur in di- 
stincta caiionum conocrie , continuo cxplanat diccns : 
(itque e vichiia ceteronim tramitibus inspectis, c/uos numeros 
e, r. h. a. Cctcrorum namque est ut in distincta novem 
canonum scric illud propric cognoscatur, quod in di- 
versis tramitihus cuilil:)et ca|)itulo oppositi capitulorum 
nuineri apud unum seu plures evangelistas iiitellegantur. 
23. Sed quid prodest iii canonum tramitibus numerum 
capitulorum solummodo dinoscere , nisi eorum vim ac 
sensum ia contextu ipsius evangelii ad purum compre- 
hcndcre possiinus? Unde nos ad ipsos evangeliorum co- 
dices recurrere hortatur, cum subinfert : et cum scieris, 
recurres ad volumina singulorum , et reliqua usque dixe- 
runt. Cum in quohbet canone intellexens varios capitu- 
lorum numcros, et qui vel quot evangelistae in ipsis 
variis capitulis cuilihet ahi evangehstae concordent, tunc 
recurrcns ad volumina shigulorum evangelistarum , sta- 
tini eosdem capitulorum numeros , quos ante in subno- 
tatis canonum tramitibus signaveras, per singulos evan- 
gehstas, id est per singula evangeha, appositos et super- 
scriptos essc videbis , atque eosdem evangehstas in suis 
propriisque locis cadem vcl simiha dixissc rcperics. Re- 
curres subinde cuin hxa mcnte et lirma memoria. Volu- 
mina, codices singulorum cvangelistarum. Repertis enim 



KXPL. nv fKAKF. S. MlKH. 40 

subinde in volmninibus singulorum evangclistarum nu- 
meris propriorum capitulorum, ([uos signavcras in cano- 
nibus, rcpcrics intus in tcxtu cvangclico ct loca, id cst 
capitulorum aliorum cvangelistarum, in quibus iocis vel 
eadem vel vicina , id est ipsum vcl similem sensum , in 
ipsis capitulis iidcm cvangclistac dixerunt. Primo itaquc 
nos admonct, ordinalcm cuiuslibet capituli numcrum in 
cvangelio scirc. Secundo cuius canonis sit ipsum capi- 
tulum in ipso evangclio subspicere. Tertio eidem capi- 
tulo apud unum vel plures evangeiistas oppositos capi- 
tulorum numeros in canonum distinctis tramitibus di- 
numcrarc. Quarto vim ac sensum eorumdem capitulo- 
rum in contextu evangelico quaercre , id cst quatenus 
utrum eadem sint vel vicina capitula, dinoscere possimus. 
24 Sequitur praefationis conclusio : opto ut in Christo 
valeaSj et memineris mei, beatissime Papa. ^Fagno dile- 
ctionis affectu beato Dainaso, ut in Ghristo valcat, exo- 
ptat. Deinde praemiuni susccpti a Damaso operis cari- 
tative poscit , cum l)eatissiinum Papam , ut in sacris 
precibus et quolibct spiritali iuvaminc ipsius memine- 
rit, desiderabiliter exorat. Tinit praciatio. 

ITI:M HIERONYMUS DAMASO PAPAE (1). 

25. Sclenduyn etiamj ne quis ignariim ex similttadine nu- 
merorum error involvat. Hoc argumcntum de continuatis " 
capituiorum similitudinibus, ct dc oppositis eorum coi- 
locationibus indistincta canonum scrie pertractat. Cuius 
argumenti causani ostcndit diccns , ne quis ignarum ex 
simiiitudine numcroruin , scilicet capitulorum, error in- 

(a) Glossa samaha/ten. 

(1) Negat Vallaisius S. Hicron>>ni eilUor , allerum liiinc prologuin, <|(n 
speclalltcr ad canoncs pcrlincl , liaberc auclorcni sancluni llicronynunn 
^'oslcr lanicn Sedulius, (luin gernuuuis accjue foelus beaii doctoris >it . 
«lubitasse non videtur 

i 



:)0 si.ni Lii bi.ori 

\(»lval. (II vei'l)i i^ialia, in primo caiioiiL' Sfcimdiiin iVfat- 
thaeum. capitiilum uu(l<H'imum qiiatcr U()tatur;sccun(lum 
Marcum, capilulum (luiuUim (piatcr nolatur; sccundum 
Lucam, capitulum (lccimum (pialcr iiotatur. ") Sicut ( uim 
cx rcrum dilTcrculia ccila sciculia pcrcipitiir, sic c con- 
trario c\ indiscrcla similitudinc, crroiis calii;o nascitur. 
Scd ([uomodo luiic crrori succurralur, ^idcamus. Quod 
sirubf in suhnofationc canonum (listinctonim, in canone quoli- 
bct^ ct rcli(iua us(|uc continuatas similifudincs. Scnsum Im- 
ius loci brcyiter pcrstringamus. Ubicumquc in subiectis 
canonum tramitibus vidcris tres cvangclistas id ipsum ca- 
pitulum bis vcl lcr vcl quatcr co am[)lius adnotando itc- 
raulcs, et quartum cvangelistam oppositis in suo trami- 
tc divcrsis capitulis conspcxeris decurrcntcm, nilul aliud 
ibi intcllcgcndum est , nisi quia illud quod trcs cvange- 
listae in singubs capitnlis scmel dixerunt, quartus evan- 
o-clista toticns multi[)liciter uarrav(n'it , quotiens diver- 
sis capitulis cundem sensum replicavcrit. 

20. Sed cum baec sententia ad primum solummo- 
do pertincat, in quo quattuor evangclistae concordant , 
quacrcndum cur dicat in quolibct canonc , cum non in 
alio nisi in ])rimo solum canone baec intcr trcs ct unum 
evausclistam concordantia sit. Jtaquc sciendum est, quod 
nomen primi canonis commune sit quattuor evangclistis , 
quibus ipse primus canon communiter dcputatur. Nam 
inquattuor canones ipse primus canon dividitur, qui sit 
prinuis canon secundum IMattbaeum , itcm primus ca- 
non sccundum I^rarcum, dchinc primus canon secundum 
Lucam , postrcmo primus canon secundum lobanncm. 
Quod autem ait, in canone quolibct tres evangelistas 
bis vel ter vcl (juater aut etiam co plus eundem nume- 
rum per ordincm haberc adnotandum, non ita sentien- 
dum est quasi quolibet primo canone , verbi gratia se- 

* Haoc erant in margine. 



EXPL. l.\ PRAKF. S. IIIKH. 51 

cundum Matthaeum, tres cvangelistae iri uno i})sius Mat- 
tliaei tramite , euiidem capituli numerum nuiltiplieiter 
adnotarent ; sed ita intellegendum , quod tres evangeli- 
stae singuli per se in quoli])et primi canonis tramite eun- 
dem capituli numerum replicarc solent. Nam in canone 
primo secundum Matthaeum , itemque in canone primo 
secundum ^larcum , dehinc in canonc primo secundum 
Lucam , deinde in canone primo secundum loliannem , 
hanc replicationem crehro invenies. Haec autem repli- 
catio fit , non quod in contextu sui evangelii quiiihet 
evangeUsta unum capitulum Lis vel tcr vel quater aut 
plus iteravcrit , cum prorsus illud capitulum nonnisi se- 
mel dixerit; sed ob hoc numerus eiusdem capituli in ca- 
none rephcando praenotatur, quatenus ipsum capitulum 
quibusque oppositis apud aUos evangelistas capitulis hi 
eodem vei consimili sensu respondere monstretur. 

27. Ex quo niua res lit, quod quando in cvangelio suo 
quiliUbet evangelista conshnilem sensum per varia capi- 
tulaiterat, tunc in distinctis canonum tramitihus, nullus 
corumdem capituloruiii siiuilis numcrus replicatur. At 
vero cum in evangelico volumine a quovis evaugeUsta 
semel aliquid dicitur, tunc in canonum congerie eiusdem 
capituh numerus recapitulatur; quia nimirum Iioc quar- 
tus evangehsta variis capituUs cdisserit , quod alii tres 
semel dixerunt : ideoque numerus eiusdem capituli in 
canonum tramitLl^us repetitur , eo quod sensus ipsius in 
oppositis apnd ahos evangchstas variis capitulis conti- 
netur. Itaque quod Matthaeus undecimo, 3[arcus quar- 
to, Lucas decimo capitulo, in exordio primi canonis se- 
mel proloquuntur , quartus lohannes eundem sensum 
quattuor capituhs, hoc est •¥!• •Xit- •Xllll- et •XXVIll- 
multi])liciter cdisserit. 

28. Itemsiuno quolibet eoriim, aut etimn dmbus, et rc- 
liquausque quotiens praetulerint in nnmerorum adnotationr 



.V2 si;i)i 1,1 1 scoi I 

(ii.sfanddm. Sciisiiiu Iiuiic hrcxilor cxjjliccnius. Iloc cte-- 
uiiii (licit: ubi iii canonuiu (lisrmclis traiuilihus uuus \cl 
duo cvaugclistac cuiulciii capiluloruiu uunicniiu l)is vcl 
tcr Ncl quatcr aut plus iteravcnut, ct divcrsus capitulo- 
ruui uumcrus iu cetcris evangclistis, uno scilicct vcl duo- 
bus, invcuialur opposilus, uiliil aliud iu lioc sciendum 
cst, uisi quia illud ([uod uuus aut duo cvaugelistae l)is 
vcl tcr vcl plus rcplicavcriut , totiens uuus aut duo alii 
evaugclistac cuudcm seusum proloquautur, quotiens op- 
positis divcrsis capitulis ipsum sensum proferunt. 

29. Scicndum autem, quod haec argumeutatio ad om- 
nes cauones , excepto decimo canone, communiter perti- 
neat. Cum cnim duo evangelistae semel aliquid dicunt , 
et alii duo multipticiter , hoc primo canoni deputatur : 
cum vero unus seuiel , et duo multiphciter narrant , se- 
cundo et tertio quartoque canoni adscribitur : quando 
vero unus semel , et alter multiphcitcr quemlibet sen- 
sum pronuntiat , iu quiuque canonibus , hoc est quinto, 
sexto, scptimo, octavo, ac nono canone huiuscemodi con- 
sonantia reperitur. Unde recte subiungitur : hoc etin om- 
nium novem canonum collatione servabifur', illud procul 
dubio insinuans, quod haec posterior argumentatio om- 
nibus, praeter decimum, canonibus communis sit. Quod 
ipse ostencht cum suhinfert : ceterum in decimo, quoniam 
2)roprias. t.c. non potest contra id comparatio e. q. s. est. 
INam si comparatio est , vel similium, vel diversorum ad 
minora , vcl minorum ad maiora collatio ; nulla com- 
paratio lieri potest dc his quae per sc absoluta existunt. 
Sc(piitur conclusio : opto ut in Christo valeas et memi- 
neris mei, beatissime Papa. Ille m Christo valere dicen- 
dus est , quisquis cunctis virtutil)us per Christum con- 
fortatus existit. 



EXPL. IN PRAEF. S. filEU. 53 

JTEM PROLOGUS QUATTUOR EVAiXGELIORUM 

HIERONYMJ PRESByXERI AD EUSEBHM. 

30. t^ liires fuisse qui evangelia scripseriint , et Lucas 
evangelista testatur dicens : quandoquidem^multi conati sunt , 
et reliqua usque et ministri fuerunt sermonis. In hoc pro- 
logo de numero et ordine evangcliorum expositurus , 
prius pseudoevangelia , eorumque temerarios auctorcs 
elcganter retutat. Ac ne suo quasi quodam praeiudicio 
illos rcspuere videretur , beatum Lucam evangclistam 
huius rci tcstcm esse ostendit. Et perseverantia usque ad 
praesens tempus monimenta declarant. Ncc solum , inquit, 
ipse Lucas ipsos notat , sed et propria illorum volumi- 
na , quae usque ad praesens tempus perseverant , eos- 
dcm crraticos multis modis produnt. Cur autcm repre- 
iiensihilcs cxistant , causam declarat diccns : quae a di- 
versis auctoribus edita , diversarum haereseon fuere princi- 
pia; ut est illud iuxta Aegijptios , et Thomam, et Mat- 
thiam, et Bartholomaeum , XII. quoque apostolorum. II- 
lorum , inquit , scripta diversariun liaeresium fuere se- 
minaria: idcoque non immerito tam dctestandi auctorcs 
haeresiarcliac digno vocahulo censentur , qui suh falso 
titulo , quasi suh apostolorum nomine conscripto , falsa 
evangeUa condidcrunt. Quihus Basihdcs atque Apelles 
merito suhiunguntur , quorum unus •CCG-LXV* caclos, 
alter duos inviccm contrarios Deos intcr aha ncfanda 
dogmatizahant. 

3 1 . Ecclesia autem , quae super petram , Domi)ii v. f. e. 
Petra Christus intelicgitur, iuxta apostolum qui ait: pe- 
tra autcm crat Christus; super quam petram fundatam 
esse dicit. Unde Domhms in evangclio dicit : tu es Pe- 
trus , et super h. p. a(\ e. m. Quam introduxit rex in cu- 
biculum suum. Cul)iculum regis aeterni, inlerna sunt gau- 



54 SKDM.II SCOTI 

(lia patriiu' caclislis, iii ([Mac imnc iiilrodiicta csl ccde- 
sia pcr Iklcni , iii inturo plcnius pciducciida p(T icm. 
I'lt ad qun))) pr)- fo^ronr)) (Irsrr/)sio/)is n. m . 7/). s. Ma- 
num suam dilcclus sponsus ad nos pcr loramcn miltit, 
cum nos J)ominus occulta in\isil)ililcr compunctione ad 
opus \irtutum acccndit. Sii?nlis dammulae hinnulofjae cer- 
)'o)-it//). Caprcoli clcnim pcniicitate pcdum , insupcr ct 
hostium insidias cominus pracvidentes, pcr anfractus 
niontium saiJ^acitcr dcclinare solent. Hinnuli quoquc, 
qnomodo ct caprcoli, pernicitate pedum nudtum \a- 
lcnt, Sic sancta ecclesia mundis sui cordis oculis, quae 
aijcnda sint quaeque \itanda , discernit ; quae errorem 
dcclinandi anfractus mente sagaci perspicit, et cursu 
pernici bonae operationis de comalle lacrimarum in 
locum quietis [ad sponsum suum \iverc medijtatur ; qua- 
tenus amhulans de \irtutein\irtutem, illum \idere me- 
reatur in Sion , hoc est in specula sempiternae habita- 

tionis. 

3'2. Quattuo)' Jlumiua pa/'adisi instar eructuans. Quat- 

tuor Ilumina paradisi dicit Geon, Phison, Tigrin, Eu- 

phraten; quae quattuor flumina quattuor e\angelistas 

designant (1) ; hoc est Geon Matthaeum, Phison lohan- 

nem. Tigris 3Iarcum , Euphrates Lucam. Quattuor et 

angulos et anulos h. per quos quasi arca t. et cvstos l. d. 

lignis m. evehitur. Per arcam ecclesia Christi designa- 

tur ; per vectes doctores cxpruriuntur, qui aurea \ete- 

ris ac no\i testamenti geminaque doctrina exornantur ; 

quibus \ectibus arca ecclesiae ad caclestem patriam \e- 

hitur. Quattuor anguli, diffusam per quattuor plagas 

orbis terrarum ecclesiam designant. Quattuor circuh do- 

ctrinam evangeUcam , quattuorque \irtutes , pruden- 

tiam, temperantiam, fortitudinem , iustitiam. 

33. Primus autem. Matthaeus est publicanus , cognomen- 

(1) Sic est videre in priscis basilicarum romanariim musivis. 



to Levi. Co^iioiiieuto Levi dicit, quia ox prosapia tri- 
busLevi ipse originem clucit. Matha in hebraeo sermo- 
ue donum dicitur ; undc iMatthacus donatus interpTeta- 
tur, eo quod ei donatum est ut non soJum apostokis, 
sed etiara evangelista csset. I^Fatthaeus apostohis evan- 
gehsta , qui etiam ex tribu sua Lcvi sumpsit cogno- 
men, ex pubhcano a Christo cicctus, primum quidem 
in ludaea evangchzabat, postniodumin Maccdonia prae- 
dicabat. Hic requiescit in monlibus Parthorum. Sccun- 
dus Marcus interpres apostoU Peiri, et rcliqua. Quaeritur, 
cum Petrus scientiam uudtarum Unguarum , quomodo 
et ceteri apostoh, perccpcrit, cur dicat i\[arcuiu eius 
discipulum, ipsius Petri fuisse interpretcm ? Nisi hoc ita 
dictum csse scntiamus, quod quando ipsc Petrus he- 
braco sermonc Hcbraeis cvangchzabat , tunc 3[arcus ut- 
pote cius discipulus vel idiotis Hebraeis vel certe Grae- 
cis, seu quibushbet barbaris audientibus minusque in- 
tellegentibus, eundem sermonem plane interpretabatur. 
Item cum graeco sermone tantus apostoius evangeli- 
zaJ)at, tunc ]\[arcus vel Graecis minus eruditis, sive [u- 
daeis, et quibusJibct graecum sermoncm ignorantibus, 
pcr iltorum propriam loqueJam expJanabat. Is auteni 
3Iarcus octavo Neronis anno mortuus piacida quictc sc- 
pultus est. 

34. Tertius Lucas inedicus n. s. a. cuius laus in evan- 
geliOj et reliqua. Achaia provincia Graeciae, cuius me- 
tropolis est Corinthus. Bithynia provinciae cst Asiae. 
Obiit autem Lucas •LXXIIII- vitae suae anno, et se- 
pultus est in Bithynia, cuius ossa regnante Constantino 
Constantinopolim sunt translata. IJltimus lohannes ap>o- 
stolus et eiKmyelista, quem lesus amavit pluriinum, ct rc- 
liqua. Hic anno LX VII* post passioncm domini Salva- 
toris, sub Traiano principe longo vetustatis senio fes- 
sus, cum diem transmigrationis suae imminere sibi sen- 



.,(; si:i)i j.ii scoTi 

fiicl . iiississc tVilm" cfrodi sihi scpiilcliiuin , al(|ii(' NiiU' 
iiidi' (licons IValrihus, facla oralionc \ivcns Ininiilmn 
iiilroivit , dcindc in co tain(|nain in lcctulo rc(jnic\it; 
undc accidil nl (|ni(lani cmn vivcrc asscrant, nec mor- 
tumn in scpnlclno scd dormicntcm iac(M'c contcndant; 
maximc pro co quod illic scnsim tcrra al) imo scatur- 
rieiis , ad supcrlicicm scpulclni consccndat , ct quasi 
flatu qnicsccntis dcorsum ad supcriora cJndliat. Quieyit 
autcm apud Kpliesum '\\- kal. ian. 

35. Hacc igitnr qnattuor cvam/clia , et reliqua us- 
que ct in incdio sicut similitndo quattuor animaliuni. Quod 
dicitur iu medio eius sive electri sive igiiis , nibil ob- 
stat intclle^i, quod quattuor haec animalia , sancti sci- 
licct cvauiiclistae , et ex Domini incarnatione ad fidei 
\irtnlcm solidati sunt, et in igiie persecutionis multis 
tril)ulationil)us arflicti. Nani in specic elcctri Christus 
mediator Dci ct hominum dcsignatur. Electrum quippe 
ex auro et argento est. Sic noster redemptor yerus Dcus 
et verus homo ex divinitate et humanitate constat. Et 
vultus corum, facies liominiSj et facies leonis, et facies vi- 
fuli, ctfacies aq ui lae. Per haec quattuor animalia, sicut 
ipse Hieronymus mox exponit , quattuor evangehstae 
designantur. Sccundum moralem autem intellegentiam, 
iustus quisque per rationem homo, per sacrificium mor- 
tificationis voluntatis suae vituhis, per fortitudinem se- 
curitatis contra omnia adversa leo, per contemplationem 
caelestium eificitur aquila. Quae evangelistam Lucam a 
Zacharia sacerdotc s.i.p. A Zacharia, inquit, sacerdote; 
id est tamquam ah eo , cuius sit ministerium saepe vi- 
tulos immolare. 

.36. Crura corum recta , ct p. p. Per pedes gressus 
actuum designantur. Quattuor ergo animalium pedes 
recti esse descrihuntur, quia sanctorum evangelistarum 
atque onniium perlectorum opera, ad sequeudam ini- 



EXPL. IN rRAEl". S. IIIER. -W 

(juitatcm iioii sunt retorta. Hi autem pedes rectos noii 
Ijahent , qui ad maJa mundi quac reliqucrunt refle- 
ctuntur. Pcr peunas autcm , volatus contemplativac^ vi- 
tac designatur. Et quocumque spiritus ibat , ibant , et 
non revertebantur . Pcnnata animalia , Yidelicet c\ ange- 
listac et cetcri pracdicatores sancti, cum inccdunt, mi- 
nime revertuntur , quia sic a tcrrenis actibus ad spi- 
ritalia pertranseunt , ut ad ca quae reliquerint , ulte- 
rius nuUo modo reflectantur. Quasi enim per quandam 
viam eis incedere , est mente ire semper ad meliora. 
Et dorsa eormn plena oculis. Ea etenim quae sunt an- 
te faciem nostram videmus , dorsa autem nostra alius 
in nobis vidct, ct nos vidcre non possumus. Quia nam- 
quc sancti viri soUertcr sc aspiciunt, in quibus al) aliis 
iudicari possunt, ct districtc sc vidcnt, sicut saepe ab 
aliis districte videntur, qui in se nec ea quae se latcrc 
potcrant, ignorant, lumina in dorso portant. Et rota 
in rota. Kota in rota est novum testamentum in ve- 
teri testamciito. llota namquc sacram scripturam de- 
signat, quae ex omni parte ad auditorum mciites vol- 
vitur. Circulus quippc praeceptorum Ulius morc rotac 
modo sursum modo dcorsum cst, quia quac perfcctio- 
ribus spiritalitcr dicuntur , infirinis iuxta litteram con- 
gruunt; et quae parvuU iuxta litterain intellegunt , do- 
cti viri spiritaliter intellegendo in altum ducunt. 

37. Vigintl quattuor seniorum^ et reliqua. Yiginti quat- 
tuor seniores in illis inteUcguiitur , qui perfectionem ope- 
ris, quae scnario numcro commeudatur , clara cvangeUi 
praedicatione consummant. Nam quater seni, •XXllIl* 
faciunt. Qui tenentes citharas , id est corda laudibus Deo 
dicata gercntcs ; et phialas, id cst orationes Dco crtim- 
dcntes. Vcl pliialas dicit mundas cordium conscientias. 
Adorant agnum Dei , id cst pro adventu regiii Dei sup- 
pUcantes. Iniroducit fulgura et tonitrua. Cum in liiic sac- 



;)8 si 1)1 i.n scoTi i:\pi.. i\ iMwr.i-. s. iiir.u. 

(Mili lalis liioril IribiilaMo, (juali.s nou rnil al) inilio, si^^- 
na |)ai'il(4' niaxiina clarchnnl. Et septcm spirUus discur- 
rentcs. linuin Spirituni dicit scptifornicni. Unus est enim 
spiritus; scplilorinilas \cro , |)crfcctio cst ct plcnitudo 
donoruin. Marc ritrcuni. naptisniarclcrtur ad vitruni, in 
quo non aliud vidctur cxtcrius , quain (juod p:cstat in- 
lcrius. Auiiual priinum siinilc cst Jeoni , et rcliqua. De 
(|uil)us (juattuor aniinalihus supra dictiim cst. 

F I N I S. 



O P U S C U I. A. 

P R L O G U S. 

. . . locusta frequenter inpinguat, kapparis dissipatur (I). 
Ante quam recurrat vitta aurea (2), et ad vocem colum- 
hae consurgatur, et rota super cisternam (3) contera- 
tur, et pulvis ad terram suam unde erat revertatur , et 
spii-itus redeat ad Dcum qui dcdit ilium, meminisse de- 
bemus, karissime, tenebrosi tcmporis , et summo studio 
animadvertere futurum iudicium districti iudicis ; et non 
solum bonorum actuum exhiJ)itione , verum etiam scri- 
ptis et dictis , proximis nostris ad bene agendum exem- 
plum praebere. Unde ex multis, quae diversis tempori- 

(1) Acephalus est prologus in codice. Ut autem haec prima verba intelli- 
gamus atlsciibo glossam superpositam : humorc subcutaneo tumcscunt , 
siveincrassantar pedes , capilli capHis Jluunt , vel venerius calor te-. 
pescit. 

(2) Glossa : deficiat spiraculum cordis. 

(3) Glossa: volubitita.s intestinorum, stomachus. 



ODOBAMM PBOLOGIJS. 59 

bus pcregi , Paternilati vestrac (1) pauca curavi tradere 
opuscula , noii solum vohis ulilia, verum etiam, ahsque 
scrupulo invidiae , ea legentibus , Deo aquobona cuncta 
procedunt auctore, profutura. Igitur in pi'imis de dom- 
nae TJieudechildis origine etfine, et loci nostri fundami- 
ne, ea quae Rotherto piissimo rege adhortante, et dom- 
no Leutherico archiepiscopo (2) commonente brevi cala- 
mo comprehendi, ponere disposui. Deinde per annos 
Domini demonstrare volens quibus temporihus et a qui- 
bus personis sit sanctorum pignorihus idem locus dita- 
tus, intentione humillima perstrinxi; inter cetera, ea quac 
in translationc sancti Saviniani vidi fieri miracula. Gete- 
ra suis capitulis adnexa manifesta pandunt lectorihus 
examina. 

EXPLICIT PEOLOGUS. 



mCTPIUNT GAPITULA 

SEU TITULI OPUSGULORUM 
ODORAMNI. 

Cap. T. Origo, actus , et finis domnae Tlieudechildis rc- 
ginae, et constructio monasterii sancti Petri. 

II. Demonstratio per annos Domiui, quibus temporihus 
vel a quil)us personis monasterium sancti Petri prae- 
cej)tis regaUhus, seu privilegiis episcopalibus, nec 
non pignoribus sanctorum dotatus sit ; et quod epi- 
scopus Senonensis primatum Galhae et Germaniae lia- 
beat, et secundus Papa ap|)e[ietur; et ostensio jui- 
raculorum sancti Saviniani. 

(1) L()(iuilur cuni EnnonaUlo, utputo, ([ui aiuio MXLV* orat abbas 
S. Pefii Yivi senonensis. Ciu'on. apud Achor. Spicil. ed. nov. T. II. p. 47.>. 

(2) Xiniiruui utricpie eral famiJiaiis OJoraninus. V. Mabillon. annal. I?e- 
ned. nd. an. JO'.^s. Krat auteni L(Mithericus arcliiep. seuonensis. 



{,{) (H)()K\n;M MU.l mentum. 

11 1. A(l NVillcliiunn ahl^alcni siih carilalis laiKlr j^ralia- 
riiin arlio. \'A dr acciisatorihns ct accnsatis , scu dc 
lalsis tcstihns. \)v conspirationihiis ((uocjuc \cl in- 
scriptionihus adtilulalio. I^t dc rcparatioiic saccrdo- 
tis scripla (ircj^orn ct Isidori. 

TTTT. \d l]urardum niouacliuni dc tril)us quacstionibus. 

V. Ad Ixothcrtum monachuin dc tonis musicac. 

VI. I)c dixisionc monochordi ad monachos sancti Gcr- 
mani antissiodorcnsis, qui apud sauctum Leodega- 
rium morabantui;. 

A^^TI. Ad Arembcrtum mouacbum de rcsponsorio « aspi- 
cicns a iongc » contra Amalarium , ct dramatis rc- 
solutio, mysticaque Sunamitidis interprctatio. 

A^TTT. T^icctio cpiscopaiis ali Odoramno edita. 

VTITT. Scrmo ciusdcm in ordinationc cpiscopi vuigariter 
pronuntiandus. 

X. De iniuriis saccrdotum et excommuiiicatione episco- 
porum. 

XI. Exbortatio Odoramni MasciacensiJ^us monachis , ab 
Ingone abbate directa. 

XII. Testamcntum fraternae unanimitatis ab Odoramno 
editum. 

XIII. Odoramni epistola ad Ayrfredum didascalum san- 
ctae Aurciianensis ecciesiae, et monasterii sancti A\i- 
ti arcliimandritae , ct Hugoni sanctae matris eccle- 
siae Senouensis arcliidiacono. 

Convaiescens aiiquantuium a diutino ct gravissimo 
pcdum incommodo Odoramnus , incarnationis domini- 
cae anno •3rXLV', aetatis vero suae fere -LX-, nc for- 
te invidorum astu praesentia opuscuia dcperirent , ca 
in uno corporc coilegit , et amore caritatis studiosis 
fratribus , ut in eis exercitarentur , reliquit. 

EXPLICiT ARGUMENTUM. 



Gl 

IN CIIRISTI NOMINE 
INCIPIT LIBER OPUSCULORUM 

ODORAMNI MONACHI. 

OPUSCULUM I. 



P 



ostquam a Valeutiniano impcratore Franci a Sicam- 
bria expulsi, in extremis partihus Rlieni fluminis habita- 
re coeperunt , commuui consilio elegcrunt sil)i regem 
Faramundum nomine , filium Marcjiomiris , qui fuit de 
stirpe Priami Troianorum regis. Mortuo vcro Paramun- 
do, Clodionem lilium eius regem sibi feccrunt; quo de- 
functo, Merovcus filius cius in rcguo subliuiatus est. Illo 
quoque obcunte, filius cius Childericus regnum suscepit. 
Post cuius discessum , filium illius Chlodovcum ingcnio 
callidum , armis bcUatorem strcnuum , ct consilio pru- 
dentem, Franci sibi regem statuunt. Hic adhuc paganus 
duxit uxorcm cliristianam , nomine Chrochildcm , fiham 
Chilpcrici regis Burgundionum , fratris Gundebodi du- 
cis, quorum pater Gundoveus rcx Burgundionum fuit. 
Postquam vcro Chlodovcus rcx, uxorc sua cxhortaii- 
te, et sancto Rcmigio Rcmcnsium cpiscopo pracdicantc, 
sub sanctae Trinitatis nomine baptizatus est , eo iubcnte 
Chrocliildis rcgina ad meridianam plagam urbis Parisia- 
cae , interposito Scquana flumine , in honore sanctorum 
apostolorum Pctri et Pauli monasterium mirifico opcrc 
construxit. Dcbellatis autcm Chlodoveus multis ct mag- 
nis rcgi]3us, mortuus est in pace , et sepultus cst in iam 
dicta basilica sancti Petri, ubi ct ])cata Gcuovcfa coiisc- 
pulta manct. Blortuus est autcm anno quinto postquam 
Alaricum rcgcm Gothorum intcrfccit , anno trigcsimo 



0'2 ODOUAMM 

rctriii siii. A fi'ausilii wvo saucti ^railiiii iis(|ii(' ad Iraii- 
silnni (ihlodovci ivij^is, riKMiiiil anni •(/\!I- l*ost mor- 
tcMii (fno(|no (Miis, (nialluor iiiii ipsius, riicodoricus vido- 
licot, ot C.hlodoniiris, (lliildol)ortus, ot Clilotarius, vv^- 
nuin oius intor so divisorunt. Adlmc autom (^hlotario iu- 
iiioro , trihus iraliihus doiuuctis suporstilo, soror oius 
Thcudochildis noniino, eo lavonto, iu conspoctu Sono- 
Honsis urhis, ad instar illius cjuod ^enitoros oius Parisiis 
construxorant , iu honoro supra dictorum apostolorum 
monastorium aodilicavit; ot ut sul) sancta rcligione et 
al)l)atis imporio ihidom monachi Deo cunctis dicbus de- 
servirent , instituit ; corpusque suum ibidem sepulturae 
tradore mandavit. Quicquid vero citra Ligerim id ost in 
^''rancia, v(^l ultra Ligorim id est in Aquitania, sivc do 
posscsso sou dc adquisito liabore potuit , cidem casao 
Doi sub titulo testamenti condidit. Quod si quis ad ple- 
num nosse cupit, si ipsius monasterii, ut sunt, reserata 
illi archiva luerint, pro certo nosse poterit. Tunc tem- 
poris paene per universam Galbam rortunatus prcsby- 
ter, natione italus , vir disertissimus , clarus babebatur. 
Hic postquam Chlotarius rex hominem exuit, eiusque fi- 
lius Si{;cbortus regnum suscepit , quaoilain quae apud 
nos habentur, in ipsius Sigeberti laude et Brunechildis 
reginae opuscula edidit (1). Domna vero Thoudechikbs 
regiiia, ({uanto piotatis fonte redundaverit, quamquc lau- 
da])ilem vitam duxerit , idem rortunatus scribens ad il- 
lam, luculenter versibus exo(juitur. 

Inclyta progcnies etc. ut in Fortunati edUlonibus. 
Item opitaphium Theudechildis. 

Quamvis auratis etc. ut in edd. 

(1) Extant liacc \\\ rortunati editionibus. 



OPUSCULLM I. G3 

l^oslca sequitur iti codice aliud epigrainma de Theudechilde, 
quod non inveniebam inter Fortunati carmina. Sic au- 
tem se habet. 

Huuc rcgiiia Jociim monachis constriixit ab imo 

Theiicliildis rchus noJ)ihtan(lo suis. 
Cuius nunc licct hoc corpus claudatur in antro, 

Spiritus astrigcro vivit in axe Beo. 
Implorans rectis pastorihus euge heatum. 
Det rapientihus hinc heu mala digna Deus ! 

OPtSCULUxM n. 

Cotititietur secundo opusculo Chronicon Ocloram7ii , quod ex 
hoc ipso codice edidit Chesnius inter Scriptores rerum 
francicarum T. II, ideoque a nobis praeterrnittitur . 

OPUSCULUM IIL 

Domino sacro sancto et pie semper in Christi \isceril)us 
recolendo, monasterii sanclissimi martyris Dionvsii ah- 
hati Willchno , eius nimium cupidus honoris fratcr 
Odoramnus , praesentis aevi prospera, et aeternac fe- 
licitatis gaudia. 

r . . . 

V^um omnuim vctcris et novi testamenti scnpturarum 
series , fide , spe , et caritate colendum Deum insinuet , 
atque maiorem horum essc caritatem apostolus aper- 
te demoufitret , dih;ctione Dei et proximi ipsa caritas 
adimplc^ri evidenter dinoscitur, si seciuidum praeceptio- 
nem divini clocpiii Deum toto corde , tota anima, tota 
virtute, et proximum tamquam nos ipsos amamus. jXam 
(piamvis hoc cpiod ait apostolus lacohus , si quis totam 
legem servaverit , offendat autem in uiro factus est om- 



() I ODORAMM 

iiiiini HMis, Miimis sludiosos latoat , tanicii lioc iiiniin dc 
carilale, (]iia(' Diuis i'sl , illmn (lixissc, [K^rvitiili hu-lori 
|)atol)it, si Pauli apostoli ad Koinauos scrihcnlis sul)lilissi- 
mo miMitis oc.ulo vcrha prospcxcrit, ubi ait : ucinini (juic- 
quam dcl)catis, uisi ut inviccm diiij^atis: qui cuim dili- 
git proxiinum, lc^cm iinplcvit. Nam nou adultcrabis , 
nou occidcs, nou rural)cris, nou 1'alsum testiiuonium di- 
ccs , uon concupisccs rcm pro\imi tui , ct siquod cst 
aliud mandatum, in lioc solo instauratur, diligcs proxi- 
mum tuum sicut tc ipsum. Cuius caritatis ardorc suc- 
ccnsus in tantum, rcverentissime pater, fervere dinosce- 
ris, ut nou solum bcnivolis, verum etiam propriae saluti 
coutrariis, adniirabilis vidcaris. Praelationis quoque ho- 
norc intcr domesticos suffultus , nequaquam cxtollcris , 
scd sic iutcrcos quasi unus exipsis; et maerentibus atquc 
in amaritudine positis , haud seguiter compatiendo , si- 
milis cuin apostolo effici non vereris. Quod erga parvi- 
tatem meam te fecisse non ambigit quicumque mc facic 
novit. Nam cum invidorum astutia universus paene or- 
bis contra me conspirasset, in tantum ut cupiditate prae- 
valente, audientia milii denegaretur, mox ut limima almi 
Dionysii adtiugcre merui, lionorabiliter ultra quam pusil- 
litatem meam decebat suscipere, et in ipsa congregatio- 
ne una cum voluntate omnium fratrum me non ut in- 
quilinum et hospitem, sed ut civera et domesticum dig- 
natus cs deputare. Postquam vero a douino Tngone ab- 
bate, divinitate propitia, arcessiri mcrui, muneratuin me 
diversis doiiis, cuni maximo Iionore propriis locis red- 
didisti. 

Unde quid digne tibi rctribuam non invenio ; quia 
si omncs capilli mei vertcrentur in linguas , non valc- 
rcm verbis explicare tibi debitas gratias. Sed ne ingra- 
tus examussim inveniar, unura quiddam cuius liorao ig- 
norat prctiura tibi irapendo ; dum frequenter calicem 



opuscui.UM 11 r. 6.'» 

saiutaris accipiciis, et iioineu Domiiii invocaus, pro sa- 
Iiite tua hostiam salutarem supernae maiestati offero. 
I^raeterea quia negligentia sacerdotum, et cupiditate rei 
publicae curam j^erentium, curiosa sectantes quos apo- 
stolus denotat , et dclatores quos mundanae Icii^es om- 
nino excludunt , impune saeviunt , et ob hoc frcquentes 
conspirationes et peiuria circumquaque, et quod sine ma- 
ximo cordis maerore dici non potest , in ordine eccle- 
siastico ebulliunt, huic errori eontraria de reguhs eccle- 
siasticis sumpta , dignum putavi tibi mittere pauca. De 
reparatione quoque sacerdotis mihi huic operi certum 
quiddam addere placuit, quatinus si huius rei quaestio 
tbrte ab eruditis ventilata fuerit, quid super hoc sancti- 
tati tuae decernendum sit, noverit. Vale. 



"j 



Seqtiimtur heic in codice contra cnmen calwnniae 1 . ex de- 
cretis Innocentii. 2. Ex concilio carthaginiensi . 3. Ex 
capitularibus Caroli magni. 4. Ex concilio chalcedonensi . 
5. Ex libro Vini. Irgis romanae [W. Qyi^Uum hor tati- 
tummodo testimonium recitabimus. 

Si quis iratus crimen aliquod temere cuilihet obie- 
ccrit , convicium non est pro accusatione habendum ; 
sed praemisso tractandi spatio, id quod iratus dixit, per 
scripturam se probaturum esse fateatui*. Quod si fortas- 
se resipiscens , post iracundiam quod dixit iterare aut 
scribere fortasse noluerit, non ut reus criminis teuea- 
tur. Item. Nisi inscriptione celebrata , reum quemquam 
non fieri , nec ad iudicium exhiberi ; quia sicut convi- 
ctum poena constringit , ita et accusatorem si non pro- 
baverit quod obiecit. Item. JNon credendum est eorum 
confessioni contra alios , qui in criminibus accusantur , 

(1) Secjuens legis romanae tractns non cxtat in ciusclem legis edjtionc 
apud Canrianuni T.IV, ubi liber IX. lepitur p. '»90- li»'». Similia tamen hii 
aicuiitur in ood. theodos. I\. i. i<>. 

5 



iiisi s(.' piius prohavrrinl imioceiitcs; (|(ii(i [x riciiiosa csl 
<'t adiuilti nou (lc])ri rci advcrsus (jucinpiarn confcs- 
sio. Ilcni. Anlc iiiscriptioncni ncino vocctnr criininosus. 
Xam inscriptionc pcr ordincin lacta, tunc a iudicc su- 
scipicndus cst rcus; ca taincn ralionc ut tani accusati 
quani accusatoris dij^nitas acstinictur; ct ununupjcin^iue 
ante discussioncin ita iudcx faciat custodiii , ut coruni 
natalcs aut dignitas patiuntur. Sanc Jiis (jui crimina sua 
in (luacstionc confcssi sunt , dc aliis si dicere volucTint , 
a iudice nou credatur ; quia iurelegibus constitutuni est, 
ut spontanea professione reus reum nou faciat ; neque 
illi de altero crcdatur, qui sc criminosum esse confes- 
sus est. Item. Servus domiuum accusans , non solum au- 
dicndus uon cst, vcrum etiam punieudus, uisi fortc do- 
minum dc crimine maiestatis tractassc prol)averit. Item. 
Si scrvus domiuum aut amicus vel domesticus sive li- 
bertus patrouum accusavcrit , vcl detulerit cuiuslibet 
reum, statim inipso initio accusationis, gladio puuiatur; 
quia uos vocem talem extingui volumus, uou audiri; nisi 
forte domiuum aut patrouxun de crimiue maiestatis tra- 
ctasse pro])averit. 

0. Ex concilio ayathensi. 7. Ex cleci^etis Silvcstri papae. 

8. Ex concilio carthaginicnsi , quae omnia omiitinms. 

9. Hacc clemum habcntur quae ad^ribimus. 

De accusationibus vel iuscriptionibus coustitutum est 
ab imperatoribus Tbeodosio , et Coustantino , Arcadio , 
et Houorio, vel ceteris, coutra improbos accusatores, 
ut iu falsis crimiuibus eos accusare non delectet. Igi- 
tur ego ille adversum te in rationibus publicis adsisto. 
Si iniuste interpellavero , et victus exinde apparuero , 
eadem poeua, quam iu te vindicarc pulsavi, mc cou- 
stringo atque couscribo partibus tuis esse damuaudum 
atque subiturum. Kt pro rei totius firmitate mauu pro- 



OPUSClILlJ.Nr 111. (i/ 

pria firmo , et houorum \irorum iudicio roboraiKhnn 
trado. 

10. Ex Gregorio jmpa ad Secundinum. 1 1 . Ex epistola Isi- 
dori episcopi ad Massonem episcopura , qaae incipit : ve- 
niciite ad nos famulo vestro. 12. Ex concilio annj- 
rano. Denicjue concluditur Odoramni epistola his versi- 
culis : 

Hic monachis longos trihuas pia vota per annos; 
Kt maneas pastor ne lacerentur o\es. 

OPUSCULUM Tin. 

nomino fratri et consacerdoti Eurardo syncellilarum in- 
iimus frater Odoramnus , quicquid sihi. 



O. 



'uod omnis medicina aut ex similihus aut ex con- 
trariis fiat, ut comperi, tua fraternitas non ignorat. Quod 
vero qualiter ex similibus et dissimilihus, deque nec ex 
toto similil)us, ncque ex toto dissimilibus omnis harmo- 
nia iungatur, licet actate ct merito me praecedas, a mc 
doceri cupis. Ne aegre feras, reverende pater, si differo; 
quia quod petis j nisi fallor , non est tuae actatis neque 
valitudinis. Sufficiat tihi in quantum facultas suppetit , 
regularinm modorum initia et fmes, ascensioncs, nec non 
et descensiones in monochordi plana superficie nosse , 
et gravium acutorumque sonorum demulceri dulci mo- 
dulamine. Ceterum quaestionum tuar um non innnemor, 
quid de praevaricatione Salomonis Augustinus doctor 
egregius senserit, quidque intcrpres et expositor divi- 
nae legis Hieronymus de eius paenitentia scripserit, vel 
ubi illum catholicae fidei defensor Ambrosius scmctum 
appellaverit, paucis intimabo. 

\n expositione lihri genesis adlitteram, hhro X- Au- 



fiS ODOH A M \ I 

i;iistimis (ie fo. Saloinon , iiiquil , vii- laiitac sapieii- 

tiac , nunufuidnain crcdcnduin cs( (piod in siinula- 

croruni rultu rredidit ossc aliquid utilitatis? Non; scd 

- mulicruni aniori ad hoc inaliim tralicnti rcsistcrc non 

• valuit, facicns (juod scicl)at non cssc facicnduin ; ne 

'" suas (juil)us dcpcribat atquc; dcfluchat delicias con- 

" tristarct. >» Itcm Hieronymus in lii)ro c.vplanationum 

5upcr E/.(T!nliel •\III* - Domui , inquit, Israhel eorum 

» ([ui animo conspiciunt Deum, ostcnditur domus, hoc 

' (st tcmplum, quod Ezccliihel situm in montc conspe- 

» xit. Et non solum in monte, scd sicut nunc dicitur in 

" summitatc montis. Quam nequaquam iUam putemus, 

quae a Salomone constructa narratur in regum et pa- 

■ ralipomenon libris; illa enim alterius oixlinis atque 

mcnsurae est, et in singulis niagnam habens diversi- 

tatein ; tantumque inferior templo quod nunc osten- 

' ditur Ezechiheli, ut non solnni cultores eius vel aedi- 

" tui, scd et ipse fabricator eius Salomon peccaverit, et 

' offenderit Deum , licet postea egerit paenitentiam , 

^' scribens proverbia in quibus ait : novissimc ergo egi 

pacnitentiam , et respexi ut eligerem disciplinam. « 

Ambrosius quoque m libro hexameron mentionem ip- 

«ius faciens <> quoniam, inquit, ct elephantos yides tibi 

' subditos , et leones subiectos , nosce te ipsum o ho- 

' mo, quia non ut ferunt Apollinis pythii, sed SalomO'- 

»' nis sancti est, qui ait : nisi scias te, formosa inter mu- 

> heres. » 

De ahortivis vero foetibus , postquani in uteris ma- 

trum vivere coeperint, quod originalis peccati poena te- 

ueantur obnoxii , sanctus Augustmus in libro quem de 

fide ad Petrum diaconem scribit, inter cetera sic ait. 

« Firmissime tene , et nullatenus dubites , non solum 

homines iam ratione utenles , verum etiam parvulos , 

(|ui sive in uteris matrum vivere iucipiant , sive iam 



OinJSCULljM lY. G» 

>» de nialribus nati, siiie sacraineiito saiicli lja[)lisi)iatis, 
* quod datur in uomiric patris ct filii ct spiritus sancti, 
» de hoc saeculo transeunt , iguis aeterni sein])iterno 
» supplicio puniendos ; quia etsi peccatuni propriae 
>♦ actionis nullum habuerunt , originalis tamen peccali 
» damnationem carnah conceptione et nativitate traxe- 
> runt. >' In libro quoquc enchiridion idem doctor scri- 
bens ad Laurentium ^ de hac quaestione plenissime di- 
sputat. 

His ita expHcitis, restat de origine animarum solutio 
quaestionis. Quam ne modum epistolae excedens, ae- 
muhs qui dum mihi detrahunt , semet ipsos illudunt , 
susurrandi occasionem praebeam, praescriptis auctorum 
nominibus, separatim subnectam. Ilhid Acro bcati Gre- 
gorii papae universalis , quod ad Secundinum reclusum 
scribit inquiens : « de origine auimae inter sanctos pa- 
» tres requisitio non parva facta est ; sed utrum ipsa 
» ab Adam descenderit, aut certe singuhs detur, incer- 
» tum remansit , eamquc insolubilem professi sunt esse 
' quaestionem. Si venerit iii manustuas, dulcissimam 
►> mihi caritatem tuam non moveat ; quia, ut verbis ip- 
» sius qui habitaculum extitit Spiritus sancti loquar, nos 
» affirmare nolumus, quod apertis tcstimoniis non ap- 
» pro})amus. >' Cassiodori etiam librum de natura ani- 
mae , et primum sententiarum librum Isidori legere ne 
pigriteris. Sed ne diutius diversorum opiniones hbrau- 
do, in his moras videar innecterc, quid Isidorus in libro 
de definitioiiibus ecclesiasticorum dogmatum senserit : 
quidque de huiusmodi quaestione disertissimus versifi- 
cator Prudentius scriptuin rehquerit, articnlus dcmon- 
strabit. Vale in (Ihristo, inonachorum gcinina hilgida, et 
ora pro me. 

Scquititr Isidori dr orifjiitv uniinar. .Nihil iiicorpoieuin 
et invisi])ile HsqHr +nimana sMbstantia. Drindr rrrsns 



70 ODOUAM.N l 

Prudentii. Occiinil (liibilaiis liic (liss(Mlator , ct illud; 
Hsquc Numcn iiou liccal , j)lcuuni sibi sciupcr (d in sc. 
Deindc pcrgit Odurannus. Huc usquc iiuis (|ua(»sti()nis tcr- 
tiae de originc aniniac. (k'tcruni proj^agationcni liunia- 
ni corj^oris tradunt naturaliuiu sciij)tores i'crum qua- 
draginta ct scx dicrum nunicro j^crlici ; quia videlicct 
sex a conccj^tionc dicbus , lactis bal)cat similitudincm ; 
scqucntibus novcm convcrtatur iii sanguincm ; dcinde 
duodcciin solidctur ; rcliquis dcccm ct octo rormctur 
usquc ad j^ericcta liuiamenta omnium mcmbrorum; et 
binc iam reiiquo tcmpore usque ad tempus partus mag- 
nitudine augeatur. Sex autem , et no\em, et duodecim, 
et decem et octo , quadraginta quinque faciunt ; quibus 
si unum adiccerimus , id est ipsum diem conceptionis , 
XLVI- inveniemus. Idipsum et nomen Adam, qui qua- 
tuor litteris scribitur signilicat. Nam arcto quod est se- 
ptemtrion, ab alpbaincipit; et ouTfr, quod est occidens, a 
delta incipit; etiv«To).;^, quod est oriens, ab alpba incipit; 
et [/eaeuippia, quod est meridies, a mi incipit; quae sunt 
quatuor partes orbis ab bis quatuor btteris incipientes : 
quae litterae si in computo graeco considerentur, 'XLYr 
faciunt; nam alpba unum, dclta quattuor, iterum alplia 
unum, mi quadraginta, qui simul ducti -XLYr reddunt. 
Haec quoque qui legitis, rogo rcddite verba salutis , 
]\am mibi cbarta lcvis , pondus amoris erit. 

OPUSCULUM Y. 

Dimidiae parti animae suae , fratri ct coiisacerdoti Rot- 
berto peccatis maximis obvolutus frater Odorammis 
quicquid amico amicus. 

vj^uod vere amicitia sit animorum socictas, tcstatur, 
reverendc irater dulcior mibi mellc duleissimo , perfe- 



OPCSCULUM V. 71 

cti.ssima hii animi cantas , quae me iii tnliulalionc niL- 
per posito iion solum iion eruhuit, verum etiam ex pii 
cordis intimo lacrimas saepe fundendo , et frequeuter 
supernae maiestati hostiam laudis immolando, semjjer 
tremendum iudicem, ut spero, mihi placatum reddidil. 
Nunc vcro quia in retrihutione tanti ])enelieii neijua- 
quam ignava opum pondera, quihus ad facinus nihil in- 
structius cum habendi sitis incanduit , ad meritum nihil 
vilius cum ea sihi victor aninuis caicata sui)iecit; neque 
axiomata pliilosopliorum , stoicorumque sopliismatum 
cavillationes, sed quod his melius aestimas, recte raodu- 
landi notitiam a me tibi demonstrari postulas , pandam 
tibi evidenter, in quantum dederit superna pietas. Et 
primo musicarum chordarum nomina alphaheto conti- 
nuo insignita praefigam ; et sic demum regularium mo- 
dorum nomina cum formulis snhnectam. Nomina vero 
chordarura idcirco tihi designo. ut si forte auxiliante su- 
perna gratia, notitiara modulandi in regulari moiiochor- 
do obtinere valueris, quot intervallis toni inter se diffe- 
rant, dinoscere possis. 

Sequihir mediocre opusculum de tonis musicae, cum musi- 
cis notis etc. qumii ego lucubrationem peritis eius artis , 
cuiusmmli mcdio aevo erat, vulgandam aut illustrandam 
relinquo. Sic autem concludit Odoramnus. 

Ecce tihi , bone vir, protelata sed ut spero non inu- 
tih parenthesi, recte modulandi formuhs levius quam 
potui traditis; restat ut si ad altiorem scientiam artis 
rausicae pervenire non potueris, salteni totum mono- 
ehordum quinque tetrachordis in tribus generibus, dia- 
tonico videlicet, chromatieo, ct enharmonieo , constare 
noveris; quorum primum dieitur hypaton, seeundum 
meson, tcrtium synemmenon, (juartum diazeugmenon . 



7 2 ODOiUM.M 

([iiiiiUjm liNpiihuhon. Svinphoiiiis mto uoij , ul ahqui 
\ohiiit, s(»x srd (piiiKiiir. Ilaruin prima (\st (liatcsseron 
coiistans cpitrita pj-oportioiic , id (^st scsquilcrtia, ut est 
•Hll- ad IJI- Sccuuda diapcutc coustaus liciniaiia , id 
cst scsquiallcra, ut csl lll- ad •11- Tci'tia diapason con- 
stans duj^la, ut cst llll- ad 11* Quarta diapason ct dia- 
pcnlc coustaus tripla, ut cst •VI* ad •M- Quinta bis dia- 
pason coustaus quadrupla, ut cst 'VIIl- ad II- Epog- 
dous vcro , id cst tonus, viccin obtincns puncti, coiistat 
scsquioctava , ut cst •Vllir ad •Vlir Fit autem diates- 
scron consonantia in duobus tonis , ct minori semito- 
nio. Diapentc in tribus tonis, et semitonio minori. l)ia- 
pason in tonis quinque , et duobus scmitoniis minori- 
hus. Ac per hoc diatesscron quattuor , diapente quin- 
que, et diapason continet chordas octo. Ante omnia au- 
tem cavendum est cantori in praescriptis modorum for- 
mulis , ut omnis cantilena aut cum sua diflerentia inci- 
piat, aut epogdoo id cst tono, v(^l pleno cnharmonio id 
est duobus tonis, seu diatessei^on vel diapente ab ea dif- 
ferat. Si vero vis nosse quid sit differentia ; differentia 
est similium rerum quaedam dissimilitudo ; vel differen- 
tia est sufficiens discretio ad id quod suscepeins discer- 
nendum. 

Habes igitur, o mi dulce solamcn laborum Rotberte, 
recte modulandi notitiam brevi schedula compi^ehensam, 
et utilitati multorum , si in ea non segniter studuerint , 
aliquantulum profuturam. Quae si in aemuloruin manus 
devenerit, et eam occulte lectitantes, pidblice subsanna- 
verint, sua sibi componentes si valuerint , illud beati 
Augustini dictum meminerint: necesse est apluribus plu- 
res fieri libros, diverso stilo sed non diversa fide. Com- 
moneo autem te et hortor, ut orationum tuarum pennis 
me subleves, quatinus vincula criminum meoruiu, quibus 
accusanlc propria conscientia, miscrabiliter constringor, 



OPUSCl/LLM VI. 73 

absolvi merear, l>eo miserantc , et aliquid memoria dig- 
rmm posteris reliiiqiiere. Vale in C!n'isto , enstos mei 
animi , ut credo. 

OPUSCULUM VI. (t) 

Perfectae charitatis yinculo sil)i conexis fratribus in mo- 
nasterio sancti Leodegarii , oboedientiae pede magi- 
stram regulam sequentibus , Valcherio atque Rotber- 
to, misericordia Dei indigens frater Odoramims, quic- 
quid sibi. 



A> 



rduam et paene difficilhniam rem j quam a me ex- 
torquere vultis, nequaquam ad praesens chmare prae- 
sumerem , nisi fisus de Dei auxiho j vestris orationibus 
ad id quod petitis , me extendi sperarem. Praesertim 
cum intra fUuiien Ararim, in castelio ([ui Mahiacus dici- 
tur , cum Gilduino arcliiepiscopo (2) , quem ad erudieu- 
dum suscepi, maneam; et hberalium artium libris et in- 
strumentis careani. Sed quia ut olijn legimus nil tam 
diflicile est, quin facile fiat, quod volens quisque faciat, 
re])etita memoria voluntati vestrae pro posse satis fa- 
ciam. 

Dimensionem monochordi regularis, dulcissimi fra- 
tres, qua vos instrui postulatis, salva auctoritate patris 
patriae domni Boethii , taliter agere potestis. Quia ncr- 
vus dividi vel commcnsurari in sua naturii non valet, ad- 
hibeatur lignum quadratum , et ])leniter ad hoc opus 
usque ad unguem expohtum , cuius longitudo sit ])Ius 
minus duorum manualium pedum , et crassitudo illius 
plus minusve unum possideat palmum. Ad cuius ligni 

(1) 01) hoc Odoramni opusciiluin inte]!igcii<iiim, nihil nia;^is prodorit 
qnam conforro, praeter Boelhinm, Endidis introdnclionem harnionicam , 
inter anctores mnsic. anti<}. a M<>ihomio oditos. 

[1) Nonipc cccli'siao S(<non»'nsis ab anno 10:{2. 



74 ODOUAMM ^* 

iapila. assmiipta ^ooinetricali rcgiila , id cst (■ircino, 
(luae cireuindncap.tiir spliacrnlae, (juae sint nnins men- 
surac. Dcindc adliilxatnr rcgnla diligcntcr pcrpolita , 
(puic a ccntro piiinac sphacrac usquc ad centruin secun- 
dac cnin oinni cantcla dcducta, rcctum diamctrnm ip- 
sornm circnlornm rcddat. Itcrum adhibeatur circinus, 
ct inl'(Miori si^c cmincntiori partc circulorum aptatus, 
ita ultimos lincs ])riorum diametrorum tanf^at , ut ite- 
rum alia diamctra pcr crassitudhiem ilJius ligni efficiat. 
AI) his dedueatur rccta linea, quae pnmae lineae diame- 
trorum priorum matris sit par; tali cum cautela , ut inter 
se et alteram spatium mensurae unguis digiti anricularis 
efficiat. Quae plaua superficies \im lineae continens, ta- 
liter ut commcnsuretur , necesse est. Adhibita cum cir- 
cino rcgnla , dividatur in duas aequas partcs. Iterum 
eaedcm duac partcs di\idantur in alias duas, ita ut ipsa 
plana supcrficies tota dividatnr a diamctro nsque ad dia- 
mctrnm in quatuor aequas partes. Nete hyperboleon (1) 
igitur nervus obtineat fniem dimensionis tertiae , et us- 
que ad diametrnm in octo partes dividatur, eique sua 
octava pars ut novenarium mipleat numerum supcrad- 
datur; sicque tonus in sesquioctava proportione inter 
ncte hypcrboleon ct paranete h\ perbolcon constituatur. 
Simili modo ut trite hypcrboleon pcrficiatur, sesquiocta- 
vae proportionis a parancte hyperboleon usque ad de- 
stinatum sibi punctum regula servetur. Scmitonium yero 
quod rcstat ad diatesseron consouantiam perficiendam, 
sive ad tetrachordum hyperboleonimplendnm, investiga- 
tione huiusmodi est agendnm. Dividatur cum circino hy- 
perboleon chorda in tres aequas partes, et ipsa eius tertia 
pars iiliut scquitertiam proportioncm elficiat superadda- 
tur; sicque totus ncrvus nete diazeugmenon appellabitnr.- 

(I) Haec et sequeiitia vocabiila rccitanhir cti^m ah i;ucli(ie p. 3, )iec 
iion a Coetiiio lili. J. rap. 20. usqut 25. 



OPlJSCLHiM VI. 7. 5 

Ad instar itaque hiiius piimi tetracliordi , (juattuor 
quae sequuntur tetrachorda in ^enere diatonico agen; 
expedit. Adhibeatur iteruni circinus ad diazeu^inenon 
tetrachordum componendum, et nete diazeugmenon lo- 
cum semitonii obtinens in octo partes dividatur; et ses- 
quioctava ei sua pars obtinens toni spatium ad parancte 
diazeugmenon componendam addatur. Quod si quis le- . 
vius et absque maximo labore agere voluerit, nete hyper- 
boleon iii duas aequas partes dividat , ct medietatem eius 
eidem addat, ut diapente consonantiam constantem tonis 
tribuset semitonio minore reddat. Idquedc paranete hy- 
perboleon faciat, ut trite diazeugmenon ad eam diapen- 
te consonantiam facientem obtineat. Quae ratio in reli- 
quis tonis componendis servetur , eo tenore ut in dia- 
pente consonantia, quae sesquialtera proportione con- 
stat, tres toni cum semitono minore ut diximus habean- 
tur. Huius siquidem diazeugmenon tetrachordi quae sit 
finahs videatur. Dividatur ad instar prioris tetrachordi 
nete diazeugmenon circino in tres aequas |)artes, et ter- 
tia pars ei superaddatur; sicquc tota residua chorda j)a- 
ramese vocabitur. 

Tetrachordum vero synemmenon taliter est metien- 
dum. Spatiohnn iliud quod constat inter duas lineas , 
quae altrinsecus singula diametra possident, partiatur 
aequa dimensionc in longitudinem , ut inferiorem par- 
tem diazeugmenon , ct superiorem sortiatur tetrachor- 
dum synemmeuon; et eumlocum, quem rctinet paranete 
diazeugmenon ad nete diazengmenon , habeat nete syn- 
emmenon , toni scihcet distantiam; qui tonus coniun- 
gat hyperboleon tetrachordum cum diazeugmenon tetra- 
chordo , et disiungat synennnenon ab hyperboleon , el 
paene una eademque sit paranete diazeugmenon, et nete 
synemmenon. Simili modo trite diazeugmenon ohtinens 
distantiam toni. et paranete synemmenon paene una ha- 



7G OI)OJlA..M>ii 

bratur. l t \ci'(» hilt* sviicinnienon pcr coiisorianliani sn- 
inatur, tritc liv|)crl)olc0n in (hias part(\s dividatnr, ct scs- 
qnialtcra proportio ajitctur. Hanc sequitur nicsc potc- 
statc cl noniinc incdia, coniunctarum et mcdiarum tc- 
tracliorda concCtcns. Huic proxima Ijchanos m(^son ses- 
qnioctava constitnatur , proportionc sumpta a paranctc 
diazcnoincnon pcr consonantiam diapcntc. Ad hanc mo- 
dnlctnr tonns parhvpatc mcson , scsquialtcram modula- 
tioncm scrvans ad trite diazeuji^mcnon. Finis vcro huius 
mcsoii tctrachordi scmitonium dcmonstrans ut invenia- 
tur, mesoii iiervus tripertiatur, et sui tertia pars ut con- 
sonantiam diatesseron efficiat ilH addatur. Lychanos quo- 
quc hypaton dndum continens quartam partem totius 
lineac, quac ah hypate meson scsquioctava proportione 
distarc videtur, ad mcson scsquialtcretur. Ad instar vero 
hnius , ad lychanos meson diapcnte consonantiam ser- 
vans, ct ah co tono differcns, pcr hypatc hypatoti con- 
stituatur. Hypate autem meson tripertiatur , ut hypate 
liypaton semitonium contincntem , sesquitertia propor 
tione operetur. Ad hanc proslambanomenos, quae et si- 
nistrae sphaeruiac diametrum possideat , tonum et ad 
meson diapason. 

Hactenus de diatonico gcnere , quod est naturalius 
ct durius. Cctcrum duo genera reliqua tali ratione sunt 
meticnda. Dividatur cuni circino spatium contincns to- 
num, quod est nete hyperholeon et paranete hyperbo- 
leon, aequaliter, ct sui medietas illi addatur; et uhi cir- 
cinus pedem fixerit, paranete hyperholeon chromatica 
constituatur. Trite vero diatonica, eadem sit et chroma- 
tica. Et in cnharmonico gencre sit paranete Iiyperholcon 
cnharmonica, quac tritc hypcr])oleon diatonica. Scmito- 
nium vero diatonici gencris dividatur in cnharmonico 
generc pcr diesin et diesin; et haec sit tritc hyperhoieon 
cnharinonica. lllud quoque scicndum, quod omnis iiele 



OPIJSCIILIIM VI. 77 

H paramese et mese et hvpate et proslambanomcime, in 
tribus generibiis sint inmo])iles, et initia ct fines tetra- 
cbordorum operentur ; et quod diatonieon genus constet 
duobus tonis et semitonio, et cbromatieum genus tril)us 
semitoniis incompositis, et maiore et minore compositis, 
enbarmonicum duobus tonis incompositis , et diesi et 
diesi. 

His ita dispositis , bumili mente deposco sanctitatem 
yestram, amantissimi fratres , ut mei miserendo oratio- 
num Yestrarum remigiis me in salo huius labentis aevi 
laborantem sustentetis, quatinus pervenirc merear , au- 
ctore Deo, ad portum aeternae salutis. Si quis vero ini- 
tia et fines, nec non ascensiones, et descensiones , diffe- 
rentiasque tonorum ad pleuum nossc desiderat, episto^ 
lam fratri et consacerdoti nostro Kotberto a me scri- 
ptam studiose sibi legat. Sul)iectas descriptiones cordLs 
oculo contemplantes , valete felices. 

Deinde superpoaitis notis musicis habentur hi versiruli 

His poterit sollers siguatum discerc cantum 
Schematibus super adscriptis sine voce magistra, 
Si magada (I) chordam discriminet in mouochordo. 
Haec etenim repetit vocis relle\io grata 
Symplioniis pariferque tonis diacbismate bino. 

Postecij salutatio apostolorum, ut inscribitur, paritcr cunt 
notis nmsicis. 

Avete mundi iumina , 
Petre Paule, sanctissima; 
Quorum alter patibulo crucis 
(loniunctus magistro, alterquc 
KUvSis iugulo locatus caeli solio 

(1) Clossa in coclirr: inaf^aJaiu, (iiiam no=; sos.iiiisph.scrimu id ost 
«liiarfam partem spliaiMac <lirimus, iiominaiif. 



7 8 ODOllAMM 

Mimdi ^dlxMMial inacliinain 
hnn paenc iini proxiniain. 
roscilo nohis niiseris , ((nos ^ravat 
Moles eriniinis, nt vohisenm 
IVrpetna perlrnamnr laetitia. 

Src/Nfnitio' (/i((f/r(fnn/H(f(' farift nfffsica. Postrciffo proseqvi- 
iur afutor. 

Omniuni consonantiarnm ratio. 

Sciendnm esl (juia proportio, id est comparatio im- 
merorum , ([uae appellatur in arithmetica sesquitertia , 
id est altera tertia , sescus enim dicitur alter, appellatnr 
in musicis diatesseron , ex duobns et quattuor , quia 
dnohns in medio consistentibus , duo extrcmi sibi invi- 
cem copulantur, ut est octonarius ad senarium: octona- 
rins enim babet in se totuni senarium, et eius tertiam 
parteni, id est binarium. Similiter (juae in aritbmeticis 
liemiolia sive sesquialtera, id est altera dimidia , appella- 
tur in mnsicis diapente , ut est novenarius ad senarium. 
Hal)et enim novenarius totum senarium , et eius medie^ 
tatem, id est ternarium. !^t quae in arithmeticis dupla , 
\\\ mnsicis appcllatur diapason, ut est duodenarius ad 
senarium; babet enim duodenarius totum senarium du- 
plo. I't ([ui epogdous, id est vicem obtinens puncti vel 
nnitatis in arithmeticis , appellatur tonus in musicis, ut 
est novenarius ad octonarium; liabet enim novenarius 
totum octonariuni et eius octavam partem , id est uni- 
tatem. Tripla vero proportio in aritbmeticis , appellatur 
diapason et diapente in musicis , ut est -XVIir ad se- 
narium; babet enim •XVIII* senarium triplo, bis autem 
duplum. Item quadruplum in arithmeticis , dicitur bis 
(bapason in musicis, ut est •XXIIII. ad senarium; habet 
enim XXlItl- totum duodenarium duplo , et senarium 



OPUSCIILIJ.M \II. 71) 

quadruplo^ ut subiecta formula dcmonstral. Spquitur in 
codice dingramma. 

OPUSCULUM VII. 

Arembcrto fratri Odoramnus plura salutis. 



'electabilium quaestionum tuaruni stimulatus aflati- 
bus, baec tibi pauca reddo devotus. Amalarius lup^du- 
nensis ecclesiae sacerdos in suis opusculis responsorium 
beati Gregorii , cuius est initium « aspiciens a longe » 
reprebendens miratur quod in ullo prophetarum verba 
ipsius responsorii continua, ut sunt, minime repperian- 
tur. Qui si subtilem mentis ocubim adhibuisset , profe- 
cto non solum in nocturnis, vei'um etiam in diurnis of- 
ficiis eiusmodi ratione composita nonnulla pervidisset , 
ut est " dicit Domimis , scrmones mei. » Sed hcet vas 
electionis et habitacuUnn Spiritus sancti donnms Grego- 
rius defensione noi^tra non egeat, nos tamen minus stu- 
diosis , ([uid super hoc scntiamus , paucis elucidamus. 
Aspiciens a longe , sul)audis cgo Gregorius, id est con- 
tcmplatus post nnilta tempora adventum Cliristi , ecce 
vidoo I)ei potentiam vcnientem, id est oculo verae fidei 
inlueor isnpletum ilhid quod ait psahnista : excita l)o- 
mine potentiam tuam, et veni, ut salvos facias uos. l]t ut 
ait l]saias propheta : ecce nomen Domini venit de lon- 
ginquo. Et nebulam totam terram tegentem, subaudis 
video , id est gioriam Domini totum mundum implen- 
tem ; quemadinodum sapientia Dei patris in laude sui 
fatetur : ego feci in caehs ut oriretur lumen indeficiens , 
et quasi ncbula texi omnem terram. Tte obviam ei , su- 
baudis cuncti fideles ; id est praevenite cum psalmista 
faciem eius in confessione; et dicite, id est corde credite 
et ore conlltemini cantantes et psallentes in cordibus ve- 



.SO UDOUAMNl 

sliis Doiniiio. .Nuncia no])is si tn cs i[)s(» ([ui rciinalnniH 
cs in [)0[)nl() Isralicl , id csl (lcmonstra nobis |)cr pro- 
pholas tnos nativitalcm tnam sivc indicinm fntnrnm, os- 
tendcndo nobis misencordiam tnam, nt salvi simus; vel 
salntarc tnnm noi)is notnm faciendo , qni regis Israliel 
id est viros videntes Denm. Illnd vero, carissime frater, 
sollerter inluendum est, quod in psalmis vel prophetis 
intnrnm teinpns ])ro praeterito , et praeteritum pro fu- 
turo, praescns quoque pro praeterito vel futnro, prae- 
teritumque et fnturum pro piaesenti j)onitur. Sicui di- 
splicent ista, perquirat sibi utiliora. 

Praeterea solvendo quaestioneni dramatis, festine- 
mus ad mysticam intcrpretationem Sunamitidis. Dracli- 
ma , mae , primae declinationis , genus est ponderis , et 
est octava pars unciae , et appenditur scripulis tribus. 
Drama , tis , tertiae declinationis , latinc dicitur fabula. 
Inde modulatur antiphona in honore huius virginis: fre- 
quentate nobis dulcia cantica dramatis ; quam nos can- 
ticum canticorum dicimus Salomonis , in quo post mul- 
ta sub pcrsona ecclesiae , sanctae Dei genitrici congrua 
reciprocando , in eius admiratione taliter proclamat sy- 
nagoga: revertere, Sunaniitis, reverterc revertere, ut in- 
tueamur te. Frequens proclamatio insinuat, quod nimius 
ardor videndi eam versetur in uniuscuiusque fidelis ani- 
nio. Per Sunamitidem ergo , quae ut in regum libro le- 
gitur, in universa terra Israhel ad serviendum regi Da- 
vid perquisita inventa est pulchra nimis , in cuius etiam 
sinu rex quievisse dicitur , beata ct semper virgo Maria 
figuratur, in cuius sinu rex caelorum quievisse creditur; 
et ex cuius immaculato utero homo factus pro salute 
nostra, idem Deus et homo, quasi rex de cubiculo suo 
processisse praedicatur. Recte antem de Sunamitide le- 
gitur, rex vero non cognovit eam, quia beata virgo Ma- 
ria, virgo ante partum, virgo post partum , et virgo in 



OPUSCCJLLM Ml. hi 

partu, ahque comniixtione virili Deuiii ct lioininem ho- 
his ineffabiJitcr protulit. 

Alioquin ea tfuae de Sunainitide liguraliler protuli- 
mus, restat ut de sancta Dci ccclcsia non hal)cntc ma- 
culam nequc rugani mysticc iutelligamus. ]>um enim de 
divinis scripturis intellectum alicuius mysticae significa- 
tionis exculpere Deo donante nitimur, una cum Christi 
discipulis spicas manibus conlricamus. Sunam iuxta ve- 
ram hcbraicorum nominum interprctationem altitudo iu- 
tcrpretatur; undc xVbisag inter lilias Mierusaiem specio- 
sa y quac voiuntatis ignorantia interpretalur , orca fuisse 
describitur ; quam David rcx ^ qui fortis maim interpre- 
tatur, suo lateri sociassc, sed cam niinimc cognovissc 
legitur. Adonias vcro qui senior dicitur , pcr manum 
Bethsabc , quae domus septcm , sive domus sabbatizan- 
tium interprctatur , eam suo coniugio j)ostulasse dino- 
scitur. Hic per manum lianaiac , qui instructor sive ae- 
dificator dicitur , loiadae lilii, qui sapicns interpretatur, 
interfcctus esse scribitur. liis paululum intermissis, Deo 
ducentc , sccundum capacitatem ingenioli nostri, redea- 
mus ad solutioncm mjsticae propositionis. 

Pcr Sunam, quac altitudo interpretatur, acterna Dei 
sapientia id est verbum patris per quod facta sunt om- 
nia , recte intelligitur , de quo per psalmistam dicitui- : 
verbo Domini cacii lirmati sunt ; et omnia in sapientia 
fecisti ; dc quo et per Salomonem dicitur: onniis sapien- 
tia a Domino Deo cst, ct cum iilo fuit scmper et est an- 
te acvum. (auus ctiam cxccllentia apostolus usque ad 
tcrtium caclum raptus, mcnte contcmplatus proclamat : 
o altitudo divitiarum sapicntiae et scientiae Dci ! quam 
incomprchcnsibilia sunt iudicia eius , et investigabilcs 
viae eius 1 Quis enim cognovit sensum Domini , aut (piis 
consiliarius cius fuit, aut quis prior dcdit illi cl rctribue- 
tur ei? quoniam pcr ipsum, et cum ipso, et in ipso sunt 

(i 



82 ODOHAM.M 

oniiiia; ipsi yloria cl impeiiiim iii saeciila saeculoiuiii. 
Vcv Vbisaii vcro, (|iiac voliintatis iijnorantia intcrprcta- 
lur. santa clcctoruin ccclcsia desiijnatur . dc cpia f)er Sa- 
lomoncin dicitur: lclix steriliSj et ineonquinalal (piae nc- 
seivit tornm in delieto. Iiabcbit fnietum in rcspeetione 
animanim sanctarum. De qua etiani Auna malcr sancti 
S:unubclis, foccunditatcm synaj^oiiac. et stcrilitatem cius 
ad tcmpus; dcmum vcro futuram eeelcsiac foecundita- 
tem, et synap:oii:ac sterilitalem adtendcns, ])ropbctaiido 
intulit dicens: stcrilis peperit plurimos, et quae multos 
habcbat fdios inlirmata est. Quia revera caerimoniis et 
animalium victimis \eteris legis eessantibus, inater no- 
stra sancta et immaculata Dei ecclesia per fidem creden- 
tium et saeri bantismatis re2,enerationem , l)eo cottidie 
lilios J4igncre non dcsinit. Porro per David regem , qui 
fortis manu iuterpretatur, Dei fdius, qui vicit diabolum 
et mundum , rectc intelligitur ; de quo per Danibelem 
dicitur: aspiciebam iii visu noctis, et ecce in nubibus 
caeli quasi fdius hominis veniebat: et datum ilU reguum 
et honor; et omnis populus, tribus, et linguae illi ser- 
vient: potestas eius poteslas aeterna , quae non aufere- 
tur; et rej^num eius, quod non corrumpetur. Hominem 
etiam paradiso restituit, ut psalmista ait : tu es, Domine, 
qui restitues hereditatem meam mihi. Specialiter vero 
hereditas nostra dicitur Christus , ut idem psalmista ca- 
nit: Dominus pars hereditatis meae. lit beata gens, cn- 
ius est Dominus Deus eius. Qui ut nos hereditatem Dei 
esse ostenderet, suhiunxit: ])eatus populus, quem elegit 
Dominus in hereditatem sibi. His itaque dictis, verta- 
nuis stilum ad ordinem narrationis. 

Per sencctutem regis David. hene intelhgitur nltima 
pars praescntis saeculi , in qua Deus pro nohis bomo 
dignatus est fieri. Per mortem vcro eius significatur vera 
morsChristi pro noslra redempiione in cruce pendentis. 



OPUSCULL.M \ II . 5S 

PoiTo per Suijaiiiilideiii , quae iu ouiiiibus liiiibus Isra- 
hel perquisita iiiveiita est nimis pulcra , quae eliaiu re- 
gio lateri admixta eum fovisse, et in cuius sinu rex quie- 
visse scribitur , saucta uni\ ersalis ecclesia , ut mn dixi- 
mus, figuratur; quae de omnibus gentibus congregata 
per unitateiu lidei Christo vero regi creditur coniuncta, 
ut ait psalmista: adstitit regina a dextris tuis in vestitu 
deaurato circumdata varietate. In vestitus deauratione, 
cruor per quem redempti sumus sauguinis (^hristi , seu 
unctio chrismatis sacri ; et in circumdatione varietatis , 
signatur varia distributio donorum Spiritus sancti. In si- 
nu vero ecclesiae Christus quiescit , dum post resurre- 
ctionem suam ascensurus in caeium apostolis dicit : si 
quis diligit me, sermonem jneum servabit, etpater meus 
diliget eum, et ad eum veniemus , et mansionem apud 
eum faciemus. Unde et lohannes ait : si dihgimus invi- 
cem, Deus iu nobis manet, et caritas eius in nobis per- 
tecta est. AUoquin Adonias , (pii senior interpretatur , 
antiquum Hebraeorum populum designat; qui postquam 
Christum dominum in cruce suspendens morientem vi- 
dit, occasione veteris legis accepta, ecciesiam iidelium 
sibi subiugare voluit. Qui Sunamitidem per 13ethsa])e si- 
bi dari postulat, dum carnaliJ^us tempU sacriiiciis, neo- 
meniis quoque et sabbatis, (ideles Cliristi sibi subicere 
volens, a liierosolj^mis fugat. Quem adgressus lilius lo- 
iadae, qui sapiens dicitur, Banaias (jui instructor siv(^ 
aedilicator inlerpretatur, interficit; duni sapicns archi- 
tectus ecclesiae, et instructor morum nostrorum vas ele- 
ctionis Paulus apostoUis, scuto fidei armatus , galea sa- 
lutis protectus, ct gladio Spiritus sancli corroboratus. 
ludaeos incrcpans ait : vobis opoitebat primum locfiii 
verbum Dei ; sed ([uoniam rep|ndislis iilud, et iudignos 
vbs iudicastis aelernae vitae, eccc conv(M'timur ad gen- 
les. Oui rt Corinthiis scribens ail : circumcisus ali(pjis 



8 \ ODOUAiWM 

\ocatus (>sl? iioii acUUicat pracpiiliuin. Iii jjracpulio aU- 
([uis vocatus csl ? >ion circuincidatur. Lt ad (lalalas iii- 
([uit : ci^o Paulus dico vo])is, quoniam si circuincidami- 
ni, Chiislus vohis nihil prodcst; quia in Christo Icsu ne- 
quc circumcisio ali^piid valct iicque praeputium, sed li- 
des quac pcr caritatcm operatur. ]'^t (luicumque Jianc 
rc^ulam servaverint, pax supcr illos et misericordia Dci. 
Simon ([uoquc Pctrus et lacobus et cetcri apostoU his 
(lui ad lidem Christi ex gentibus pcr ba])tismum eon^er- 
si fucrant , ne circumcisioni et cacrimoniis \cteris lcgis 
subiccrcntur , istiusmodi scri])ta j)er manum Barnabae 
ct PauU in actil)us apostolorum ntisisse leguntur. <' Vi- 
suni est Si)iritui saneto et nobis, fratres, niJiil ultra im- 
poncre \obis honeris , ([uam haec necessaria , ut al)sti- 
ncatis vos ab immundiciis simulacrorum, etsanguine, et 
sutlocatis, et fornicatione. » 

Alioquin dcnuntio ego (I) onmibus, ({ui nomine cliri- 
stiano censentur, et Uanc legem sibi a Spiritu sancto et 
a Christi discipulis datam non custodiunt, quia nisi pae- 
nituerint, christiani non sunt. Quod si christiani non 
sunt , profecto , ut lohannes testatur, Antichristi id cst 
<'ontra Christum stantes aj)pellari possunt ; de quibus 
alibi legitur: a nobis exierunt, sed non crant ex nobis; 
(|uod si fuissent ex nobis , permansissent utique nobis- 
cum. Scctatores vero huiusmodi , vocantur haeretici , id 
est a Dco alieni. Ceterum rex Salomon, (jui pacificus 
interpretatur, cuius, ut regum liistoria refert, onmis ter- 
i\i desiderabat faciem Yideie, cuius etiam nutu Adonias 
interfectus est , pacificus rex noster lesus Christus fdius 
Dei vivi , in (juem , ut apostolus ait , desiderant angeli 
prospicere , qui pacificavit per suum sanguinem (juae in 
caehs sunt et quae hi tcri*a , allegorice intelligi potest ; 
(|ui anticjuum hostein expugnat, dum habitaculum nequi- 

il)Jn m^///yi//r : scilicel Odoramnus. 



mnrj. 



OPIISCULL.M \1I. H.') 

Iiac cius Antichristum pcrdilionis filinni, qni clcxatin- 
et cxtollitnr snpra onine quod (licitni' Dcus ant quod 
colitur, cxtcnninal, nl idcm apostolns manifcsta! : (picm 
dominus Icsns, inqnit, intcrficic^t spiritn oris sni, ct dc- 
struct illustrationc advcntus sui. 

Amplius *. Expcditis liis quac ad nnsticam intcrprc- ],-^,^^, 
tationem Sunamitidis pcrtincre vidcbantnr, operae prc- 
tiuni duximns moralitati convcnicntia luiic opnscnlo ad- 
dere panca. Tn iam dictis canticormn canticis, sub per- 
sona Snnamitidis sic sc habcnt Ycrl)a sapicntis dc Chri- 
sto et ecclesia prophetantis. " Si ignoras te, inquit, o 
pnlcra inter nudicres , cgredere ct abi post vestigia gre- 
gum, et pascc hacdos tnos , quos aha translatio appel- 
lat agnos. Ecclcsia graece , latinc congrcgatio iustorum 
dicitur, quae ignorarc se dicitur dum originalis pcccati 
pompis abncgatis , et idololatriac cultibns postpositis , 
praeterita cnm apostolo rctinqncns , in futuris sese ex- 
tcndere nititur. Pulcra inter nniheres appcllatur, dum 
conventicnhs synagogac comparata, mundior per baptis- 
mum invenitur. Egreditur cum Al)raham anima iusti dc 
terra et dc cognatione sua, dum proprii corporis illccc- 
bras, voluptatcs, et carnalium scnsnum transihens dcsi- 
deria, hnmili mcntc fcsthiat ad snpcra. Inccdit post ve- 
stigia gregum , quando pracccdentium prophctarnm et 
apostolorum vcstigia sexpicns, spiritahum doctorum di- 
ctis et factis inhacrcre dcsidcrat. Pascit agnos suos, dum 
de virtute in virtutem conscendens, sibi et suis pabula 
divini verbi lcctionibns inhacrcndo subministrat. Quibus 
pascna divini verbi decerpere gesticntibus ait apostohis: 
tamquam parvulis in Christo lac vobis potum dcdi, non 
escam. Et psalmista: gustate, ct videte, qnoniam sna^is 
«st Dominus. 

Tahbus ct his similibus anima virtutibus dccorala, 
fllia Dci mcrctur appcllari ; nt Spiritus sanclus p(M' os 



[)avicl lis snggcrcudo inlulil: audi tilia , vi \\dt* . el iti- 
rlina aiUTm luan:, cl ohliviscrrc populuin (uuin. idolo- 
latriae sive titillationihus carnis rduclando ; ct domiini 
patris tui , nacvuni oriiiinalis pcccati, scu dclcctationas 
corporis, nc ad conscnsum usquc pcrvcniant, fngicndo. 
Et tunc digua cris audirc vocem sponsi in die nltimo : 
tota pulciM cs , amica mca , ct inacula non est in tc : 
veni d.vLibano . vcni. Quacstioiuim caritativa solutio ^ 
<;pc lirma sit in (Ihristo unius (idei nostrac valitudo. 

oi>rs<;rn M viii. 

\Juod omnis inaequalilas ai) accfualitate progressa , 
(|ualiter ad aecfualitateiu redcat, intcr doctos aliquando 
sit dubitabile, puriorc mentis ratione \ igentis est disse- 
rere. Vulgum vcro ([uod dubitatio ipsa praetercat, pater 
patriae (1) evidcjiter declaral. Proportione igitur inmor- 
talitatis, omnipotcntis providentia homincm in principia 
creavit aequalem angelis, qui inobocdientia mandatorum 
Dei, ex inmortali mortalis factus, prob dolor! in huius 
aevi quam patimur aerumnam est expulsus. Sed creator 
iliius noleus eum pati sempiternaliter, mittcndo Tcrbum 
suum non solum ad aequalitatem supernorum civium il- 
hun revexit misericorditer , verum etiam super omnia 
creata extulit. ut ait propheta, n)ira])iliter: omnla subie- 
cisti sub pedibus eius. Iliud vero hcet de homine Cbri- 
sto lesu specialitcr sit praedictum , tamen iliud evan- 
gelicum adtenta mente de ilhusmembris cst recolendum. 
Quodcumque, dixit idein Dominus, ligaveritis in terra, 
erit ligatum in caehs; et quodcumque solvei-itis in ter- 
ra, erit solutum in caelis. Huiusmodi potestas, ftpiritu 
sancto cooperante, apostolis per intervalla temporum 
corumque successoribus tradita, a iidelibus cordc cre- 

(1) Pac,. 7:^ patrciTi patriao (ii\il Boethinni. 



orrscuLi m \ m. 87 

cleuduui cl ore coiiiileuduni est (juod uiaural jucou- 
vulsa. 

(kiius vigon* iio])ilitei' ])olleus saucla Seuoueusis nia- 
ter eccJesia , (^hristi lesu morte redempta, et almi mai- 
tyris Saviuiaui Galiiarum primatis veri)is edocta , I)eati 
etiam protomartTi'is Stepiiaui sauc>uiue dedicata, ad prae- 
seiis una cum couscusu ct Yoluutate, illius (I) regis iuclyti 
I^raucorum , couproviucialiumque episcoporum et pro- 
cerum ab])atumque et clericorum, uec non utriusque se- 
xus fidelium, proclamat sibi domuum illum (2) lieri ponti- 
ficem summum; de cuius bonis actibus gaudens effecta, 
ad hoc opiis dignum et idoneum , iu quantum liumana 
fragilitas nosse permittit, eum fore deuunciat. Sub illius 
igitur praevidentia, explosa omni controversia, in suni- 
mi opificis servitio militare deliberantes, qui per inoboe- 
dientiam ad ima ruimus , oboediendo aequales angeiis 
fieri obtamus , quatinus digito discretionis tacti , et ple- 
ctro piae admonitiouis repercussi, una cum illo in absti- 
nentiae tympano, et uuanimitatis cboro mereamur gra- 
tulari. Sic([ue coniuncti ciuattuor principalium virtutuni 
iiarmonia , valeamus semper istiusmodi iaudare Deum 
consouantia : omnis spiritus laudet Dominum. (Side ab- 
bate agitur , conveniens ratio loci et personarum hoiu^- 
8te immutetur * . ) 

OPUSCULUM VUIJ. 

C 

Oeniores et tratres , audire debetis quare hic estis con- 
gregati : Deus omnipotens quando primum hominem 
creavit, libcrum illi arbitrium contuht. Ipse vero libero 

(1) Pronomen <:;en(nale ponitur pro nomine .speciali,nt (it in fornuilis. 

(2) Item ut in praecedenli. 

(*) Animadvertimus in hoc et sequcnte opusculo niorem oc formulam 
tunc in Gallia vigentpni episcopo.s prociamandi. Diversam aliam dat ,\; 
cheriii'5 Spioileg. (h1. nov. T. III. p. :{7!>. 



^$ ODOIIAM \ I 

arbilrio mak' nsus, csu poiui vclili , (loliriai*uin ^v.dc , 
niancutr lihero arhitrio, ost |)ri\atiis. (Uiius sequaccs pcr 
nuiUa tempora a \ia vcTitalis oherrantos, ct idolis ser- 
vientes, auctorein siuun ])euitus iguorahanl : quoad us- 
((ue onniipotens Deus oi)oedientia faniuH sui Ahraliae 
[)lacatus , circunicidi iltum Yoluit. Et postmodura per 
sanctum MoYsen amicum suum semen eius de servitute 
aefivptia liherans. ct eundem ipsum praecsse populo suo 
volens, per manum illius ei iegem tradidit. ])e cuius 
spiritu postquam Aaron et fdios eius ad pontificatus lio- 
uorem elcgit, Dei provideutia suniens septuagiuta viros 
qui una cum illo populo praeessent replevit. Quorum 
posteritas dum per successiones temporum usque ad Sa- 
mulielem prophetam perduraret , David regem de quo 
dicit Deus, inveni David secundum cor meum, eidem gen- 
ti contulit. De cuius stirpe dominus lesus per voiunta- 
tem patris, cooperante sancto Spirilu, inmacuiatam ear- 
uem e\ inmacuiata virgine sumens , duodecim apostoios 
eiegit, et appeiiari ah eis dominus et magister voiuit. 
Quihus ab eo sancta mater ecciesia eiusdem domini lesu 
sponsa commissa, et iigandi atque solvendi potestas coi- 
lata , quamdiu mundi huius orbita voLvitur, in eorum 
{successoril)us , eis scihcet qui episcopi vocantur , manet 
stahihs et firma. 

Animadvertite igitur, fratres karissimi, qua ratione, 
qua pietate , qua misericordia , qua moderatione erga 
humanum genus Deus omnipotens utitur , dum non ho- 
minibus angelos , archangeios , sed homines sibi natura 
consimiies praeponere dignatur. Expedit ergo vobis, ut 
exhihitione bcnorum operum Deo piaceatis , quatinus 
sacerdotes et principes Deo dignos, qui vohis verbo et 
exemplo ad caeieste regnum prae])eant pergendi duca- 
lum, ]ial)ere possitis. rraeterea noverit fraternitas ve- 
tstra, sanctam Trrcnsinensem ecclesiam morte sui praesu- 



OPUSCULUM IX. 8i) 

lis viduataiTi, oxpetisse domiii Glldiiiiii aichicpiscopi iio- 
stri(l)praescntiam, iuxta sanctoruui canoinuii ccusurani, 
quatiniis illi conccdat spousum cl pastorcm congruum. 
Cuius petitioui libeutissime annueus, uua cum conscnsu 
et voluntate domui nostri Hainrici (2) Francorum rcgis, ct 
suffragaueorum suorum , Carnotcusis scilicet episcopi , 
AureLianensis , Parisicnsis, Meldensis, Aevernensis, An- 
tissiodoreusis, uec non et procerum Francorum, totius- 
que clciM ct populi adplausu, dat ei qucm praesentem 
cernitis domnum IMainardum, liuius sauctae matris ec- 
clesiae sancti StepJiani arcliiclavum (3) , pastorcm , et 
sponsum, nobili stirpe progcnitum, ct bonis moribus or- 
natum. Unde postulamus caritatcm vcstram, karissiini 
fratres, ut in cxcelso voccs extollentcs , ([uid super Jioc 
vobis placeat proclametis. Hunc ^ersicuium repetitum 
tertio , prosequatur decentissima cleri clectio , deinde 
metropolitani et omnium conprovincialium , si fieri po- 
test: sed non minus quam trium cpiscoporum, metro- 
politano praesente, benedictio. 

OPUSCULl 31 X. 

Sanctac matris ecclesiae Senonum arcbiepiscopo Gildui- 
no, maxima corj)oris invalitudine detentus Odoram- 
nus syncellita , aemulari meliora charismata. 



^, uod studio lectionum divinarum obtinere valca- 
nuis, unde nova et vetera proferre queamus, ad id fa- 
ciciidum provocant nos beatae memoriae praedccesso- 

(1) 1)0 GildiiiiH) archiep. Senon h\ .Tniial. iVnctl. ad an. 103'>. ct soq<j. 

(2) llinc vidomiis Iniius scripti aotafoni, nojiipe rogninn Ilonrici I. (i\ii 
palri Roberto , do qno Odorannnis in proioj^o, successit anno U);5I. 

(3) Qnasi sinininini clavij;ornni. Sod nialini arclclanim, arcae clavcs 
hahentcm. llic enim Rlainardns thosanrarius orat ecclosiao Sononojvsis. Vi- 
do annal. cit. ad an. lo:v>. 



90 UlMUl\M\r 

ris Ne^di Louthciiri aiThiepisiopi luiiirKi actus , ((iii 
sc-m|j('r iiivla aposlohiin in oralioiu^ assi(hius, ct iu mv- 
(Jitatioiii' I(^«j:is I)(m p(MiiKuisit iu(U^tVssus ; cuius piacscu- 
lia corporali si ad pracsciis (lii^iuim fuissct pcrfrui sa(^- 
cuhim, iic(pia(|uam pulhilass(H iiova haeresis Ihirja^uiKho- 
luim ;li, (pii ut mihi innotuistis asserunt se rchclli men- 
te nil (lchere suis cpiscopis , si ah illis ad emendatio- 
nem iit \cniant, canonicc >ocati, venire distnlerint pro 
snis llauitiis. Quihus nc remaneant in tanto errore y 
profcriMKluin cst antidotum ex divinaruni lej^um au- 
ctoritate. Intcr cctera sanctae exhortationis affamina , 
domini lesu cuni apostolis loquentis sic se hahuerunt 
verha > (jui \()s speruit , uk* spernit. » Quorum vi- 
ccm sacerdolcs ccclcsiac tciUMitcs , maiori iniuria non 
[)0ssunt laccssiri , quam si vcrhuni divinum suhmini- 
strantcs, spernantur a suhditis. Quihus ne vilipeiulatur 
vi^or eeclcsiasticus , e diveiso occun'unt leges munda- 
iiac a christianis imj)cratorihus Spiritu sancto inspirante 
promulgatae, ([uihus praecipitur ut triplo componautur 
omues sacerdotuni iniuriac. Gloriosi quoque imperato- 
ris KaroU luce clariora extant capitnla , in quibus con- 
linentur huiusmodi scripta. < De vocationibus , quas fa- 
» cinnt episcopi , praccipimus , ut qui eas neglexerit, 
•> tripliciter componat. Quod si excommunicatus ad sa- 
tisfactionem venerit , cauonice suscipiatur. >> 
His ita cxpensis , si vultis nosse qualiter tripla liat 
compositio , paucis intimabo. Omnis iniuria cuiuscum- 
([uc senioris \ei advocati, si\e despectus seu contem- 
ptus , (^xcepto regis et sacerdotum, -LX' solidis , id 
est pretio triuni lihrarum multatur. Multiplicatus igitur 
ternarius per ternarium' excrescit iu novenarium. Haec 
est lex priniae Yocationis episcopi , si spreta fuerit. No- 
venarius vero ductus per trigonum , reddit vicesimum 

( t : 1)0 hac P.nriimKlionum haoresi dilitiontius disquiri velim. 



orisci i.iiM \. »1 

ct sepliniimi iiumerum. Consequeiiter eigo iiaec est lcx 
seeundac iniuriae. Yicesimus quoque el septimu.s lui- 
merus . per higonum aucUis si fuerit . in oeloj^^enariuni 
et unum numerum exsurgit. VA l)aec cst lex iniuriae sa- 
ccrdotalis tcrtiae. Si quis \cro , quod ai)sit, iugo diaboli 
mancipatus, culpis suis exigcntibus, sccundum mandatujn 
Domini nostri ut cthnicus et publicanus ab ccclesia tuc- 
rit eiectus, et iuxta apostolum, satbanac, ut spiritus sal- 
vus sit in die Domini , in interitu carnis traditus, ad 
ccclesiam cathobcam reverti vohicrit ; iu primis, ut di- 
ctum est , sacerdoti satisfaciat ; et sic demu;n paeniten- 
do reconcihationem , ut mos (^st ccclesiasticus , obti- 
neat. Yaletc. 

OPUSCILLM ,\J. 

jDesiderabihbus maxima([ue veneratione suscipiendis Ma- 
sciacensis coenobii fratribus , gratia Dci non suis mc- 
ritis, abba Ingo (Ij donum pcrfcctae caritatis . cl 
bravium aetcrnae remuneralionis. 

T 

ariis buius saecuii pertiu*l)ationibus , karissimi fra- 
tres , commoti et divcrsis malis afflicti , causam eo- 
rumdem matorum dcbemus aguoscere , ct cognitam aii- 
xiUanlc Dci misericordia evitnrc. Causam prosperitatis 
ct adversitatis Spiritus sanctus demonstrat liis verbis : 

(1) De hoc xMabillonins annal. Bened. ad an 1014. <'Ini!;o, vir niagnae 
" ncbililalis in saeculo, Rotberti regis in scliola Gerberti collega, (lueni ab- 
>' .'ibhaliaS. Martini rnasciacensis remuneratum , post abbafia S. Germani 
" parisiacensis inclytum saeculo reddidit, ut decebat tantum virum, inciuit 
" Helgaldus in epitome vitae Hotberti regis. Non tameu monacliorum suo- 
" rum mores ila com[)onere valuit, quin post eius obitum emendalioiie. in- 
» guerinL In .chronico Clarii monacbi Ingo regis consanguineus dicitur, fa- 
" ctus abbas S. Petri ^ivi aimo insequenti. » Kn occasio, qua Odoramnus, 
<|ui monacbus erat S. Petri Yivi , scripsit banc epistoIariMu adliorfationem 
nojniue Ingonis , qui mal(> moratos monacbos r^^geudos suscepeial. 



92 ODOll VM M 

iiislitia ('li'\at jj^nilciii , iniscros lacil populos poccQiuiii, 

Pccoatum . (juo iiiiseri clJiciunir, hoc cssc credibilc cst , 

quo(? (iiiii lidc siinus cliristiaui , (lcstruiuius proli do- 

lor ! faclis alitpiaudo piolc ssioucui luouaclii. lA quia 

hcatiludiui scinpilcruac iclicilatcui piacpoiiiinus tcm- 

poralcin , cl illaui uisi icsipiscamus pcrdiiiius, ct hanc 

(fuac (piaululacuuHpic possct cssc , si rccti cssc vcllc- 

mus , non adprclicudiiuus. Ouia crgo viudicta l)ci ct 

iu hac vita tcmporalilcr iucipit , cl usquc ad alt(Tam , 

(juac rmcui nou hahct , nisi convcrsio suhvcniat , pcr- 

tciidit , si^c praclali sivc su])iccti oiiincm dcponamns cx- 

cusationcm. I't cuiu sihi nuusquisque nostium sit con- 

scius in (piihus inaximac Dcuin olTcndit , communiter 

cum ct ()])ocdicnter audiaiiuis mouentem : rcdite prae- 

varicatorcs ad cor. Ttcunjnc : lavaminij mnndi estotc, 

aufcrtc malum cogitationum vcstraruui al) oculis mcis ; 

quicscite agcrc pervcrsc , discite hene facere , ut per 

pacnitentiae salutirem cursum perveniatis ad indulgen- 

tiac tutissimum portum. Ita valebimus non solum ef- 

fngcre mala pracsentia, Acrum etiam ])ona sperare ven- 

tura. Dediscamus sola carnalia appetere , de consequen- 

dis spirilalil)us aliquando cogitemns. 

I-^t ut nostrac cnpiditatcs tcmperentur , et modum 
aliqucm tcncaut , vciiiat nol)is in memoriam celer co- 
ruin transitus , quos in dignitatihus Jiuius saecuh admo- 
dum norentes vidimus, nec o])liviscamur quod eos cotti- 
diesequimur. Ad mortem enim sine intermissione prope- 
ramus. Repetamus morcs , quihus liactenus ordo mona- 
sticus crevit ct viguit. Xnllac sint fmctiones, nullae con- 
spirationes inter nos qui patrem invocamus Deum ; qui- 
hus dicunt pontifices, pax vohis; ct pro quibus omnes 
concorditer orant saccrdotes : da propitius pacem in die- 
bus nostris, et pax Domiiii sit scmper vol)iscnm; ct qui- 
bus polliceri Deus dignatnr : bcati pacifici , quoniam fi- 



OPUSCULUM XI. 9:5 

lii Dei vocabuntur. Ula comniinatio eius non \ideatur 
nobis contemptibilis : \ae illi, per quem scandaluni ve- 
nit ! ne forte , quod ipse avertat , sola vexatio , ut ait 
Esaias, det aliquando intellectum auditui , ut infelici ex- 
perimento , quod imnc non credimus, aut nos nescire 
fingimus , in tormcntis positi sentiamus. 

Illud autem neminem nostrum fugiat a doctissimis 
viris usque ad nostraui aetatem probatum et creditum , 
quia per concordiam parvae res crescunt, per discor- 
diam vero maximae dilabuiitur; ne forte dum cupimus 
nostra securius tenere , vel ad transitoria capienda fe- 
licius conscendere, iusto Dei iiidicio ruina nos laben- 
tis saeculi , quam nostris discisioaibns praeparamus , in- 
volvat , et in perniciem animae et corporis pertrabat. 
Haec nostrac bumiiitatis quantulacumque admonitiun- 
cula, praesenti tempori congrua, dum ad vos , dulcis- 
simr patres vel fratres , pervenerit , volo ut in conven- 
tu fratrum recitetur , ut per illam cunctis fratribus par- 
vitas nostra ad memoriam revocetur. Spero enim , omni 
dubitatione submota , peractis diebus festis dominicae 
resurrectionis , si Deus vitam concesserit , me aput vos 
futurum , ac penes vos aliquandiu moraturum. V^alete. 

OPUSCULUM XII. 

uod omnis bomo ad amandum et colendum Deum 
creatus sit, testatur bis verbis Ecclesiastes in fme sui 
sermonis : Deum time , et mandata eius observa , boc 
est omnis bomo ; id est ad lioc creatus est omnis liomo , 
ut Deum timeat et mandata eius observet. Verus quo- 
que concionator noster dominus fesus, iuter cetera mel- 
le duicissimo dulciora , taba suis discipulis profert af- 
famina: quod vobis dico , omnibus dico , vigilate: et 
timete eum qui potest animam et corpus perdere in 



i| j ODOIIVMM 

^'fliciiuam. Qiii cLiaiu iidpropiiiquaus passioiii , uuaiiiini- 
lalis palieiiliaiu servarc eos sic docuit : luuudatiiiu mJ- 
Miiii (lo voJ)is ul (iiliji^alis iuvicem , sicut dilexi vos. 
\A asccudcus iii cacluiu , oiaudo palreui iululit dicens: 
uoii pro his rogo tautuui , scd pro eis (pii crodituri 
siiiil pcr ^crhuiu eoi-uni iu lue , ut et i|)si iu uohis 
uuuiu siut. J)e sectatorihus (juo(pu' huiusiuodi Lucas iu 
actihus apostolorum diceus, talit(n' iutouuit : uuiltitudi- 
uis autem credeutium erat cor unum et anima uua, et 
eraut illis omnia conuuuuia. It^itur dum ])er multa an- 
uoruiu curricula istis et his similil)us saucta elcctorum 
ecclesia ah aposlolis fundata polleret Yirtutd)ua , om- 
uiuiu houorum iuvidus diabolus malignum virus adin- 
ventionis suae in haereticorum uientes fundeus , disci- 
dia iuter iideles ehullire fecit , et unanimitatis virtutem 
in (piautum potuit j)erturhavit. Sed saucta ecciesia su- 
pra (irmam pt^tram id est Christum heue lundata, nuUis 
hacreticorum pcrturhatiouihus coucuti potuit, (juae Spi- 
ritu saiu*to doctorum spiritalium pectora perlustraute 
iumo])ilis permansit. 

E (juihus legislator Beucdictus uuauiiues congrega-' 
rc studeus iu Dei domo, scripsit monachoruiu regu- 
iam . discretione prae(5ipuam, sermone luculeutam, iu 
qua evidenter ostenditur quanta sit unanimitatis virtus. 
Quia A ero , ut apostolus ait , non omnium est fidcs , 
tameu omuium heneficium est in fratres. Licet saucta 
uuiversalis ecclesia diversis in ordinibus distributa sit, 
tamen unius caritatis yisceribus enutritur et guberua- 
tur. Cuius amore succensa humilis congregatio saucto- 
rum apostolorum Petri et Pauli , sanctorum (|uo(]ue 
apostolorum Saviuiani et Potentiani (1) sociorumque eo- 

1; Rof-ol^ i'o)ili(if'mii n»in. ^il.'i-- in lioc Spicilesio T. V I. ]).(i. Qiioniani 
v»*ro vilaruin hani;n lucntio heic iucidii , placet ininc h»cnm qncixhin» in 
Sotcris riV \ita p. !'!. ;»li(]naiumn iilnslrarc Dicifnrihi: ///c f'n>ia rousfi' 



OPUiiCLLLM 7111. 95 

rum Seiionensis \'ici , desidcrat IVatcrnitali siiac con- 
provinciales presbyteros , seii quoslibet lideies, ad boc 
opus suscipiendum idoneos sibi conecti vinculo caritatis, 
non soluni corporabter veruni etiam spiritabtcr ; eo vi- 
debcet tenore , ut si aliquis ex ilUs in infirmitatem de- 
ciderit , ab abbate vel a fratribns more ecclesiastico , 
seu a ceteris conpresbyteris visitetur ; et si defunctus 
fuerit , ab unoquoque monacho sacerdote , seu a ce- 
teris presbyteris pro sahite animae eins septein missae 
canantur. In conventn vero fratrum post primam ho- 
ram diei , ante quam litania agatur , psaltcrium cx in- 
tegro decantetur. 

Pro tahone vero huiusce rationis, id quod praescri- 
ptum est fieri pro presbyteiis , simiJiter iiat pro mo- 
nacbis ab ipsis presbyteris vel monachis. Et per sin- 
gulos annos , sicut in festiYitate omnium sanctorum ie- 
iunium negU^ctum , sive festivitas ne^lccta fuerit , per- 
solvitur; sic in prima subsequcnti dic commemoratio 
omnium fidehum defunctorum , causa karitatis Dei m 
codcm monasterio ab abl)ate vel a fratribus conpro- 
vincialibus soHempnitcr agatur , clecmosyna publica in 
pauperes, et refcctionc karitatis corporalitcr subsequen- 
te. Et ut haec exhortatio perpete * vigeat, praesentium • ita rod. 
fratrum nomina adnotamus ; et ut deinceps defmicto- 

tuit ne ii.ror hahcafnr /cgiNma, ))isi pcr saccrcfofcm bcnedicalur. Un- 
denam hacc tam prisca auctoritas sumpta fuit a biographo? Certe in isido- 
rianis Soteris epistolis deest, sed tamen adest in prima isidoriana Kvarisli 
Puto nostrum hiographum sumpsisse a Burcliardo lib. IX cap.7, qui rea- 
pse Soferern pro Kvarisfo cifat. Aucfor quicfem vefus vifarum Pontilicum , 
quem vulgo dicimus Anastasium , sententiani illam seu legem Soteris non 
recitaf. Quia famen apud ipsum Anastasium in S. Silvestri vita iubetiir 
fieri e[>iscopus, ({ui sit unius uxoris vii- a saccrdotc bcncdictac ; hinc me- 
rito licel arguere ranone.m Silvesfro vefusti<»rem exfitisse de mipliis ( hri- 
stiano more copulruulis, ({uo IVefus idem Silvcstcr !ej;em suam fnlerif de 
episcopo nonnisi cx huiu.smc.di iinto ii:i{iliis adsumendo, (jua^i iinn c^scnf 
'^a*^ piae et chrisfianae, nisi a snccrdofc bcncdictar /uis.scnt . 



f»r» ODUHAMM 

rmn lialiimi nomina (losij^neiilur , ohiiixe preeainui'. Ea 
ratione lirnia , ut more eeelesiaslieo |)ost(|uam exhor- 
tatio orationis post offerfoiium missac a presbytero fa- 
ela fuerit , sui^diaeonus i-elro altare stans virorum fa- 
niiliarium nomina et mortuorum loco opportuno rccitet. 

Praeterea seiendum est, quod si difdeultas , aut lo- 
ei aut temporis , aut cuiuslibet yc,\ , \isendi infmnum 
veneril , unuscpiiscpic in suo loeo , sieut su])ra dictum 
est , solatium Iraternac karitatis itli pcrsolvat; ct si ohi(v 
rit, similiter faciat. Et si monaehos tacducrit cantarc 
psalterium , a^ant missam pro mortuo iii conventu fra- 
trum. Ipsa die cpia testamcntum istud in capitulo san- 
cti Petii per texlum saneti cvangelii alternatim confir- 
matum est , saneitum est ut a duodccim presbyteris cx 
Jiis (jui foris sunt singulac missae in unaquaquc licb- 
domada per singulos apostolos decantentur ; et in eon- 
ventu monaehorum in omnium apostolornm veiUTatio- 
ne semel in hehdomada missa agatur. Ccteri vero pres- 
byteri vel fratres per unamquamque hcbdomadam pro 
anima])us omnium defunctorum fidelium unam missam 
cantcnt singuli, quatinus illis a Deo rcquies donetur, 
et nol)is pacis tranquillitas , et terrae fertihtas , apo- 
stolorum interventionc , et vitae felicitas conferatur. 

Quahter ea , quae praedicta sunt , agcnda sint. 

(loin enicntibus fratribus in unum , Ihiita lectione , 
dicatur ab al)bate : flcctamus genua. Et fmita orati(mc 
dicatur: levatc. Deinde adstantibus omnibus dicat ab- 
bas , praemissa salutatione , id est Dominus Yohiscum , 
hanc orationem. 

Dcus qui corda fidelium sancti Spiritus iilustratione 
ctc. [tit m hodierna liturgia.) Item aliam. Deus , cui pro- 
prium est misereri sempcr et parcere eic. ut in h. l. De- 
nique aliam. Praesta quaesumus , omnipotens et mise- 
ricors Deus , cunctis fidelibus defunctis veniam , viven- 



OPUSCIJLLIM Xlll. 97 

tibus indiilgentiam; ut te largiente pariter ad vitam per- 
venire mereamur aeternam. Per etc. 

opuscuLUM xni. 

Didascalo sanctae Aurelianensis ecclesiae , et monaste- 
rii sancti Aa iti archimandritae Ayrfredo , nec non 
Hugoni sanctae matris ecclesiae Senonensis archidia- 
cono , misericordia Dei indignus Irater Odoramnus 
orationum fidehum munus. 



S 



i cum gyrovagis diversorum cellas circuiens , gu- 
lae illccehris et propriis voluptatihus deservirem ; aut 
cum buhulcis durissimo vomere glehas valhum gelu 
urente et aestu verterem , fortassis nemo invideret . 
Quia vero in coenohio residens , subtihum rerum quae 
sunt, et quae iinnutahilem sui essentiam sortiuntur, in- 
vestigare diligentcr veritatem cupio , maledicta et oh- 
prohria ah aemulis sustineo , erecla quasi ex quodam 
praecipiti mente profundo , eorum respondere detra- 
ctioni compellor. Quorum, qnia ut in lamentatione mea 
scripsisse me recolo , magis elegi reprohis reticere quam 
respondere ; nequaquam responsum darem , nisi arcua- 
to ictu me confodere nitentes , sil)i ipsis miseri vene- 
nata hngua mortiferum anthropomorphitarum virus in- 
ferrent. Itaque dum mihi , invidia stimulante , a veri- 
tate desipientes , quod de Deo male sentiens , manihus 
detruncatum, vel quihushhet memhris dehihtatum, quod 
absit , illum dixerim obiciunt , in iam dictam Iiaeresim 
Deum corporahhus hniamentis conpactum esse asseren- 
tes, praecipites corruunt. Quihus e diverso occurrit beatus 
Augustinus ferendo cathohcae fidei antidotum, de Deo, 
inquiens, nihil corporaliter effigiatum credendume6t(l). 

(1) Sic cessat iii codice UocXfll.opusciiliuu. Kt (|ui(leni Iioc ipsuui uni- 
ce scriptuin e\ toto Odorauuio , sic pariter mutiluni, ediderat Mabillonius 
in'annai Bened. ad an. lO'-^'.?. lib. 55. n. \; (piod oc(o nihilouiiiius refinui , 
ne niea Odoramui editio hoc qualicunKpie frusto c arorct . 

7 



98 11\M\IS IN S. SAVl.MANUM 

Seguifur i/i codicc /n/fntn/s prosdicus , sive itt Graeci loqiiun- 
fur canon , cuni fonis inusicis in laudon ss. Saviyiiani , 
Pofoifiani , af(/uc Socioruni , cuius auctor vidctur ipse 
Odorainnus , quandoquidon no)ncn, suum ipse deinde ap- 
/)onit in codicc, ut injra vidcbimus. Prctiosam arcam 
S. Saviniano fecisse Odoramnum , iussu et impcnsis rcgis 
Roberti ct reyinae Constantiac , narratur in annalibus 
Bcned. ad an. 10 10. 1025. 1028, ob sollemnem rcli- 
quiarum eius translationem, quo tempore tunc etiam 
hymnum ab eo scriptum fuisse opinor. Ceteroqui uni- 
versum illum honorem sanctis martijribus impensum, du- 
ctamque supp/icationem, nemo luculentius scripsit quam 
ipscmct Odoramnus in chronico ad an. 1031. 

IN SANCTUM SAVINIAjNUM SOCIOSQUE EIUS 

H Y M N U S. 

Oancte Saviiiiaue martyr Christi pretiose , uiia ciim 
tais sociis quaesuinus ora pro nobis. Evovae. mirum 
tirociiiium Seuonensis ecclesiae praesulum , quo ovile 
daemoniis mancipatum pastorem recognovit pastorum ! 
O decus pontilicum , et honor certantium , nobis famu- 
lantibus non denegetis vestrum subsidium! Gratuletur 
temporaliter fidelium turba sanctorum , Saviniani ac 
Potentiani celebrando sollemnia Hierusalem aeternaUs , 
pro quorum tripudio Christum laudans exultat. Regem 
regum omnium coUaudemus dominum, qui sibi Savi- 
nianuni praeelegit sanctissimum, atque Potentianum co- 
heredem fecit suum. Savinianus pontifex hebraeus fuit 
genere , et ex Christi discipuUs , quos binos iussit pro- 
gi^edi. Hic priscae legis edoctus erat valde dogmatibus. 
Ab ore quoque Domini verba salutis didicit. Conexit 



SOCIOSQLE EIUS. 99 

huic caritas, sociavitque probitas viros pracclari meriti 
rectae fautorcs fidei ; qui Christi facti praevii miracuJis 
et praeclui cum ceteris discipuhs paccm ferebant po- 
puUs. Evovae. Christusut astrapctiit, apostolorum priii- 
cipi probi viri sunt additi parentes eius monitis. Adcpta 
sede cathedrae urbis Petrus romuleae , Savinianum con- 
vocat hortans ut Gallos adeat (1). Evovae. Gloriosis mar- 
tyribus Christi Saviniano atque Potentiano sollemnia ce- 
lebremus, qui GalUam Senonis ab errore revocantes, 
dato proprio sanguine , caelestia meruerunt. Regi re- 
gum Christo domino nmnus acceptabile perditi popu- 
U reportantes , caelestia etc. Sanctus princeps ecclesiae 
Petrus hos admonuit in GaUia divini verbi semina spar- 
gere , cuius imperio hanc arcu fidei expetierunt. Famo- 
sam urbem Senonum diaboU abstrahunt a cultura , et 
pro vera ac cathoUca fide, hanc arcu etc. Dum devotus 
archipraesui Savinianus oppidum Scnonum adisset armis 
spiritaUbus undiquc munitus, infideUum animos ad amo- 
rem sui convcrtit , corumque cervicibus iugum Christi 
suave et onus leyc indidit. Nefanda siquidem pagano- 
rum conamina contrivit , ct de hostibus fcUciter trium- 
phavit. Superni quippe pneumatis insignitus praesagio 
sumraus antistes adiit , Seuonensem mox metropoUm. 
Evovae. 

Virtutis cuius specimcn eiecti Christi miUtes prae- 
clarus Potcntianus Altinusquc prosequuntur. Evovae. 
Insistunt porro conatu magnanimo gentilibus destruen- 
tes phanatica, firmantcsquc Christi iura. Evovae. Mi- 

(1) Missos a divoPetro apostolo ex urbe roiiiaiia iii Gallias adChristum 
praedicandum Saviniamim, Potentianum, et Altinum, quibus se adiunxe- 
runt Serotinus et Odaldus sive Eodaldus, nariat auctor vitariun Pontificun\ 
a nobis editus in hoc Spicilegio T. \l. p. G. Quae autem ibi a(hiolaviinus 
de galiicanae ecclesiae ortu cx romaua, confirmantur hoc etiam hynuio , 
aetate Rob(uti r(!«i3 scripto, <|uo praedicti viri apostolici nominatim »»b <nuu 
rem celebrantur. 



fOO inMMS liN S. SAVIMANriV 

ratur cohors profana inaiuliluin Chrisli doi^ma, atquc 
vonissc cclohrrs sapioiiliar procoros. Kvovao. ilino ful- 
gonte praooonio niiraonloruin plurinio , oorlatim potunt 
populi baj)lisma (llirisli oonsoqui. Mvovao. Horum anti- 
quis Iriumpliis so dolons Iiostis oppriini , saovis impro- 
horum dolis alhlotas Christi porimit. Kvovac. Paupcr 
spiritu Saviuianus , ct loouplos pinpuodino torrae Sono- 
num populus , dum in via huius porogrinationis sihi- 
mot obviantos conoordarent , utrisqnc oooporatus est 
Dominns ; illi dostruendae veritatis et fidei constan- 
tiam , buic crcdendi et obsecundaiidi conferens cffica- 
iam. Utrisque etc. Inolytum Potentianum praesulem , 
piumque Altinum I)ei vorbi oomministrum mittit riO- 
ma aurca. Hi simul pro Deo exquisita perferunt sup- 
plioia, exemplum patientiae et virtutis in summo pon- 
tifice cernentes. \U simul etc. Laudabilis Potentianus 
genera tormentorum ultro currcns , lide tandem ro- 
boratus in (Ju'isto cervicem praebet , animam sangui- 
ne laureatus Domino reddens. Corpus eius bestiis et 
avibus expositum sola Dei providentia permansit inta- 
ctum. Animam eto. Gloriosus atbleta Domini Savinianus 
pontifex feliciter pro Christo muitos agones perpcssus, 
tandem jjaganorum mucrone, ut diu optaverat , iugu- 
lari non differens , rebus bumanis exemj)tus ad laborum 
praemia demigraxit. Accitus nainque in eorum pestilen- 
ti coneilio , ac capituli scntentia dampnatus pro Chri- 
sto , rebus etc. 

feUx et digna laude , sanctoruni momentanea pas- 
sio, facta fidelibus popubs salutis reparatio ! Evovae. 
Beato Saviniano gratulante in milibus popub ad baptis- 
ma pervolantibus , anguis veternus ministros erroris sui 
in sanctum antistitem excitavit. Dum ccrnit cultus si- 
mulacrorum et laqueos sui macbinamenti denodare bo- 
stis antiquus , ministros etc. Egregius Saviuianus in ago- 




sociosQijE i:ii;s. loi 

uc dccertans, novissinia diro impiorurn mucroue pro IJo- 
mino subiit cgregie tradito capite, iilico caclos scandens 
praemia laborum consequi meruit. Funus eiusdem fide- 
lium discipulorum manibus infertur mausolco. Praemia 
etc. Hodie beatus Savinianus cum collegio fratrum cu- 
currit mundi ccrtamina ; jiodic fuso sanguine sumpsit 
palmam gloriae ; bodie carne solutus in caelum sequitur 
agniim Dei fdium. Miral)ile et beatum decus sanctorum, 
in caelis coronabile , et in terris venerabile I Hodie car- 
ne solutus etc. 

Atbletam Domini Savinianum per iter martyrii gra- 
dientem sequitur grata amicorum cbentela , sanctus vi- 
delicet Potentianus , aeque nobibs Altinus , inclytus Eo- 
daldus , et sanctus Serotinus. Mortis namque ab impiis 
discrimine multati, martyrii gloriam assequi meruerunt. 
Sanctusetc. Gloriapatri et fdio et Spiritui sancto. IMessis 
cultores Domini, Savinianus et Potentianus inclyti, repor- 
tarunt semina a Christo data duplicia. Evovae. Hi kari- 
tatis geminae resplendeiites munere , Dei amore et pro- 
ximi enituerunt plenissime. Evovae. In medio luporum 
agni positi a Domino sancti martyres Christi , sacculum 
et peram ceteraque xenia spreverunt pro Christo mente 
promptissima. Evovae. Rutilantes miracnlis reversi sunt 
iidem sancti discipidi congaudentes ac dicentes Domino : 
eccc nobis subiciuntur daemonia in virtutis tuae poten- 
tia. Evovae. Nolite, inquit Christus , gaudere quod do- 
minamini spiritibus , sed gaudcte quia nomina vestra 
scripta sunt in caelis. Evovae. O clarissima martyrum 
gemma , Saviniane , veniam nobis obtinc tua sancta in- 
tercessione , ct subveni in angustiis et afllictione. Da 
nobis, martyr pie, auxilium de quacumque tribulatiouc. 
et subveni. Gloria patri et fdio et Spiritui sancto. ITo- 
die atideta Doniini gloriosus Savinianus pontifex , grata 
amicorum clientela prosecutus, ad laborum suoruni prae- 



H)'2 n\ M M s I N s. s\\ I N. ric. 

mia (loiniirravit ; cnius apiiii Domu pia iFilcrcessio ahsol- 
vat nos al) onini pcriculo I Kvovae. 

Colrbri laudun» iubilo porsokamus odas Chrislo. rc- 
censentes ploriosum Saviniani trophacum, eiusdem quo- 
que clicnlum Iriuniphalc tri])udium ; horum precatu , 
cacHco quo Iruamur suhsidio. Egregius triumphator Sa- 
viiiianus cum caterva sociorum tormcntis insequitur, ca- 
pitc plcctitur; quibus superatis, exultant sine fine in 
conspcctu Dci. 

FINIS HUllIS OPERIS RT ADMONITIO LECTORIS. 

Auctore et gubcrnatore Deo , bunc licet Yigente in- 
genio, tamen iam caligante oculo et frigescente articulo, 
librum Odoramnus paene sexagenarius exaravit mona- 
chus. Vos qui Icgitis, orate pro eo. 



EPITAPIIIA SENONENSIA. 

In suhseqiiente eiusdem codicis pagina^ vetere aeque manu 
scrihuntur episcoporum. qiiinque Senonensium epitaphia ; duo- 
que insupcr alia monachorum Senonensium , nempe Rainardi 
ahhatis, et Ludovici olim. comitis. Utrum haec collegerit in hoc 
codice ipse Odoramnus (qui certe cunctis fuit iunior) an qui- 
lihet alius, incertum est. Vix autem duhito quin haec epita- 
phia doctis gaUicanarum antiquitatum cultorihus explorata 
sint. Scd nihil intcrirn vetat, quominus heic a me att^xantur. 
Mortuarios autem singulorum annos ex ^annalihus Benedicii- 
norum adscripsi. 

«PITAPHIUM DOMiSI EGILONIS ARCHIEPISCOPI. [Ohiit aU. 870.) 

Artus almiflui conduntur hic tumulati 
Praesulis Egilis , quem capit aula poli. 



EPITAPHIA SENONENSIA. 103^ 

EPITAPHIIIM ANSEGISI ARCHIEPISCOPI (l). 

Anseisus Senonunn praesul hic clausus habetur. 

ludicio Christi surget et ipse sui. 
Galliarum primax * papa lohanne levatus , ' cod^^"^ 

Egregiis meritis hoc fieri meruit. 
Hic Karolum regem Romanis imperatorem 

Constituit, Francis principibus placuit. 
Gregorii papae secum caput adtulit istuc. 

Pacis amator obit flebilis ipse piis. 

EPITAPHIUM HELDEMANNI EPISCOPI. (2) [ObUt an. 95S.) 

Formosi coetus pastor , formosus et ipse 

Heldemannus in hoc ecce iacet tumulo. 
Martyris egregii pridem monachus Dionysi , 

Post urbis praesul eximius Senonum. 
Solamen tribuit miseris felix sua vita, 

Idcirco astrigero nunc fruitur solio. 
Decidit augusti nonas. Ora rogo lector 

Caelitus ut vivat cum Domino iugiter. 

EPITAPHIUM ANSTASII EPISCOPI. (06//^ «/i. 977.) 

Pastor ovile Dei servans Anstasius olim, 

Pneuma locat superis, et recubat cinis hic. 
Extitit ipse pius, fortis pugnator, et almi 

CoIIoquio verbi, fultus amore Dei. 
Quicquid amat mundus, sprevit virtute benigna, 

Daviticus vates adfuit ore pio. 
Dum sexto bifrons idus ianuarius egit , 

Decidit. Unde precor , parce Deus famulo. 



(1) J)i codice fiaec fil prisca adnotalio. Aiiiio ab incaruatioue Doiui- 
ni •DCCCLXXXlir obiit Ansegisiis archiepiscopus , totins Galliae et Ger- 
maniae papa secundus, feliciter Vir kal. decemb. Consentit de anno ohi- 
tus Mabillonius in annal. Bened. ad hunc annuni. 

(2) Hic et sequentes dicuntur revera in codice episcopi non nrchiepi- 
.scopi. 



104 KlMTAl'111 \ S1:N0>K^SIA. 

KPITAPiniM SKVIVI KPISCOPl. [OhHfd/i. 995.) 

Hic hiimilis luiniilus nKMJto cunctis veuerandus 

Se\ini nuMnl)ra continet egregia. 
An«ielicain cuius felix animam paradisus 

Pastoruin sancto possidct in numcro. 
Qui mitis sanctae pro relligionis lionore 

Hac in sede sedens multa tulit patiens (I) 
lamque senex factus migravit in astra locandus. 

Cui parcat, petimus, cunctipotens Dominus. 

EPITAPHIIIM RAINARDI (2) ABBATIS. 

Gemma patrum , nec non diadema nitens monachorum 

Hoc tegitur tumulo funeris officio. 
Cuius erat nomen Hainardus mente benignus , 

Dulce decus monachis extitit et famulis. 
Quo melior pietate viget per saecula nemo , 

Nobilis in membris , nobilior meritis. 
Vivere post mortem cui concedat sine fine 

Cunctipotens Dominus semper ubique pius I 

KPITAPHIUM DOMNI LUDOVICI COMITIS ET MOINACHI. 

Regali de stirpe satus, tumulatus habetur, 

Consulis officio functus mundo Ludovicus, 

Quem genuit nobis monachum Alamannia gratis. (3) 



(1) Spvini episcopi calamitatem qnamdam narrat Mabillonius in annal. 
Bened. ad an. 995. 

(2) In marg. antiqua inanii. Ific Sevini archiepiscopi fuit ex sorore 
nepos. Monasterium aiitem cui praefuit , fuit sancti Petri Vivi Senonensis, 
nt recentiore manu scribitur in margine. Obiit anno 1015. 

(3) De tioc Ludovico comite Alamannorum , et deinde monacho Seno- 
DPnsi, Mabill op. cit. ad annum 1015, qui fuit Ludovici extremus. 



I)i: COMME^TAKIO QLODAAl 
3N JECCilESIASTHN. 



\J(loramno, qui post mcdimn sacculiim unclccimmn cogmo- 
scebatur, placet subtcxcre spccirncn operis eodcm tempore at- 
que in eadem Galtia compositi. Mabiitonius in annal. Bcnc- 
dict. tib. LIX. n. 96. T. IV. p. 476. fundatum narrat anno 
Christi 1050. nnonasterium apud Troartmm, qui locus cst dioe- 
cesis Baiocensis ad Divam, fluviwn , tribus ab vrbc Cadomo 
leucis Dcinde lib.LXVII. n. 76. ad an. 1089. peryit diccre 
» Troarno tunc praccrat Arnulfus , cui scribit S. Ansclmus 
» epist. 141. lib. 3. Eidem abbati anonymus quidam mona' 
» chus commeiitarium a se cditum in Ecclesiasten nuncupa- 
» vit , pracmissa epistola sub hoc titulo: Arnutfo vcncra- 
» bili viro ctc, ciuac iiicipit: quidam fratrcs ctc. Divisum 
» cst opus in libros octo, quod hafjctur in codice ms. cius 
» aetafis in bibtiotheca ecclesiae mctropolitanae Turonensis. » 
Fuit autem hic Arnulfus abbas secundus cocnobil Troarnici , 
tcstecodcm MabiIIo7iio lib. LXXX. n. 46. T. VI. p. 499. Dc- 
niquc Lelongus Bib. sacr. T. 1. p. 1111. hacc habct : « Ex- 
» positio in librum Ecclcsiastae ad Arnulfum abbatcm Tro- 
» arnici , auctore monacho cmomjmo , in cod. 30. bibliothc- 
» cac cccl. cafhcd. Turonensis. » Quae qimm ita se habercnt, 
casu contigit ut his annis pcmci aliciuot codiccs a mc prcfio 
rcdimcrcntur , quos intcr clcprchcndi pracdictum ad Eccle- 
siastcn commcntarium , incohunem ct infcgcrritnum in jntris 
membranis saeculo circiter duodccimo scripfum ; quac fcrmc 
est turoncnsis excmplaris actas. Consfat cmtcm opus libris 
adamussim octo, gravi et solida doctrina pletiis , plcrumque 
morati , intcrdum etiam polemica contra hacrcficos. Raro ta- 
mcn aticnis testimoniis tititur aucfor. Mihi quidcm safis hoc 
fcmpore sit, cpistolam praeviam cum opcris isacjorje ad pu- 
bticam. nofifiam dcferre. 



|0(i tlOMMI.N r \Hi l .S 



INCllMT IMIVKFATIO 



IN MIHU M KCCLKSI.iSTKN. 

Arnulfo MMierabili viro abbati Troarnici coenobii , frater qui- 
dftm hal)itu nionacluis , propositi religiosi transgressor , 
vestigia sumnii pastoris gressu directo resculpere. 

\^uidain fratrcs sacpc ct inultum me quidem postulavere, 
ut sccuudum paupcrtatulam ingenioli mei librum Ecclesia- 
stcn attemptarem eis explanare; qui licet nonnullis nequa- 
quam difllcilis esse videatur, tamen unusquisque qui verba 
tanti concionatoris trutinare potis est, admodum magnis ob- 
scuritatibus cssc pcrplcxum cxpcritur ; ex quo profundioris 
sapicntiac pracrogativam indeptus fuerit, eo siquidem in illo 
multo magis repcriet id quod prolatu dignum sit. Haec ita- 
que considcrans , plurimas causas, quae me impotem esse 
circa huiusinodi negotium protestantur, saepiuscule praefatis 
exactoribus pracfercbam ; tum quia vires peritiae meae tan- 
tum onus tolerare nequibant , tum vero quia penuria scri- 
ptoris me plurimum artabat. Illis tamen insistentibus, demum 
caritas, cui constat esse cuncta possibilia, calamum arripiens, 
manui meae inposuit. Tunc cgo posthabita politione, atque 
rctractatione verborum , sicut ori sermo impolitus occurre- 
bat, ita sane pennae committens, articulo prosequente velo- 
cis manus assignabam. Quocirca mirandum esse non reor, 
sicubi scatens reperitur oratio; ideoque mihi necessarium es- 
se pcrpendi , ut vobis , qucm plurimum gratia Dei patroci- 
nante praeditum , fultum quoque vi profundae rationis memi- 
nerim, opusculum istud iudicio vestro examinandum trans- 
mitterem; quoniam quanto quilibet rationi innititur, tanto ma- 
gis procul dubio lumine veritatis perlustratur , cuius manu 
censoria falsa a \eris dirimuntur ; item id totum quod fu- 
tile constat csse, rcsecatur. Ad haec quicquid in explanatio- 
ne ista corrigetis , et ego ; rursus quicquid in eadein probabi- 
tis , et ego. Quippe testimonium mihi reddente conscientia , 



Ii\ ECCLESIASTKN. 10 7 

((uae vix fallitur, nou ambigens proiiteoi- , oppido maiorcjn 
vobis quam mihi valentiam atque perspicuittatem inesse ra- 
tionis. Ne hoc quidem Immerito eontingere videtur , quoniam 
ubi magis munditia cordis \ersatur, ibi haud iniuria hix ma- 
ior perspicuae veritatis, sedem obtinere sibi gratam dinosci- 
tur. Et quia scriptum est : audiens sapiens, sapientior erit; 
quaeso vos ne sit vobis taedium in legendo transcurrere hunc 
tractatum, quandoquidem securius recitari poterit , ubi eum 
postrema vestra manus ad unguem elimaverit. Et si non vo- 
bis , vel simplicibus, quorum exactioni pareo , quamlibet par- 
vum fructum contulerit. Et quoniam praesentiam vestri col- 
loquii nequaquam habere promerui, cuius sedulitate non mo- 
dicam utilitatem mihi proventuram crediderim, vel importu- 
nitate lectionis meae perstrepente vestras aures pulsare de- 
creverim. Etenim si id quod volo non possum , saltem id 
volo quod possum. 



INCIPIT LIBER PRIMLS. 



s 



alomon humanam naturam paternae traditionis chirogra- 
pho proscriptam esse condolens , et sola Domini gratia repa- 
randam , sicut praesagus futurae redemptionis considerans , 
tres libros magnis obscuritatibus perplexos luculento sermo- 
ne composuit. Ut sicut homo per insipientiam, tum per ap- 
petitum rerum caducarum illicitum, tum vero per contem- 
ptum sui conditoris, plurimis se inferioribus obnoxius factus 
fuerat ; sic per triplicem provectum, quem praefati libri re- 
dolent, ad id quod iuste perdiderat, diuturno labore adhibito 
reverti valeret. Primo namque libro cui titulus inest " pro- 
verbia Salomonis ,, tradit praecepta disciplinae parvulis ; ut 
cum cervicem suam illius iugo mansuetissimo submiserint, 
repente caliginoso errori cedentes, ad tramitem lucifluae ve- 
ritatis transire possint. Cum vero tenebris insipientiae caput 
suum diutius assuetum , viriliter erexerint , protinus lenoci- 
nantis mundi illecebris , quarum prius principatum tolerave- 
rant, adversum se tumultum quam maximum excitantibus , 
tendentes ad patriam fatigari prohibentur. Non enim facile 



lOA COMMIIM. I\ KC.CI.KSIASTEN. 

potc^l .•miina nocivan) consiictudincMn infimac dilcctionis, quac 
circa rcs numdanas vcrsatur, prorsus al)i^crc, (juain constat 
artius sihi inolitain fuissc. (k'tcrum sapientia pracvalcnte pe- 
ncs cos (|ui iam ainios parvulac aetatis cvascre , paulatim 
fallaciam labcntium rcrum, (fuac (M)nturl)ant incntis trancpiil- 
litatcm, cnituntur labcfactarc. intcrim vero sccundus libcr, 
([ui ccclcsiastes appcllatur, rixam vebementer altercantium , 
bifaria causa proposita dirempturus rite subse(juitur. Dcin- 
ceps sedata tumultuantis aniinae tcmpestate, (juam gratuita 
spccics fuiiitivarum rcrum illcxcrat, tandcm nuptiali tbala- 
mo sunnni rciiis ascribi promcrctur ; quod dcsi<;iiat liber qui 
cantica canticorum inscribitur. In his plane luculento stilo 
conscriptis processus virtutum commendatur , quas unusquis- 
que anbclans ad supernae gloriae bravium, adipisci conatur. 
Quanti vcro pcndcnda sint cuncta quae labuntur, ({uanam 
quidcm rationc ca quae scholae virtutum rcpugnant, impcrio 
animae subicienda sint , textum libri prosequendo videamus. 
'^ \ erba Ecclesiastae, lilii David regis Hicrusalem. ,, Ne 
quis(iuam hunc librum tropica locutionc conscriptum esse hae- 
sitarct , in cxordio eiusdem editor propria nomina sensu ty- 
pico plena ponit, inquiens etc. 

^ldudii iaurinensis episcopi , qui sub Ludovico Pio vixit, 
cxpositiones epistolarum Pauli aposfoU , cum alibi tum in 
(infiquis ctiam vaticanac bibfiofhecae codicibus iacent. Has 
diruf(jare ofim corjifabam, quo fempore profocjum in prio- 
rein ad Corinthios edidi Script. vet. T. VII. p. 274. Verum' 
tamen fectis postea studiosius his Claudii scriptis, mihi de- 
mum innotuit , nihil fere ibi esse ( excepfis p>rologis) nisi 
ex co(/nifis aiiormn pafrum commenfariis breviafa cxcerpta ; 
(^uod aiioqui Ciaudii riiium Simonius atque Trombeliius iam- 
diu jjerscnserant. Igifur detegi unicum Claudii commenta- 
rium super brevissitna ad Philemonem epistola, quem hoc 
ioco lcctoribus repraesento , ut mecum videant , nihil Clau- 
dium habere , (juod uberius atque spiendidius in divi Hie- 
ronymi ad camdcm cpisioiam conmentario yion legatur. 



109 

CXAUDII EPLSCOPI TAURIIVKXSIS 

E X p s I r 1 o i: i> [ s t o l a j: 



Jr hilemoni familiares litteras facit pro Onesimo servo eius. 
Scripsit autem ei ab urbe Roma de carcere, et hoc eius prin- 
cipium est : Pcmlus vinctus lesu Christi. In nulla epistola v. i. 
hoc cognomine usus est, licet in corpore epistolarum, ad 
Ephesios videlicet et Pliilippenses et Colossenses , esse se in 
vinculis pro confessione testetur. Maioris autem mihi videtur 
supercilii , vinctum lesu Christi se dicere quam apostolum : 
gloriabantur quippe apostoli quod digni habiti sunt pro no- 
mine lesu contumeliam pati. Sed necessaria est auctoritas 
vinculorum. Uogaturus pro Onesimo, talis rogare debuit qui 
posset impetrare quod posceret. Felix nimirum , qui non in 
sapientia, non in divitiis , non in eloquentia et potentia sae- 
culari , sed in Christi passionibus gloriutur ! Non omnis autem 
qui vinctus est, vinctus est Christi; sed quicumque pro Christi 
nomine, et pro ipsius confessione vincitur , ille vere vinctus 
dicitur lesu Christi ; ut sanguis effusus iile tantum marty- 
rem facit, qui pro Christi nomine funditur. Et Tinwtheus 
frater. Hoc ideo ut sciamus, hanc quoque de carcere et in- 
ter vincula fuisse dictatam , ubi semper Timotheus cum illo 
perseveravit: quo tempore videntur ad Philippenses, Colossen- 
ses , et ad Ephesios epistolae esse dictatae. Philewoni (lile- 
lecto et adiutori nostrOj et Aj)piae sorori karissimae. Scribunt v. 2. 
igitur Paulus et Timotheus Philemoni karissimo et coopera- 
tori, qui ideo karissimus dictus est , quod in eodem Christi 
opere versetur. Appiae quoque sorori , quae vel soror vel 
coniunx eius creditur esse. Inter duos quippe viros et apo- 
stolicos , inter cooperatorem Pauli et comniilitonem eius, me- 
dium \ppiae nomen inscritur, ut tali ex utroque lalere fiilta 
comitatu, non videatur ordincm sexus habere sed meriti. 



j I,) <.l.\ri)li;s IN KIMSTOI.AM 

/•;/ Archtppo a)iitin'dit()ni nustro. liuiic Arelnppuin arl)ilran- 
dum est cum Paulo et Timotheo contra adversarios pro Cliri- 
sti nomine dimicantem extitisse victorem , et propterea nunc 
commiiitonem diei, quod in eodem certamine beiloque supe- 
raverit. /:/ vcclcsitw (iiinc rsf in domo tua. Scribitur ecclesiae 
quae in domo eius est. Verum hoc ambiguum est, utrum ec- 
clesiae quae in domo Arehippi sit, an ei quae in domo Phi- 
lemonis ; sed ut certius putatur , non ad Archippi sed ad 
Philemonis referendum est personam , cui ipsa quoque epi- 
stola deputatur. 

Grutia vobis et jjax a Deo patre nostro et do)nino lesu 

Clwisto. Adhuc a duobus ad plures scribitur, et in omnibus 

paene epistolis aequnle principium est, ut gratiam et pacem 

a Oeo patre, et a Christo domino imprecetur. Ex quo osten- 

ditur unam lilii patrisque esse naturam , cum idem potest fi- 

lius praestare quod pater, et id dicitur pater praestare quod 

filius. Gratia autem est , quia nuUo merito, nec opere sal- 

vamur. Pax, qua reconciliamur Deo per Christum suuni. Li- 

cet Paulus, et Timotheus pariter scribant , et ad Philemo- 

nem, et Appiam, et Archippum, tamen in sequentibus appro- 

batur Paulus tantummodo ad Philemonem scribere , et unum 

cum uno sermocinari. Gratias ago Deo meo, semper ^nemoriam 

tui faciens in orationihns meis. Haec iam non ut Paulus, et 

Timotheus Philemoni, et ceteris, sed solus Paulus ad solum 

Philemonem loquitur. Hunc autem morem scribendi in aliis 

epistolis eius invenire possumus , quod cum ad plures et plu- 

res in praefatione ponantur, postea per totum corpus episto- 

lae, unus disputans inducatur. Quod vero ait, gratias ago 

Deo meo semper, et memoriam tui facio in orationibus meis, 

ambigue dictum est, utrum gratias agat Deo semper, an me- 

moriam eius faciat in orationibus suis semper. Sed tamen 

utrumque intelligi potest , quod ille qui praecepit aliis, ut in 

omnibus gratias agantDeo, nullis angustiis poterit coartari, 

ut gratias semper Deo ipse non referat. Si autem pro san- 

ctis, et melioribus quibusque Paulus semper orabat , sanctus 

autem et Philemon est , taiitam habens in se fidem et ca- 

ritalem, ut non solum auditu ei, verum opere nosceretur; 



AD PHILEMONEM. 111 

et pi"o Philemone Paulum semper orasse credibile est , quo 
scilicet fides , et caritas quam habeb at in Christo , et in om- 
nes sanctos eius , per communicationem fidei , et operatio- 
nem agnitionis in omni bono, Ghristi misericordia servaretur. 

Audiens caritatem tuam , et Jiclem quam hahes in Domi- v. 5. 
no lesu, et in omnes sanctos. Quod caritatem haberet Phi- 
lemon in Domino , non difficiUs interpretatio est, quia post 
Deum diligere iubemur et proximos ; et non solum fidem , 
et caritatem in Deum , et in sanctos eius sufficere nobis pos- 
se credamus, sed ut id quod credimus opere compleatur. Ut 
communicatio jidei tuae evidens fiat in agnitione omnis boni v. 6. 
in Christo lesu. Quantis gradibus quantisque profectibus apo- 
stolicus in altiora sermo se tendit ! ut quicquid boni in Phi- 
lemone laudatur , de apostolorum exemplo sumatur : et in- 
de bonum sit, quia de Christi fonte ducatur. Ga^idium enim v. 7. 
magnum habuiy ct consolationem in caritate tua, qida viscera 
sanctorum requieverunt per te , frater. Plenius inculcat, et 
edocet , quare dixerit gratias ago Deo meo, semper memo- 
riam tui faciens in orationibus meis. Dignum siquidem erat 
agere gratias Deo semper pro caritate Philemonis , qui in- 
ternum cordis affectum , et profundos animi sanctorum re- 
cessus suscipiendo refrigeraverat. 

Propter quod multam fiduciam habens in Christo lesu im- v. 8. 
perandi tibi quod ad rem pertinet ; et propter caritateni ma- v. 9. 
gis obsecro, cum sis talis, ut Paulus senex, nunc autem, et vin- 
ctus lesu Christi. Multis erga Philemonem laudibus ante prae- 
missis, cum res talis sit pro qua rogaturus est , quae et prac- 
stanti sit utilis et roganti , poterat Paulus magis imperare , 
quam petere ; sed hoc ex fiducia illa veniebat , quod qui tanta 
ob Christum opera perpetrarat, utique impar sui in ceteris esse 
non poterat. Sed vult magis petere , quam iubere , grandi 
petentis auctoritate proposita, per quam apostolus obsecrat , 
et senex et vinctus lesu Christi. Totum autem pro quo ro- 
gat, illud est. Onesimus servus Philemonis fugam furto cu- 
mulans quaedam rei domesticae compilarat. Hic pergens ad 
Italiam, ne de proximo facilius posset apprehendi, pecuniam 
domini per luxuriam prodegerat. Hoc ne quis putet teme- 



112 CLAUDIIIS IN EPISTOLAM 

ic, ct ut lihet a nobis rictiim, iii soqucntihus discat. IVun- 
(|uain (Miin) Paulus diccret , si quid nocuit tibi , aut dcbct , 
hoc mihi imputa. Kj;o J^iuhis scripsi mea manu , cgo red- 
dam ; nec sponsor rci fierct ablatac , nisi csset id quod al)Ia- 
tum fucral dissipatum. Ilic igitur cum ob confcssionem C.hri- 
sti Paulus Romae essct in carccrc , credidit in dominum le- 
sum , cl ab eo baptizatus digna paenitcntia maculas vitae 
prioris abstersit , in tantum ut apostolus conversationis eius 
tcstis fieret, qui ({uondam Petrum incrcpuerat non recto pe- 
de in evangclii vcritatc gradientem. Quantum igitur ad pec- 
catum, et ad facinus pertinet quod homines laeserat, veniam 
non merctur. Quantum vero ad apostoli testimonium qui scit 
eum plene esse conversum, grandi pondere premitur qui ro- 
gatur ; ([uia e scrvo fugitivo atque raptore minister apostoli fa- 
ctus erat. Quod autem aliud habebat apostolus ministerium, 
nisi evangelii Christi lesu ? lam non quasi a domino, sed 
quasi a conscrvo , ct coevangelista ignosceretur ei qui ser- 
vus esset Christi similiter et minister. 

y 10. Obsccro tc pro mcojilio quon gcnul in vincuUs Oncsimo. 
Volcns impetrare quod postulat, iam non pro servo Phile- 
monis, sed pro fdio suo se asserit deprecari , et illo fdio 
queni genuerat in vinculis evangelii, hoc est quem pro Chri- 

V. 11. sti evangelio sustinebat. Qui tibi aliquando inutilis fuit. Ti- 
bi , inquit, soli non ceteris. Nunc e contrario utilitatis com- 
pensatione, qua et ipsi domino et Paulo utilis est, ceterisque 
per Paulum, plus caritatis meretur, quam odii ante merue- 

V. 12. rat. Unde ait : nunc aufem et tibi et mihi utilis ; (juia illo in 
carcere vinculisque detento, posset ei in evangelio ministrare. 
Ta autcm illum ut mca visccra suscipe. Viscera significant In- 
terdum cordis affcctum , et plenam ex animo voluntatem , 
cum totum quicquid a uobis est suscipitur a rogato. Aliter 
autem , omnci liberi viscera sunt intelligenda parentum . 

V. 13. Qucm cf/o volucram mcurn retinere, ut pro tc mihi ministraret 
in vinculis evancjclii. Idcirco fdium suum et fdium vinculo- 
rum et ministrum evangelii in vinculis constituti inculcat 
at(iue replicat, ut Philemon ille prudenter et dispensatorie 
tantum iu praefatione laudatus, non auderet negare , ne suis 



AD PIllLEMONEM. 113 

laudibus videretur iiidignus. Sine comilio autem tuo nihil vo- v. i4. 
lui facere; uii ne velut ex necessitate bomim tuum essefy sed 
voluntarium. Potuit itaque apostolus Paulus abscjue volunta- 
te Philemonis Onesimum sibi ministrum retentare ; sed si 
hoc sine Philemonis voluntate fecisset , bonum quidem erat 
eius, sed non voluntarium. Quod autem non erat volunta- 
rium, alio genere arguebatur non esse bonum. Nihil quippe 
bonum dici potest , quod ultroneum est. Ex quo apostoli con- 
sideranda prudentia, qui idcirco fugitivum servum remittit 
ad dominum , ut possit domino suo prodesse , qui prodesse 
non poterat si domino teneretur absente. 

Forsitan ideo discessit. Pulchre autem addens forsitan, ^- i>>- 
sententiam temperavit ; occulta sunt quippe iudicia Dei , et 
temerarium est quasi de certo pronunciare quod dubium est. 
Forsitan, inquit, ideo discessit. Caute, timide, trepidando, et 
non toto fixo gradu. Si non posuisset forsitan, omnibus ser- 
vis fugiendum esset, ut apostoli fierent discipuli. Ad horam a 
te. Quod autem ad horam iunxit, horam pro tempore debemus 
accipere. Ad comparationem enim aeternitatis , omne tempus 
breve est. Ut aeternum illum reciperes, iam non sicut servu7n, v. i6. 
sed pro servo carissimum fratrem. Nullus aeternus dominus 
servi sui; potestas quippe eius, et utriusque conditio, morte fi- 
nitur. Onesimus vero qui ex fide Christi factus aeternus est 
aeterno Philemoni, quia in Christum et ipse crediderat , spi- 
ritu libertatis accepto, iam non servus sed frater coepit esse 
de servo , frater carissimus , frater aeternus , aeterno et ipse 
apostolo dominoque suo ; cui Onesimum ut carnis conditio, 
multo amplius postea spiritus copulabat. Et tum quidem quan- 
do erat ei subiectus in carne , non erat ei iunctus in Domi- 
no. Ex quo intelligimus, servum qui crediderit in Christo , 
duplici domino suo lege constringi, ut ei et carnis necessita- 
te iungatur ad tempus , et in aeternum spiritu copuletur. Si \. 17. 
ergo habes me socium, suscipe il/um sicuf me. Quod dicit, 
huiusmodi est : si me vis habere socium, habeto et Onesi- 
mum, quem ego consortem et filium et viscera mea habeo. 
Quem si non susciperc ncc habere volueris , et ipse intelli- 
ges quod me ha])ere non possis. 

8 



1» 



V. 19 



V. 10 



fl4 CJ.AlDn S lA llMi.rOLAM. 

Si autew aliquid novuit avt clebct, hoc mihi imputa. Imi- 
tator domiDi sui, ct Christum in se loquentem liabens, ea 
luxta vires suas debet facere, quae Christus. Si enim ille 
innrmitates nostras portavit, et plagas nostras doluit , inste 
apostolus pro Ouesimo se opponit, et spondet quae ille debe- 
bat. lU autcm supra diximus, totum illud est quod ablatum 
Airto , et luxuria perditum , non poterat absolvi , quod Phile- 
mon grandi pretio compensabat, dum pro servo fugitivo, et pe- 
cunia perdita , fratrem carissimum, et fratrem reciperet aeter- 
num, et per eum sibi apostolum faceret debitorem. Ego Paulus 
scripsi mea mayiu, cgoreddam. Quod Onesimus furto rapuit, 
ego me spondeo redditurum. Huius sponsionis epistola haec 
et manus testis est propria, quam non solito more dictavi, 
sed mea manu ipsam conscripsi. Et non dicarn tibiy quod et 
te ipsum mihi debes. Propter sermonon enim Christi quem 
tibi evangelizavi, per quem et christianus effectus es , te mi- 
hi ipsum debes. Quod si meus es , et tua omnia measunt, 
Onesimus quoque qui tuus est , meus est. Poteram igitur 
eo uti , ut meo , sed voluntati tuo relinquo , ut mercedem 
habeas ignoscendo. Ita^frateVy ego te fruar in Domino. Si 
enim non addidisset in Domino, sed te fruar tantum dixisset, 
in eo constituisset spem beatitudinis suae ; quamquam etiam 
vicinissime dicitur frui , cum dilectione uti. Cum enim adest 
({ui diligitur, etiam delectationem secum necesse est gerat ; 
per (luam si transieris , eamque ad illud ubi permanendum 
est retuleris , uteris ea , et abusive non proprie diceris frui. 
Si vero inhaeseris ac permanseris, flnem in ea ponens le- 
titiae tuae , tunc vero et proprie frui dicendus es ; quoniam 
non fruendum est nisi in illa Triuitate , idest summo et in- 
commutabili bono. Refice viscera mea i?i Christo. Sicut ip- 
se vult Philemone frui in Domino, ita viscera sua Onesi- 
mum, quem et superius eodem nomine appellavit, refici vult 
21. pcr Philemonem. Confidens in oboedientia tua scripsi tibi , 
sciens quoniani cl supcr id quod dico facies. Qui praesumsit 
de eo quem rogaturus est, ipsam quodammodo praesumptio- 
nem praeiudicat, ne ei negare liceat, quod rogatur. Porro si 
scit ille qui postulat plus quam rogatur rogatum esse factu- 



AD PHILEMO.MiM. 11 .> 

ruin, ideo iiiinora petit , ut habeat rogatus voiuntaiiani et 
maiorum praestatione mercedem. Si autem Philemon hoc ad 
hominis praeceptum, facit quanto magis faciet ob dilectionem 
Dei? llnde et merito apostoli voce laudatur , quod mandata 
eius opere perpetrarit. 

Simul autcm et para mihi hospitiwn. Hoc idcirco dicit ut 
dum eum expectat Philemon ad se esse venturum, magis fa- 
ciat quod rogatus est, et ut venturus ad novam veritatem 
praedicaturus criicifixum, et inaudita dogmata delaturus, scie- 
bat ad se plurimos concursuros ; et necesse erat plurimum ^ 
ut domus in celebri esset urbis loco, ad quam facile conve- 
niretur ; deinde ut ab omni importunitate vacua, ut ampla, 
quae plurimos caperet audientes, et ne proxima spectaculo- 
rum locis, ne turpi vicinia detestabilis : postremo ut in pla- 
no potius esset sita ; ob quam causam eum aestima etiam Ro- 
mae in conducto mansisse biennio. Nec parva ut reor erat 
mansio, ad quam ludaeorum turbae quotidie confluebant. 
Spero enim per orationes vestrus donari me vohis. Filium pa- 
tri Deus rogatus indulget, et frater saepe fratris oratione ser- 
vatur; apostolus vero tolius ecclesiae precibus conceditur, ob 
eorum qui eum audituri sunt utilitatem. Et hoc donum non 
tam in eum dicitur esse qui differtur martyrio ad martyrium 
praeparatus, quam in eos ad quos apostolus mittitur. Quod 
autem crebro Paulus in carcere fuerit , et de vinculis libe- 
ratus sit , ipse alio loco dicit: in careeritjus frcquenter ; de 
quibus nonnunquam Domini auxilio crebro ipsis persecutori- 
bus nihil dignum in eo morte invenientibus dimittebatur. 
Necdum christianum sanguinem Neronis gladius dedicave- 
rat, sed pro novitate praedicationis sive a ludaeis invidenti- 
bus , sive ab his qui sua videbant idola de.strui, ad furorem 
populis concitatis niissi in carcerem, rursuni impetu et furore 
deposito laxabautur. Et hoc ita esse, ut dicimus, apostolo- 
rum acta testantur, in quibus et Agrippa loquitur ad Festum 
potuisse dimitti Paulum si non appellasset Caesarem, et quia 
nullam invenerit causam , praeter quaestiones quasdam de 
religione propria, de quodam Icsu quem Paulus vivere prae- 
dicaret. Ex quo animadvertemus, et a ceteris iudicibus simi- 



T. 23. 



IIC, CLArDTlIS IN ErJSTOLAAf. 

litcr oos potiilsso dimitti, id airciitc Doniino iit in toto orbc 
uova pracdicatio dissctninarctur. 
V. ?3. S(i/i(/(i( /(• Epdpliras voncaptivus wcus i/i Cliristo lcsu , 
T. 2i. Marrus , Aristarchus , Dcinas , ct Lucas , adiu/orcs mci. Id 
quod in principio diccbamus, quoiiiam ad Colossenses episto- 
lam codcm tcmporc, ct pcr eundcm esse scriptam baiulum litte- 
rarum , quo ad Philcmoncm quoque scripta est, etiam eorum 
qui salutantur, nomina docent : nam et in ipsa ita fere scribi- 
tur : salutat vos Aristarchus concaptivus meus , et Marcus 
consobrinus Barnabae , et Epaphras qui est ex vobis servus 
Chrisli. Kt paulo inferius : salutat vos Lucas medicus carissi- 
mus , ct Demas. Et dicite Arcliippo : vide ministerium quod 
acccpisti in Domino, ut illud impleas. Et memores estote vin- 
culorum meorum. Si aliter ex eo aliquis non putat pariter 
scriptas , quod ad Colossenses pauca sint nomina , quae hic 
non fcrantur adscripta , sciat non omnes omnibus aut amicos 
esse aut notos ; et aliter privatam ad unum hominem , aliter 
publicam ad universam ecclesiam epistolam fieri. Qui sit au- 
tem Epaphras concaptivus Pauli , ex eo quod liic additum est, 
in Christo lesu , possumus suspicari, eadem eum Romae pro 
Christo vincula sustinuisse , quae Paulum ; et vinctum Chri- 
sti, ita concaptivum quoque eius potuisse dici. Aut certe ita 
quod nobilis et ipse sit in apostolis, ut Andronicus et lulia ; 
de quibus scril)itur ad Romanos : salutate Andronicum et lu- 
liam cognatos et concaptivos meos , qui sunt nobiles in apo- 
stolis, qui et ante me fuerunt in Christo. Haec de Epaphra. 

Ceterum cooperatores evangelii et vinculorum suorum , 
cum ad Philemonem epistolam scriberet, Marcum ponit, quem 
puto evangelii scriptorem ; et Aristarchum cuius supra feci- 
mus mentionem ; et Demam de quo in alio loco dicit : Demas 
me dereliquit; et Lucam medicum, qui evangelium et actus 
apostolorum ecclesiis scribendo tradidit. Quomodo enim apo- 
stoli e piscatoribus piscium piscatores liominum facli sunt, 
ita hic de medico corporum in medicum versus est animarum; 
de quo et in alio loco dicit : misimus cum illo fratrem , cuius 
laus cst in evangelio pcr omnes ecclesias ; cuius liber quoties- 
cumque legitur in ecclesia , toties eius medicina non cessat. 



AD PHILJiMOlSEM. 117 

Gratia domini nostri lesu Christi cum spiritu vestro. Cum v. 5»«; 
enim in spiritu gratia divina fuerit, totum hominem facit spi- 
ritalem, ut adhaereat Domino mente et corpore, et impleatur 
in eo quod scriptum est : qui adhaeret Domino , unus spiri- 
tus est. Interpretantur autem secundum Hebraeos, Paulus, ad- 
mirabilis ; Timotheus , beneficus ; Philemon , mire donatus , 
sive os panis, ab ore non ab osse; Appia, continens aut liber- 
tas ; Archippus , longitudo operis ; Onesimus , respondens ; 
Epapliras, frugifer et videns sive succrescens ; Marcus, subli- 
me mandatum; Aristarchus, mons operis; Demas, silens; Lu- 
cas , ipse consurgens. Quae nomina si iuxta interpretationem 
suam voluerimus intelligere , non est difficile : admirabilem 
atque beneficum praecipue ad eum scribere cui universa con- 
cessa sunt vitia , et os eius pateat ad caelestia ; deinde ad 
continentem et liberam et longitudinem. Explicit. 

ADNOTATXO. 

Postilta, quae p. 108. de his Claudii commentariis dixiy 
haec subiunyere jilacct. Catcna inedita Ctaudii in Matthaeum 
( de quo sum locutus Spicil. T. IV. p. '601. J eiusdem generis 
esse videtur , nempe ex cognitis j^atribus dejloratio. Nam quod 
p. 302. in proloyo nominatur inter hos Piufinus, mendum pri- 
sci amanuensis existimo jyro Rabano." etenim, in catena ubi 
scribitur littera R, Rabanumnon liufinum intettige?idum esse 
comperiy collato loco illo «siquis uxorem dimiserit excepta cau- 
M sa fornicationis » qui totus est Rabani : quod equidem mag- 
nopere miror, quia coaevi quidem fuerunt Claudius et Rabanus, 
sed tamen paulo senior Ctaudius. Fortunati quoque nomcn 
nonnisi ex praefatio7ie Hieronymi ad comm. in Matth. vide- 
tur Ctaudius cognovisse. Denique in illa mea prologi ctaudia- 
ni editione p. 303; v. 1, loco id est, legendum est idem; si- 
cuti, uthoc etiam obiter moneam , in Spicilegii tomo V. p.iAS. 
V. 12. /;ro praeteritis scriberidum est prae ceteris. 



I IH 

EX PALATINIS MEMBRANIS EDUCTO. 



-^ amdiu vidcram in codice vaf. palatino Chronicon latirmm 
quoddam ; ncquc tamen ad, c.ius curandam. editionem curas 
meas convcrtcram ; quia quamvis codcx littcra romana qua- 
drata scriptu!^ ., ad saccuJuia cireitcr octavum rcferendus sit , 
rtihiJomimis cius latinitas vaJdc squalct , immo ut ccrte nunc 
in codicc legitur^ soloecismis inmmeris et incredibili mendosi- 
tate laborat. Fructus quoque historiae raro novus videtur , 
quia multa scripti pars in exponcndis tropice evamjeUci tex- 
tus locis rcrsatur. Impcratorum demum praccipue catalogus 
intolcrandis scatet crroribus. Attamen eximia codicis vetustas^ 
quam ut dixi scripturae genus suadet ; praeterea Chronici ter- 
minus in nono lustini iunioris anno (Christi 'DLXXIVJ con- 
clusus, quae res Chronographi actatem ipsiusque lucubrationis 
tcmpus dcnotarc vidctur, quia ne ad totum quidem histini reg' 
num extcnditur , quod fuit annorum tredecim; haec , inquam, 
tanti apud me fuerunt, ut breve hoc Chronicon (reformatis 
tantum idemtidem dictionis gravissimis soloecismis) his vo- 
luminis mei pagellis tradendum nunc censuerim : praesertim 
cum rudis intcrdum antiquitas magis quam polita novitas pla- 
ccat. 

lam sub initio quidem , et mox cap. 4, Chronographus 
noster contra Scotorum systemata canonesque chronicos sti- 
lum acuit ; quae res mihi suspicionem. ingerit , anglum hunc 
esse hominem vel celtam aut francigenam ^ cjuijinitimis suis., 
ut fit , vel proximis obloquatur. Certe Anglorum aut Fran- 
cigenarum latinitas , cuiusmodi per ea tempora fuerit , vi- 
dere lieet in Virgilio grammatico, in fam.inibus hespericis , 
et in lexici novi prologis , quae nos scripta alibi edidimus. 
Nutn vero noster Chronographus contra Bedae de sex acta- 
tibus mundi recentem tunc librum insurgit ? Scotum ab ho- 
mine francigena dici Bedam parum mirurer , quia Scotorum 



I \u 
■appellatio latius olim in Rritannia , qnam nutic , patmt. Ad 
rem quod attinet , Beda utique sexta niundi aetafe nntum 
Christum ait , nerjat tamen, pro suo systemate, tunc exple- 
tam fuisse sextam aetatem ; quin imino eamdem se vivente 
adhuc agi censet ; cui noster cap. 24. diserte ac magnopere 
contradicit. Sed enim molestnm mihi est iri his quaestiun- 
culis tempus terere, quas opto ut mefius aliquis per otium 
evolvat. 

Sed ittud demum admirationem rneam maxime commovit, 
quod hunc Chronographmn in prioribus decem capitulis , et 
in imperatorum catalogo, curn nemine mugis consentientern 
comperi , quam cum graeco lohanne Malala (cuius ipsamet 
verba quandoque interpretatur et exprimit) vel certe cum 
auctoribus ab hoc laudatis Clemente , Theophito , Timotheo, 
et Eusebio. Quid inde ? Num hic latinus angligena vel fran- 
cigena graecum antiocheni Malalae opus vidit ? Mitto nunc 
controversiam inter Hodium atque Cavaeum ventilatam de 
Malatae aetaie; qua etiam 07nissa, parum mihi videbatur veri 
simile, antiochenum haud magni nominis aicctorem ad oceani 
littora aut insulas iam fum, pervasis.se: etsi omnino ptostea 
pervasit ; namque Malalae opus inter codices bodleianos in 
Anglia repertiaff est , unde editio quoque manavit. Nec illud 
ignoramus, quod medio aevo , mirabites magis narratores , 
cuiusmodi est Malalas , vel novarum rcrum auctorcs , ciuam 
severi sanique historici legi solebant. Alioqui graecos libros 
in Gallia certe , Carolo Calvo regnante, satis nofos fuisse , 
demonstrant lohannis Scoti varii labores , et graecae linguae 
peritia; de quo homine nos diximus in quinto classicorum AA. 
volumine , ubi pocmata ipsius hellenismum redotentia relpo- 
tius iactantia edidimns. Nolo igitur diutius coniecturis in- 
dulgere ; etenim latini Chronographi cum graeco Malata con- 
sensum scholia nostra mox demonsfrabunf. 



I '20 

IXriPIT AK TOUI TAS OPERIS PRAKSKX I IS 



CIIRISTK lAVE VOTIS BOIVIS. 



.1 



am t(Mi)piis est iit se voritas, luculentis rationis optuti- 
bus, oinnibus semet ipsam perlustret in faciem; iam prudentiori 
conatii, taincfuam per olistrusos cavernarum rivulos, novam et 
inteiiram se ^eritas prodat ex utero. lam ne nos fallant mul- 
tiloquio suo scottorum scholares, ipsa se nobis veritas liqui- 
dissimis labiorum promat nectareis, ut omnem a nobis ama- 
ritudinem tollat alienae doctrinae: ut antra caliginis obnu- 
bilante mendacio, sua nos veritas luce tamquam solis iubar 
inlustret ab alto, ut mendacium fugientes veritas amplectatur, 
et uti caligine tenebrosae noctis obstante luci verae causarum, 
clarescat omnibus laetissimus dies in vultu. Nunc igitur, si 
placet, ut certum sit, ipsa mundi consilia perquiramus, quo 
tempore, qua aetate mundi adfuerit Christus salvator in car- 
ne, cuius etiam consulatus atque imperium mundo in hoc age- 
batur in terris, dum e caelo Bei filius in utero Virginis ve- 
lut rex insederit thalamo. Explicit prologus, 

INCIPIT HISTORIA CHRONICA , 

QUAM ETIAM PARI MODO EXPLANAVERUNT 

CLKMEXS, VEL THEOPHILUS , ET TIMOTHEUS 

DILECTISSIMI DEI EPISCOPI CHRONOGRAPHl , 

ET DILECTUS DEI CHRONOGRAPHUS 

EUSEBIUS PAMPHILl (l). 

2. iTLnno -XLII- Octaviani augusti Caesaris natus est do- 
minus et salvator noster lesus Christus. Eusebius (2) enim ait, 
quia postquam transivit -XL- et primus annus et mensis sex- 

(1) Haec ipsissima graece dicuntur apud loh. Malalam chronogr. part. 
I. ed. Ven. p. 9G, cuius lioc loco noster putus interpres est. Porro de au- 
ctoritatibus citatis a Malala ex Clemente , Ttieophilo , Timotlieo atque Eu- 
scImo , legantur Hodii prolegomena n. XXIJ. XXIII. XXI\% quibuscum t^,- 
,mi»n conferre oportet contradictiones G. Cavaei art de Malala. 

(2) Codex hahet superius pro Eusebius. 



CHRONICON PALATINUM. 121 

tus regni eiusdem Caesaris (l), in mense dystro (2), id est se- 
cundum Latinos martio, -XXV. die mensis, hoc est -VIIl- kal. 
aprilis , qui secundum Graecos xantiiicus appellatur , hora 
diurna secunda, initiante tertia, die dominica, missus est ar- 
changelus Gabrihel evangelizare beatae Mariae, in civitatem 
Galilaeae cui nomen Nazareth, in consulatu Cyrini et Lon- 
gini (3), cum esset desponsata viro cui nomen erat loseph, pro- 
curante quidem Syriam Vitellio, qui tunc agebat iuvenis (4), 
sub eodem Augusto Caesare .VIII. ergo kal. aprilis id est aequi- 
noctio vernali, conceptus est Dominus in utero virginis. Nam 
et eadem die patibulum crucis ascendit, et postea in sepul- 
chro est positus. Et alia magnalia Domini in ea die gesta 
sunt, id est initium hic mundus ipsa die sumpsit a Deo ; et 
tunc transierunt filii Israhel per mare rubrum tamquam per 
aridam terram ; et tunc expugnatus est diabolus, et de caelo 
'proiectus est cum angelis suis; et tunc ipsa die sanctum la- 
cobum fratrem Domini de pinna templi deorsum proiecerunt 
ludaei. Conceptus est igitur Dominus in utero Virginis •VIII* 
kal. aprilis , id est -V* et -XX* die mensis martii , qui est 
•XLI- annus imperii Augusti Caesaris , YUl- kalendarum ia- 
nuariarum, mense apellaeo, qui est december, in die *XXV- 
mensis, hora diei "VIL, in civitate ludaeae, cui nomen est 
Bcthleem, sub praeside Syriae Cyrino ex consule, consulatu 
vero eiusdem Octaviani Augusti et ^ilvani (.3) , toparcha au- 
tem ludaeae Herode illo maiore, iilio Archelai , sicut evan- 
gelista testatur. 

3. CoIIiguntur ergo ab Adam usque ad Phalec filium He- 
ber, annorum tria milia. Et a Phalec usque ad •XL- et -11* 
annum regni Augusti Caesaris, anni •IL mille •DCCCC* •LXVII* 
Et ita colliguntur ab Adam primo homine usque ad iucar- 
nationem domini nostri lesu Christi, et -XLII* annum reg- 

(1) Euseb. hist. eccl. I. 5. 

(2) Utitur nostcr aj^pellationibus mensium macedonicis. 

(3) Malalas, vel historici apml eundem , p. <)"). QuniCt et Lo)i(j\ni. Sic 
eiiam consentiunt de procuratore Vitellio. 

(4) Malalas TrgoaxSsvTo,' vswo-t/, nupcr promo/i. Noster vero intel- 
Jexit mvenis. 

(5) Hoc itern aiunt historici apud Malalajn p. y(i. 



I2'i CUKOMC.OI 

iii Aiiiriisti (^a(saris, anni V' inille -DCdCdLX Vl[- Kt incU' 
«•st fonvorsatus cuni hoininibus supcr terram dominus no- 
ster salvator lesus Christus circitcr annos •XXXIII' non plenos 
parum (juid. Tt (iant ab Adam iisquc ad dominl nostri lesu 
Chrisli sccunduin carnem nativitatem, et passionem crucis, 
et adsumptionem eius ad caelos ad patrem , anni -VI- millo 
pleni. Phalec etcnim, secundum proplieticam vocem Moysis, 
in dimidium dicitur temporis futurae incarnationis Christi in- 
tcrvenisse adventum. Sicut enim hominem sexta die de terra 
plasmavit Deus, ut Moyses magnus scriptor temporum ex- 
posuit in suis monumentis, ita hoc defmivit : et erit, inquit, 
una dies Domini sicut mille anni. Sexta igitur die finxit ho- 
minem Deus, et cecidit sub peccatum homo. Ut hoc quoque 
clarius appareat, quia sicut sexta die homo in paradiso plas- 
matus corruit in peccatum , ita sexto aetatis mundi milia- 
rio Christus super terram manifestatus est, et salvavit ho- 
minem , per crucis sigiiaculum ligni et resurrectionem ex 
mortuis reformando (1). 

4. Quod etiam pari modo Clemens vel Theophilus et Ti- 
motheus, dilectissimi Dei episcopi et chronographi , explana- 
verunt, invicem hic consonantes. Dilectus autem Dei chro- 
nographus Eusebius Pamphili sexto quidem miliario anno- 
rum et ipse dicit apparere salvatorem Christum , secundum 
numerum sex dierum plasmationis Adae, prius tamen quam 
expleta fuissent sex milia annorum. Quia, dixit, apparuit 
dominus Deus lesus Christus salvator noster ad eripiendum 
genus humanum; et natus, inquit, ex virgine humanatus est 
in quinto miliario et quingentesimo et 'ir (2) anno passus est 
et resurrexit dominus noster lesus Christus , et adsumptus 
est in caelos anno aetatis saeculi ab Adam 'VM-D-XXXIir 
In sexto autem annorum miliario concordant omnes appa- 
ruisse Dominum, quamvis scottt concordare nolunt, qui sa- 
pientiam se existimant habere, et scientiam perdiderunt; vel 

(1) Omnino toliim huiic et partim etiam sequentem tractum ex Malala 
p. 96-97. vol e\ cifatis ab ipso historicis desuniptum esse apparet. 

(1) Confer Lusehii (■hronif ori editionis nostrae romanae Ub. l. cap. 18. 
pag. 92. 



PALAXINIIM. 123 

etiam unus plus, alius minus dixerunt. h\ sexto miliario an- 

noruni , secundum propheticam vocem , elocutiones universae 

consentiunt, etiam quamvis repigritent qui exposuerunt de 

numero annorum. In novissimis tamen temporibus apparuisse 

Salvatorem , sicut divina scriptura significat, omnes testati 

sunt. Nam et in sanctis evangeliis repperies hoc factum, 

dum unus tertia hora Christum dicit esse crucifixum , id est 

Marcus ; alii vero in sexta eum asserunt ligno crucifixum: 

quare apud imperitos contraria sibi haec videbuntur, sed non 

sunt contraria verae rationi, ubi se sic puriter (1) conplectitur 

divina scriptura, dum tamen diligentius ruminatur et bene tra- 

ctatur ab his qui non de sua sed de Dei praesumunt sapientia. 

5. Igitur cum natus esset dominus lesus in Bethleem, in 

•XL* et -II' anno regni Augusti Caesaris , sub Herode re- 

ge ludaeorum , et sub praeside Cyrino Syriae provinciae , 

duobus annis agens sub ubera virginis inter homines Dei fl- 

lius, venerunt a Perside magi, ducatum illis praebente stel- 

la. Tunc didicit Herodes rex (2), sive toparcha ludaeorum , 

quod expeculatores venissent in Hierosolymam civitatem. Et 

iubens eos adduci, coepit eos interrogare. Venerant enim cog- 

noscentes , quia mystica quadam imbuti quae eis apparuerat 

stella in oriente, de humanitate salvatoris nostri lesu Chri- 

sti , deferentesque ei munera tamquam vere regi magno et 

triumphatori, secundum quod eis sidus de caelo nuntiaverat. 

Qui etiam ab orientalibus adventantes intcrrogabant dicen- 

tes, ubi est qui natus est ludaeorum rex ? Et conturbati sunt 

ludaei. Quin etiam magi cogniti conprehensi sunt, et intro- 

ducti ad Herodem regem (3): et interrogavit eos, quapropter in 

ludaeam advenerint exploratores ? Et suggerentes magi mi- 

raculum stellae, et quia magnus rex natus est in hoc mun- 

do, et quia dona ei cum adduxerint, advenissent sicut regi 

magno munera offerturi (4); dixerunt, quia quae adtulimus, 

(1) Ita cocl. Sed mim paritcr ? 

(2) Riirsus noster e\ Malala sumit iiiulta iu scquentilKis 

(3) Ex Malala a<l iilicram : orrjy--? fj.dyoi yywcrSiVTs^ , a-v^sn-y-Sn- 
<Tctv •M.u.i sla-nys^^r,aay ~u 'UQu^ri ^aciXsl. 

(4) Sic in aliis codicil)us vidi iuterdum o//ertnm, o//eria 



124 cnoNicois 

muiuTa Deo prolcrimus; vidimus enim slell.im eius in orien- 
ti' t't venimus ut eum adoremus. Ileroilcs aulcm audiens 
hacc, slupcns rcmansit, eo<iitans quoniam posl Auj^ustum Cae- 
sarcm, (jualis est virtus huius qui natus est regis (1)? 

6. Venerunt erij;o magi in Hierosolymam sub consulatu 
Vindioii et Varii (2), anno imperii vVugusti Caesaris •XLUII-, 
quia seeundo et -XL" anno eiusdem Augusti Caesaris Salvator 
natus est , et in -JT- anno nativitatis eius magi venerunt in 
Hierosolymam. Kxquisivit igitur ab eis Herodes tempus side- 
ris : et cum didicisset , dixit eis : ite , et scrutamini diligen- 
ter de puero hoe; et cum inveneritis , redientes renuntiate 
milii, ut et ego veaiens adorem eum. Et abierunt magi, stel- 
la quae paululum ab eis abscesserat praebente iterum illis 
sicut prius ducatum, quam in oriente viderant. Et invene- 
runt lcsum et matrem eius Mariam in domo; et cadentes in 
pavimento terrae, adoraverunt salvatorem Christum, et optu- 
lerunt ei munera quae detulerant secum in suis thensauris, 
tamquam Deo et regi, aurum thus et myrrham. Et responso 
accepto ab angelo per somnium, per aliam viam limitis re- 
gressi sunt in suam regionem in partibus Persarum , con- 
temnentes Herodem regem. Cumque se inlusum vidisset a 
magis Herodes rex , iratus est vehementer ; et sciscitatus a 
principibus ludaeorum ubi Christus nasceretur secundum quod 
propheta praedixit, mittens manum militarem, occidit omnes 
pueros in Bethleem civitate ludae, et circa fmes eius^ a bi- 
matu et infra , secundum tempus quod exquisierat a magis , 
bicut divina inquit scriptura. Et continuo Herodes dum per- 
fecisset scelus , scatens vermibus a Dco percussus animam 
reddidit (3). 

7. Et factus est toparcha in tetrarchia ludaeorum, sive rex, 
Archelaus fdius ipsius Herodis, per annos -Vlir , sub con- 
sulatu Lamii et Serviliani (4) ; sub quo et Salvator et virgo 
mater eius Maria cum loseph introierunt in Aegyptum, secun^ 

(1) Cuncta prorsus e\ Malala p. 97. 

(2) Apud Vlalalam p. 93. ValerU. 

(3) Malalasp. 97. 

(4) Malalas loc. cit. Lamiae et Serelhaiii 



PALATINUM. 12o 

(lum imperium Dei per aiif>oIum apparentem losepli, sicut 
scriptum est : ecce Dominus sedet super nubem levem ; ve- 
niet in Aegyptum, et comminuet omnia simulacra et sculpti- 
lia Aegyptiorum. Ad adventum enim Salvatoris scdentis su- 
per gremium virginis matris, dum ingrederetur in Aegy- 
ptum , erat illic templum idolorum , quorum in praesentia 
Cliristi omnia simulacra de suis locis atque sedilibus exilien- 
tia, confracta sunt , et in pulverem redacta, quod et beatus 
Epiphanius cyprius episcopus commemorat. Et cum expleti 
essent •1111* anni in Aegypto, iterum angelus apparens lo- 
seph, iubet ut regrediatur in iudaeam terram cum puero et 
matre eius. Et propter metum Archelai filii Herodis , habita- 
vit in Nazareth civitate Galilaeae quasi subocculte. Omnia au- 
tem secundum quod ante fuerat praedictum a prophetis san- 
ctis , sicut et in evangelio testimonia proferuntur de propheti- 
cis libris. 

8. Cum iam autem fuisset puer lesus annorum 'Xir , 
ascenderunt loseph et Maria cum puero lesu in templum Do- 
mini in Hierusalem, ut Lucas evangelista narrat; et dehinc non 
amplius infert memoriam de Toseph, quia scilicet cuni esset 
senex et plenus dierum, iustus vir in omnibus, requievit in 
pace cum patribus suis. Dsque ad -Xir annos aetatis Salva- 
toris vixit, et deinceps quievit, sicut nobis paterna commen- 
dat auctoritas. Augustus vero Caesar -LVI*. anno regni sui, 
mense octobrio, qui hyperberetaeus secundum Athenienses i^l) 
dicitur, abiit in Capitolium, quod est in medio urbis Romae , 
ut per divinationem addisceret quis regnaturus fuisset post 
ipsum in romana re publica ; et dictum est ei a pythonia, 
quod infans hebraeus, iubente Deo e caelo beatorum descen- 
dens, in hoc domicilium statim iam veniet, ceterum genitus 
sine macula, alienusque ab aris nostris. Quare exiens iiide 
Augustus Caesar a divinatione, aedificavit in Capitolio aram 
magnam in sublimiori loco, in qua et scripsit latinis litteris 
dicens: haec ara filti det est. llbi factum est , post tot 
annos, domicilium atque basilica beatae et semper virginis 
Mariae usque iii praesentem diom , sicut ct Tijiiotlieus cliro- 

(0 linino voro s(;ciin(luin Alamlonas. 



12(; ciinoMCo?! 

nographus commemorat (1). Post lioc autem Ipse Au«^ustus 
inorte sua delnjuMus est senex, eum esset annorum •L\\V- 

9. Post re>;num vero \uii;usti Caesaris, sub consulatu Sexti 
et Sextieiani (2) , reurnavit Tiberius Caesar, cum esset dominus 
lesus Christus inter homines, habens aetatis annos 'XV- In 
anno autem W' regni eiusdem Tiberii Caesaris, sub con- 
sulatu Silvani et .\eri ^3 , coepit sanctus lohannes praecursor 
praedicare bai)tismum paenitentiae, et baptizabatur omnis lu- 
daea, secundum propheticam vocem. Tunc venit ad eum do- 
minus lesus Christus a Cfalilaea in lordanem, incipiens an- 
norum -XXX-, id est dies XII- supra annos ■XX- et •VIIII-, 
quia •Vni- kal. ianuarias natus est de virgine, et 'Vlir idus 
ianuarias baptizatus ex aqua est, ex quo et mirabilia facere 
inchoavit. Et baptizatus est in lordane flumine Palaestinae, 
in mense audineo, qui et ianuarius, die sexta mensis, •VIII* 
iduum ianuariarum, in nocte, hora decima noctis, hoc est in 
diluculo, sub consulatu Rufi et Rubellionis. 1'^x quo et lo- 
hannes Baptista clarus factus est hominibus; quem et decol- 
lavit Herodes in carcere, in Sebastia urbe , •Iltl. kal. sep- 
tembris, sub consulatu Falconis et Rufmi, propter Herodiam 
uxorem Philippi fratris sui , eo quod inlicite duxerat eam , 
sicut scriptum est (4). 

10. Anno igitur •XVIIP regni Tiberii Caesaris {5),mense 
etiam -Vll" octavi decimi anni regni eius, factus annorum circa 
•XXXIII^ lesus Christus dominus noster traditus est a luda 
Scariote discipulo suo, mense dystro, qui est martius, -XXIIir 
die mensis, id est •Vllir kal. aprilis, luna •Xlir habente 
diem, erat autem dies 'V^ feriae, hora nocturna 'VI^ Et du- 
ctus est ad Caipham principem sacerdotum, et inde traditus 
est Pontio Pilato praesidi, prima mane. Et continuo eiusdem 
Pilati uxor , noinine Procla , misit ad eum dicens : nihil ti- 
bi et iusto illi ; multum enim passa sum hodie per visum 

(1) Timothou.s apud .'Nlalalam p. 98, non inoniinii nisi arae ab Augusto 
erectae. Plura itaque noster apud Timotheum , quem ciiut , iegebat. 

(2) Sic apud Malalam p. 98. 

(3) Malalas p 99. Alhani et ycrvae. 

(4) Haec quoque sujit apud Malalam p. 100. 
[b) Rursus ex Malala p, lOi . 



PALATIMJM. 127 

propter eum. Et cognoscentes hoc ludaei, seditionem conci- 
taverunt dicentes, tolle tolle crucifige eum. Erat igitur hora 
•lir quando adclamaverunt ludaei suis vocibus crucifigentes 
filium Dei. Accipiens autem sententiam dominus noster lesus 
Christus crucifixus est specialiter •VIII- kal. aprilis, mense 
martio, -XXV* (1) die mensis, luna •Xllir Erat autem -VI- fe- 
ria parasceves, hora diei •Vr, et obscuratus est sol, et erant 
tenebrae per universum mundum. Anno autem • XVIII • im- 
perii Tiberii Caesaris haec facta sunt, ita ut fieret defectio 
solis maxima quam quae notac sunt contigisse prius, et fuit 
nox hora diei •VI*, ita ut stellae in caelo apparerent. Sal- 
vator vero lesus Christus tradidit spiritum hora nona. Et 
statim facta est nox (2) in omni terra, et terrae motus magnus, 
et patefacta sunt monumenta, et petrae fissae sunt, et mortui 
resurrexerunt, sicut in divinis evangeliis effertur veraciter; 
ita ut dicerent ludaei , vere filius Dei erat iste quem cru- 
cifiximus. Et sepultus est lesus Christus hora decima in ipsa 
parasceves die , sub consulatu Sulpicii et Solatii (3) , pro- 
curante Syriam Cassio praeside. 

1 1 . Surrexit autem dominus noster et Deus lesus Christus 
mense dystro, qui est martius, vicesima septima (4) die mensis, 
id est sexta kal. aprilis, hora nocturna 'X- circa diluculum, 
hiscescente die dominica, in ipso mense martio, •VII* et "XX* 
die mensis, luna -XVI^ Unde et primo quidem apparuit pri- 
ma mane Mariae Magdalenae , et deinde suis discipulis apo- 
stolis, et aliis sanctis quam plurimis: ct commoratus est cum 
eis per dies 'XL' super terram postquam resuriexit a mor- 
tuis. Et adsumptus est in caelos dominus noster et Deus le- 
sus Christus mense artemisio, qui est maius, •V^ die men- 
sis, id est •III* nonas maias, die -V^ fer., hora -If', sanctis 
apostolis videntibus, et alia turba discipulorum , quomodo 
assumptus est a nubibus ; sanctis angeiis dicentibus : quid 

(1) MalaiasXXIV. 

(2) Cod. mendose lujc. 

(3) 2;w'Xa hal)et Malalas p. 101; noslcr SolafH; ulerqae nieiidose pro 

f)'jUac. 

(4) Maialas viccsima (/aiafd. 



128 CllRONICON 

aspk-itis iii enoluni, viri fiaiilaci ? hic lesus qui nssumptus» 
est a vobis, sio itoruni voniot, (|uomadmodum oum vidotis 
1'untom in oaolum. Dcsoondit juitom socundum Domini pollici- 
talionom sanotus et vivilicntor spiritus super apostolos inense 
artemisio , qui est maius, -XV' (1) die mensis, dic dominica , 
horn III', agcnte praesidntum in Judaea eodem Pontio Pi- 
Into, qui adsii;nntus fucrnt prinoipnri genti ludneorum nb 
ipso Tiborio Caesnrc qui dissolvit regnum ludneorum, et con- 
stituit eis principem prneesse qualemcumque voluisset, sub 
pontificntu sncerdotum iudneorum Annne et Caiphne. (2) 

1 2 . Hoc nnmque loco licet inspicere , quicquid pertulcrit 
CluMstus snlus et redemptio nostrn, omnin gestn esse in homine 
plono cum Deo. Nnm quod Christus per nngelum virgini nun- 
tintur , nd evncuandum consilium serpentis ad Evam in pa- 
rndiso. Quod nutem de virgine natus est, propter protopla- 
stum Adnm , qunm de virgine terra et inpollutn nd suam 
fecit imnginem; qui cum sundente dinbolo mortis incurrisset 
exitium, n solo domino Christo rerum reparntore, et coiidi- 
tore eius corporis et nnimne, per immortnlitntem Cliristi, re- 
stnurnretur domicilium. Quod autem decimi mensis limitem 
tetigisset in virginis utero, id est dies 'Vr super mense nono 
perficiens , quod nullus ex filiis hominum tangit metrum na- 
scendo per semen , nisi solus Christus verus fdius Dei et homi- 
nis sine semine nntus ex virgine; itn ut fiant dies in una 
collectione constricti -CC-LXXVI* qui fmut nllegorice vel per 
typicnm quaestionem; quod ipse affatus in evangelio ait : sol- 
vite templum hoc, et ego in tribus diebus suscitabo illud. Sed 
ludaei ignorantes capitulum rationis , protulerunt testimonium 
veritatis, et ita Domino respondentes aiunt: -XL* et -VI' an- 
nos nedificntum est templum hoc, et tu in tribus diebus su- 
scitnbis illud? Ille autem, inquit evangelista, dicebat de tem- 
plo corporis sui, cuius dispensationem adprehendere nequive- 
runt ludnoi, ideoque numerum annorum aedificationis tem- 
pli, quod veri templi formam gorebat, Domino protulerunt: 
quem numerum non sub Salomone conditore eiusdem tem- 

(l)MalalasXlV. 

(2) Hact<;niis iioster Ghronograplius plerumquc IMaialam sequutus est. 



PALATIMJM. 120 

pii, sed sub Zorobabel , qui et Esdras, restauratore contigisse 
perlegitur; eo quod gentes, quae in circuitu erant, opus prae- 
pedibant. Nam Salomon annis YU- complevit opus aedificii 
templi Domini. 

13. Etenim [esus noster pacificus Salomon aedificavit sibi 

per sapientiam in virgine sacratissima sui corporis templum 

per hunc numerum sanctum , id est per novem menses et dies 

sex. Quia omnis nativitas masculi, decimi mensis tangit ini- 

tia, et sic prodit ad huius vitae patentia. Nam hoc ordine 

secundum auctoritatem maiorum nostrorum atque priorum 

dicitur aut legitur generls humani conceptio, quod per sex 

dies lactis similitudinem habens iacet semen in vulva ; de- 

hinc convertitur in sanguinem usque ad dies •VIIII; dein- 

de augetur usque ad -XIT; et dehinc adduntur 'X' et '¥111; 

qui mox coagulatur et tendit ad liniamenta membrorum -YI- 

et •VIIII- •Xir et •XYIII- fiunt simul •XLY; addes unum , et 

fiunt 'XLYr Et inde ducis per partes, id est sexies quadrageni 

•CC'XL^ Et iterum idem per sextam sex seni •XXXVI* tricies 

sexies, qui in una summa fmnt •CG-LXXVr Et ideo in Dojnino 

solo una cadit dies super •XLY" propter singularem eius incar- 

nationem de virgine, sine corruptione sive giuttinatione semi- 

nis. Eo quod secundum typum historiabilis templi, -XL- et 

•YL annis aedificati, ita Christus corpus humanitatis suae , 

per hunc gradum restaurans parietem in semetipso , quem in 

Adam suis fraudulentiis diabolus caliidus serpens ruinaverat, 

illius salutare aedificium restauraret; et passus, post tertium 

diem numquam moriturus erigeret; et sic omnem hominem 

a subiectione diaboli liberaret. Nam •XL- et VI- significant 

sextam quam mundus agebat aetatem, duni reparator suae 

fabricae adveniret, et perfectam paenitentiam per numerum 

perfectionis quadragesimae ieiunium paenitentibus denionstra- 

ret. Unde et ipse Salvator temptatus a diabolo velut homo, 

victor extitit. Ut Deus ergo per quadragesimum et sextuni 

numerum tertiumque duplicatum , omnem humani generis 

massam in unam fidei fermentando coagulavit consparsio- 

nem. 

11. Quod autem ex iemineo editus ventre, positus in prae- 

9 



scpio, |).uiiMs csl (»l)NoliiUis, propfer illuni veibiciiliMn , qiio 
DiiNJcl iiiiT iiiiando Dciis proiniscial (liceiis : de frucUi veii- 
tris tui poiiain super seclein tuam. i*raesepiuni toUis mundus 
adserilur, in (pio suis iumenlis rationabilibus pabulum sub- 
ministrat Dominus maiestatis. Pannis vero advolvitur, noslras 
miserias jiatiendo, in (|uil)us adbil)ens nobis emplastra , no- 
stris vulneribus e.xbibuit medicinam. Quod autem in IJeth- 
!(., (,.,i leem ludae civitate ])avid nascere * voluit Christus, propler 
ilhid quod ante iam pronuntiatum fuerat Tacob fugienti, dum 
soporatus scalam ibi ad caelum usque conspiceret, et angelos 
Dei aseendentes et descendentes \idissc1i, et Deum in summo 
incubuisse aspiceret , dixit : hic est , ^ ere domus Dei est , et 
porta caeli ; unde appellatur Bethel. Et lapidcm, quem ad 
caput sibi lacob posuerat, iii similitudinem illius lapidis an- 
gularis ( erexit in titulum ) cui iunctos duos parietes e diverso 
venientes in semetipso copulavit*, scilicet populorum conexio- 
nem ludaeorum atque gentilium, pacem in utrisque perficiens. 
Quod \ero admirabiliter a pastoribus vel vigilibus invenitur, 
sive quod in cunabulis adoratur , typus gerebatur optimorun» 
pastorum , quos Christus paterfamilias constituens super fa- 
mulos et famulas, ut iuste tritici mensuram distribuant , sol- 
licite diligenterque mandavit. Vel illius, cui ter ait iniungens, 
pasce oves meas, ne luporum impetu perturbatae pascua per- 
daut , id est placita mea. 

15. Quod autem a magis, primis omnium gentium velut 
nationum primitiis adoratur, omnium creatorem et domina- 
torem significant esse venturum , et a gentibus creditum iri , 
atque in munerum oblatione Deum et regem ; sed et ad vi- 
ctimae sepulturam myrrha dicitur distributa, ut per trinam 
speciem munerum, id est per aurum regi, thus Deo, myr- 
rham morituro, tamquam una deitas patris et lilii ac spiritus 
sancti , sancta et individua Trinitas adoraretur in Christo , 
crederetur in mundo, praedicaretur in gentibus. Quod stella 
ducatum magis praebuerit, propter illud quod legitur : orie- 
tur stella, inquit, de lacob, et ascendet homo in Israhel, et 
confringet omnes duces alieaigenarum. Et illud : omnes a 
Saba veuient, ferentes aurum, thus, et myrrham , salutare 



PALATINUM. 131 

Domini im!ititiiiles. Quod auteni pcrsccutus ah Hciodc per- 
ndo rege eruento(jue , ut adinipleretur seriplura (juae dicit : 
vox in excelso, hoc est iii Rania, audita est, ploratus et hi- 
ctus nriagnus ; Rachel plorans filios suos , et noluit consolari 
(luoniam non sunt. Inlusus namque a magis saevit llerode.s 
adversus Christum, et quasi posset inter ceteros unum iunu- 
larc, qucm sihi succedere miser timehat, milia parvulorum 
in persona unius infantis impius et crudeiis mactavit. Sed 
ah angelo sancto monitus per visum [oseph tuUt pucrum cum 
matre eius in Aegyptum ; et Herodes contra suum iudieium 
sine causa parvorum innocentum crimine pressus, infantum 
pernecavit exercitum. 

16. Quod autem circumcisionem Christus in carnc pertule- 
rit, propter illud quod apostolus ait : Cliristum enim , inquit , 
ministrum eircumcisionis fuisse credendum est. Et illud de 
exodo : cum proficisceretur Moyses imperante Domino ad Ae- 
gyptura, et secum comitaretur coniux cum liheris , occurrit 
ei angelus, interficere iilum volens. Ad quod attonita Sep- 
phora, accipiens lapidem circumcidit puerum; et propter san- 
guinem eircumcisionis pueri, pepercit angelus ne interficeret. 
Unde circumcisione Christi omnis legis ira cessavit, et sau- 
guis eius pondera dura tulit ; eo quod finis lcgis Christus , 
qui maledictum vetustatis ahsolvit, et a servitutis iugo nos 
liberavit. Quod autem adcrevisse dicitur sapientia ([uoque co- 
ram Deo et hominibus , summam atque perfectam hominis 
plenitudinem gessit in aevo; ita ut incipiens annorum -XXX- 
baptismum voluntarius a lohanne peteret in lordane; pro- 
pter illud quod ait apostolus : donec omnes, inquit, occurra- 
mus in virum perfeetum , in mensuram aetatis plenitudinis 
Christi. 

17. Nam et primum horainem Dcus aetate pcrfectum, nec 
non et intellectu atque ratione praeditum , ut suae seiliccr 
voluntatis rector esset arbitrii, de terra fmxit incolumetn iu- 
venem, et eius coniugem plcnis nuhilcm annis, pcctore vir- 
ginem, decoram in omni memhro, ia?nque maturam, ita pul- 
chrum oculis visum, eduxit cx laterc dormientis. Quia uon 
parvulorum motibus aut teneritate mcntium puerorum in cor- 



|;}2 CIIHONK.ON 

jK)ir parM) quatcntiiini, al(iiie peduni, inanuuin. liniiuaruni^ 
siMinonuin vl acluum praopcditos ; sed aetale, raiione, solidi- 
UUe ineinbroruni atcpie sapientia plenos, prinio Deus e\ luto 
terrae leeisse eredendus est , ut e.\ illoruni nialeria soboles 
erearetur : tanuiuani e\ arbore ranii vel fructus primum qui- 
deni tenues, postea iani paulatim maturi vel firmi videntur 
j^rofieere. Jta uamque omnis natura lirma et solida quie(juid 
protulerit ostendit, reparante auetore Deo dum ii^enerat. Et 
sie (luippe eredendum est, quia liomo in primordio faetus a 
Domino, aetate legitimus, et meiite plenus, et capax rationis; 
in qua victoriam caperet, si mortis imperasset auctori. Ideo 
namque poenam mortis incurrit, quia non sub parvuli motu 
et inlirmo sensu ; sed plenus ratione homo in paradiso deli- 
quit; (luia seienti bonum faeere et non faeienti, peccatum est 
illi imputatum. Renovatur autem per gratiam creatoris, qui 
non solum parvulos corona^it dum natus est, verum etiam 
diabolum eompescuit cum passus est , donando nobis quod 
ipse gessit in carne : ut resurrectionis similiter Ghristi, om- 
nis anima -XXX* surgat annorum aetate in hac ipsa, quam 
i^essit vivens in corpore, carne ; ut recipiat unusquisque iuxta 
quod egit in corpore sive bonum sive malum. 

18. Quod autem baptismum a lohanne Christus libenter 
acceperit ; ut tu non dedigneris a conservo suscipere. Non de- 
bitor sed dominus , sine peccato sumere voluit a servo ; ut 
inter ipsa iluenta lordanis super unum mediatorem Dei et 
et hominum sanctae Trinitatis declararetur auctoritas ; dum 
Deus pater in voce, iilius in homine, spiritus sanctus in co- 
lumbae specie demoiistrantur, una divlnitas constans et in- 
divisa deitas alque maiestas. Quod autem ab spiritu expulsus 
est in desertum, id est caro factus homo, quam sumpserat 
propter veterem Adam , quem intra delicias paradisi diabo- 
lus vieerat, hic in deserto cum inimico confligere cupiens, 
ut per ieiunii munus de illo victoriam capiens, omnibus suis 
fidelibus traderet conculcandum. De qua victoria ante pro- 
pheta Zaeharias cecinit dicens : vidi , inquit , lesum sacer- 
dotem magnum, et stabat a dextris eius diaboJus, id est ex 
parte iustitiae , coneinnans dolos. Et dixit ad eum : increpet 



I»ALATl\t M. 13:^ 

tibi Dominus, diabole , qui redimit Israbei , et eleiiit Hieru- 
salem. Nobis erc;o vieit qui solus victoriam de dial)olo ca- 
pere potuit. Quod autem discipulos ex piscatoribus facit, ut 
Tion ex sanguinis nobilitate plaudentium sed ex pauperum 
grege humilitcr sentientium primas institueret •XH- ecclesiae 
columnas, tamquam ex Jacob XII- congregationis illius pa- 
triarchas ; nam unaquaeque tribus Israbel singulos apostolos 
in novo testamento, quasi -XII* lapides vivos ex lordanis al- 
veo reddiderunt; et sic totum mundum, tamquam menses 
totius anni, solem in se iustitiae continentes perlustraverunt; 
et animas lluctil)us exilii vagas, lucidis Dei praeceptis, tam- 
quam in lina, manibus ecclesiae medio conciuserunt. Sic 
enim ait : venite post me et faciam vos piscatores fieri ho- 
minum. 

19. Quod autem infirmitates atque aegrotationes nostras, 
sicut reor praedixerat Esaias, libenter portaverit, sic per om- 
nia currens, quemadmodum gigans per viam ; oportet inspi- 
cere quomodo in se consecrando ecclesiam, gradus eius sin- 
gulos commendaverit , id est per septem gradus officii man- 
cipandam altario sanciverit ; qui sunt ostiarius, fossarius (1) , 
lector, subdiaconus, diaconus, presbyter, et episcopus. Hos 
septem gradus implevit Cbristus in carne. Nam ostiarius fuit, 
quando ostium arcae aperuit , et iterum clausit. Fossarius 
fuit quando Lazarum de monumento , quarto dic iam foe- 
tidum evocavit. Lector fuit quando librum Esaiae prophetae 
in medio synagogae in aures plebi aperuit , legit, et cum re- 
plicuisset, ministro tradidit. Subdiaconus fuit quando aquam 

(0 Locus valdc notabilis ob aesiiinaiidani Imius Chronici anfiquifateiu. 
Ktenim auctor vetus epistolae de ordinibus ecclesiae ( S. Hieron. opj). T. 
ult.p. \.{b.)pnmus, inquit, in clericis fossariorum ordo esf, quem noster 
tamen ponit secunduni. Aniniadverlit autem Arin^ius Rom.subt. T. 1. p.(50. 
fossarios hos ecclesiae ininistros , dici xo^i-wvTa? a S. Ignalio epist.ad An- 
tloch., et y.o"<aTa? a S. Kpipliajuo iu e\p. fid. IJoldettus in coemeteriis lib. 
f. 15. de his christianis fossariis seu fossoribus docfe disserit, e\hifiet({ue 
imaginem in cryptis sacris repeiiam cum inscri[)tione dio(;f.m:s . kos.soh . 
iN PAcr; . DEfosrrus etc. Porro dc varietate ac nudlitudinc miiioruin ordi- 
uum apud varias ecclesias, legere proderil (luae scribit in dissertatione de 
rebusecd. copl. losephus Assemanus ai»ud nos Sciipl vel. 1'. V. parf. :>. 
paf(. ts7. 



I :m ciihomcon 

in |)t*hiin inisit, i'l liimiilitor sua spoiilc pcdfs discipulorum 
la\il. Diaconus luit (|uando caliccni bcncdixil, ct anostolis 
suis ad l)il)cnduni porrcxit. PiTshytcr fuit (|uaiulo pancin be- 
ncdixit, et cis siniililcr tradidit. Episcopus fuit (|uando in 
tcmplo populos, sicut potestatem habens, regnum Dei doce- 
bat. Et haee quidem etiam sanctus Ephraem eommemorat 
similiter. 

20. \am ((uod a proprio diseipulo XXX- argenteis venum- 

datur ludaeis, ante praesiguatum est in loseph a suis fratribus 

fsmahelitis distracto. Quod autem ligatus a ministris Hebrae- 

orum describitur , ut eos qui diabolo compediti tenebantur 

absolveret, et nexus peccatorum confringeret. Et quod palmis 

in faciem verberatur , nobis veram libertatem donavit. Et 

quod colapliis capite caeditur , nostrum est sanitati redditum 

caput. Et quod inmundis sputaminibus perlinitur,a nostra 

facie abstersit obprobrium. Et quod dorso flagellis verberatur, 

a nobis plagas mortis ct diaboli flagella dimovit. Et quod 

ante tribunal Pontii Pilati adstat, a nobis terrorem atque for- 

midinem iudicum et principum huius mundi abstulit. Et quod 

inultos testes falsos pertulit, sanctorum suorum contra im- 

pios testimonium conih-mavit. Quod autem inter iniquos de- 

putatus est, ut fdios adoptivos per fidem , angelorum partici- 

pes demonstraret. Quod vero unum susceperit, alterum re- 

probaverit, ut quantum intersit inter humilitatem et super- 

biam, et quantum desperatio ab spe salutis , vel a malitia di- 

stet clementia , demonstraret. Et quod clavis configitur , ut 

aculeum mortis, qui nobis fuerat permolestus, significaret es- 

se dcstructum. Quod vero vestes eius in sortem ceciderint , ut 

sors sanctorum firmaretur in caelo. 

21. Et (luod etiam propria potestate, morte sua habuit ex- 
pletionem dicens, consummatum est, et inclinato capite tradidit 
spiritum; propter illud , potestatem habeo ponendi animam 
meam, et potestatem habeo iterum sumendi eam ; eo quod sa- 
crificium voluntarium se ipsum optulit patri pro nobis. Quod- 
([ue unus idemque inter mortuos liber , ut nostra mortificatio 
illius immortalitate vivificaretur. Quod autem ceterorum cru- 
ra confracta, eiusque minime sunt comminuta , propter illud 



I»AL VTIM M. i:^,') 

aiite praediclum, ossum*non commiiuietis ex eo. fpse iuim([ue 
est agnus paseiialis populoque mactandus; et ab AejL^ypto suo 
sancto cruore ad terram promissionis per medium mare pro- 
prio sanguine purpuratum , patres cum liberis reducens, post- 
quam Pharaonc percusso, cum suis eum satellitibus inter llu- 
ctus alto pelai^o demersit. Quod autem de cruce deponitur ct 
in sepulcro ponitur , ut sanctorum omnium sepulturam sanci- 
ret, et timorem mortis auferret. Quod vero in inferiora terrae 
descendit , et a caelesti sede de sinu patris non recessit , ut 
suos de carceris vinculo educeret , et diaboli potcstatem dc- 
strueret, mortisque imperium contereret, et inferni potentiam 
abolcret, et suum regnum non solum iustis sed etiam latroni 
donaret. Quod autem a mortuis post triduum resurrexit , et 
mortuis vitam dedit , et primitias rcsurrectionis ostendit , et 
omnium fidelium corda ad resurrectionem futuram firmavit. 
Quod autem quadraginta dierum spatio cum discipulis suis 
post suam resurrectionem commoratus est , ut infidelium cor- 
da domaret, ct suae ecclesiae munera legis quadruplo con- 
ferret. 

22. Quod vero asccndisse ipsum quadragesimo die perscri- 
bitur in caelum , ut cui dictum est, tcrra es et in torram ibis , 
ipsi post, de diabolo capta in Christo victoria, diceretur : se- 
de ad dexteram meam, donec ponam inimicos tuos scabellum 
pedum tuorum. Duxit ergo ascendens Christus captivam ca- 
ptivitatem, et sic secundum suam promissionem die penteco- 
stes dedit dona hominibus. Ascendit Christus ad patrem , et 
descendit Spiritus sanctus ad plebem. Qui descendit , ipse 
etiam ascendit super caelos , ut adimpleret omnia. Quod vero 
descendit Paracletus ad apostolos , iu ipso confirmantur uni- 
versa in caelo et in terra. Nam Spiritu sancto largiuntur dona 
cunctis fidelibus, ut ait apostolus dicens: alii quidem datur 
sermo sapientiae secundum eundem spiritum , alii vero sermo 
scientiae, alii gratia curationum , alii genera linguarum , alii 
interpretatio linguarum in eundem spiritum, et cetera. Haec 
autem omnia dona operatur Beus et Christus in eodcm san- 
cto Spiritu , ([ui est plenitudo unius deitatis atquc substan- 
tiae j quia tres personas et tres subsistentias unam cognosci- 



tur esse deitatem att|ue esseutiam. Xaui (nmutn lartiiuutur ec- 
clesiae ab uno codenKjue domiuo (^hristo, (juis dii^ne possit ex- 
pedire per ordiuem ? Quie(iuid igitiir iu nalivitate , (|uie(juid 
in aetate , ({uie^iuid in praedieatione , quicquid in j^assione , 
quie(iuid in resurrertione Christi, quic(iuid in ascensione Do- 
mini, quiequid in divini Spiritus omnium liuguarum elocutio- 
ne, in sacramentum \el miuisterium sanctae catholicae eccle- 
siae gestum est , aUiue in augmentum iiliorum Dei peractuni 
est. 

23. S(hI nunc iam ad id unde digressus sum retorquam * ar- 
ticulum , ut possim adprobare quod in fme temporum venerit 
Christus, Dei et liominum mediator in carne , sicuti superius 
exposuimus , apostolo praedicante postquam ait : cum venit 
plenitudo temporis, misit Deus filium suum factum ex muliere, 
et cetera. Et lohanues evangelista in epistola sua dicit : fdioli, 
novissima hora est. Sed et beatus Petrus apostolorum prin- 
ceps eadem in epistola sua dicit : non lateat vos inquit hoc 
David, quia mille anni apud Deum sicut dies una, et dies una 
tamquam mille anni. Sex enim diebus perliibetur hic mundus 
perfectus a Deo cum omnibus ({uae in eo sunt ; et in septima 
requievisse Deum ab opere suo praedicatur ; id est perfecto 
orbis curriculo , re^juiescit Deus in Iiomine. Nam post sexti 
diei operationem non legitur factum hoc aut illud ; sed requie- 
vit, in(|uit, Deus in die septimo ab omnibus operibus suis. 
Ergo re(iuiescit omnis homo ab opere suo, vel hic mundus ab 
studiis suis tam(juam in die septimo, post sextam suam aeta- 
tem, sicut Deus ab omni opere suo. Sabbatum igitur nunc est, 
ut nullus repperlatur operator vineae Dei, donec subito ve- 
niat qui repromisit post finem mundi in suis sanctis omnibus 
requiescere. Namque primam diem , in qua principia mundi 
sunt, i})se nobis octavam per resurrectionem fecit, in cpia Deus 
sanctis requiem donavit. 

24. Igitur expletimn est sextum miliarium aetatis huius 
mundi etiam (juamvis contradicant (jui hoc percipere nolunt, et 
septima agitur (l). Saeculum hoc diem sollemnitatis suae fre- 
((uentiamque in qua est ignorat, horamfpie et diem fmis suae ; 

(1) Rocolo dicta a nobis in praevio monito. 



PALATINIIM. 13/ 

quia, sicut in apocalypsi intimatur, in septima luba, seu in 
septima phiala irae Dei, complebuntur sermones Dei. Sed ut 
ne quis hoc putet quocl •VII- miliarium annorum expleturus 
sit mundus frequentia sua , nullo modo repperiet istud ante 
praedictum , eo quod sabbati die requiem hal^ebit hic orbis ; 
sed hora et dies incerta angelis et hominibus a Domino per- 
hibetur. Ait enim : de die autem illa et hora nemo scit , neque 
angeli in cael(^ neque filius , nisi pater solus. Et ne quis car- 
naliter arbitrans putet, aliquid scire patrem quod nesciat filius, 
et in haeresim involutus incidat ; sed magis hoc significare 
voluit Dominus, quia fdius in patre mauens , cum eo universa 
cognoscit; quicquid enim operatur pater , unum est cum filio 
et Spiritu sancto, sine quibus non operatur. Et quicquid ope- 
ratur Spiritus sanctus, unum est cum patre et filio, sine qui- 
bus non operatur. Ergo et quicquid scit pater , simul et filius 
et Spiritus sanctus cum eo pariter cuncta cognoscunt. Quia 
scilicet pater et filius et Spiritus sanctus una atque insepara- 
bilis deitas in semet ipsa ineffabiliter constans omnia novit 
et cuncta cognoscit. Dum vero septima iam dies ad requiem 
properat , mundus iste hoc est elementa ipsa quiescant a ser- 
vitute necesse est, ut in suis sanctis Dominus requiescat, et 
ipsi in eo perpetuo ab omni fluctuatione quiescant. Et tunc 
vere sabbatizabunt iusti cum Domino , et dies prima fiet octa- 
va in resurrectione sanctorum , quando area yentilata fuerit, 
et a palea discretum erit frumentum, quando non latebit quod 
nunc latet. Nam quid, rogo, cernitur mundus, dum vilis ap- 
paret ? Totum ergo super -M-Vr annorum (1) agit nunc perfe- 
ctioncm suam in numero evangelium , ut in eis qui futuri sunt 
ad salutem sit, in quantum concesserit ipsa divinitas, cui soli 
cognitum , quantum nobis expedire queat. 

23. fgitur incipiamus ipsorum Caesarum vel imperatorum 
annos quos regnaverunt. 

Liceat ab adventu Salvatoris in carne exponere secun- 
dum chronicam executionem. 

(l) 1(1 cst. ulfra spxfutn mifiaiinni intnoinni. 



i:5S ciinoNicoM 

Aimustus n;uiu|U(*, (lui ct Octavianus Cacsar, vcl inipcrator, 
iTiiiiavit annos LV* Scd in •\IJI' rcgni cius nalus cst 
Clnislus in carnc dc vir«iinc. 

Tibcrius rc^navit annos -WIF- ct (limicliuni. Sed in (luinto 
dcciino rcij;ni eius haptizatus est dominus lesus in lordane 
liuminc a lohannc praccursore. Et in •XVlll- anno regni 
ipsius Tibcrii (^acsaris passus est idem dominus noster le- 
sus (^hristus; et pnndit nobis salutare et pretiosum lig- 
num crucis, in ciuo sibi coiiiunxit ecclesiam per sangui- 
nem et acpiam c\ proprio latere. Post Tiberium vero 

Gaius regnavit annos •IIIT' ct menses •Yll' 

Claudius rciiuavit annos •XJIlf/ et menses •Virrf* 

Ncro regna\it annis •Xlll^ et menses ff- 

Galba regnavit anno f- et menses VTI* 

Lucius (1) regnavit menses 'lir 

Vitcllius regnavit annos •Yfffl* (2) et menses •YIIL et semis. 

\'cspasianus regnavit annos •Vlflf^ ct menscs 'X* 

Titus rcgnavit annos W' Hi expugnaverunt ludaeam et Hie- 
rusalem, post passionein Domini, usque ad supremum eos 
interficicntes (jui increduli remanserunt. Nam fideles cu- 
stoditi divinitus in loco , ciui vocatur Pellan, salvati sunt. 

Domitianus regnavit annos •XY* et menses •II- Usciue ad 
hunc adductus est in urbem Romam beatus deiloctuus 
lohannes apostolus et evangelista, et usque nunc in hoc 
mundo duravit, et dimisit eum Domitianus , et abiit in 
Ephesum. Post Domitianum 

'Xervas regnavit annum V et mensem •!• 

Tralanus rcgnavit annos •XYIIir et menses -YI' 

Hadrianus regnavit annos -XXIP 

Antoninus Pius regnavit annos •XXIII' 

Marcus regnavit annos •XYIir et menses •YIIII- 

Antoninus Yerus regnavit annum V (3) 

(1) A Malala p. 109. «licitur Lucius Otho. Utrnbiqno mendosc; pro 
Salvius. 

C?.) Grandem hnnc errorem snmit noster ab historicis quos seqnitnr 
Malalas p. 110. Dele ij;itur annos , reline menscs. 

{:\) Gravis error de imperio Lucii Veri , qui annis TX. cnm Marco rcg- 
navit, illiqiie est praemortnns. >falalas quoque heic multum halucinatur. 



PALATIMiM. 139 

Commodus legnavit annos •XXIT- (I) menses Nlll 

Pertinax regnavit annum I" menses -n- dies XVIir 

Didius Tulianus, qui et Salvius, regnavit menses Vll- 

Severus Septimius afrus * regnavit annos X^ II- et menses ' ita cod. 

•VIIIl* ct semis. 
Antoninus Getas regnavit annum !• 
Antoninus Caracallus filius Severi regnavit annos •M. et 

dies XXII- 
Valerianus regnavit annos *Vr (2) 

Macrinus Gallus ^ regnavit annum •p et menses Ml- ' ita cod. 

Antoninus alius regnavit annos 'Iin/ et menses -TI- 
Alexandrus*Mammaeae regnavitannos-YIIIet menses •IIII-(3) * iia cod. 
Maximus (4) regnavit annos Ul: menses "X^ 
Balbinus regnavit annum •r et menses •Iir 
Pupienus regnavit menses •Ilt* et semis. 
Gordianus regnavit dies •XXir 

Alius Gordianus regnavit annos •XX' (5) * " '^^ ^■''^'- 

Tertius Gordianus regnavit annos •VT 
Marcus regnavit annos -Yr (6) 
Philippus regnavit annos •VI* et semis. 
> alerianus regnavit annos •II* et dimidium. 
Gallus parvissimus regnavit menses 'V* 
Decius regnavit annum !• et menses Vlfr 
Aemilianus regnavit menses •IIII- 
Valerianus regnavit annos •Vr 
Gallienus, qui et Licinius, regnavit annos •\IITI' 
Claudius, qui et Pullianus, (7) regnavit annos •Vllir 
Quintilianus regnavit dies •X* et ■VII* 
Aurelianus regnavit annos *VI* 
Tacitus regnavit menses VII* 

(») Sic et Malalas, (lucm iain castigavit Cliilmcadiis, siiadcns; XFI. pro 

xxn. 

(2) Crassissimus error , iii {|ucjn ipsum labitur Malalas p. i'}x,. 

(3) Immo an. XIV. 
(i) 1(1 cst Maximiiuis. 
(r>) Somnium esl. 

(6) Hic (|uoque Marcus conlinjiidir. 

(7) Malalas W-noWiuyo;. 



I 1(1 CM \\0\ ICON PVI.A II M M. 

Floriaiius r(\miM\it nu-iiscs ir 
Aclius Probus rcLinavil annos lll- ct menscs -[If- 
(larus rcuuavit auuos •fl* 
INunicriauus rci;navit auuos ll* 
(wiriuus rciiuavit auuos U: 
ii:i cod. Liciniauus (I) rcjiuavit annos •YIl- * 

Dioclctianus ct Afaximianus reiiuaverunt annos •\VrTTI- 

Coust.intiuus i^iaior rciiuavit annos .XXXII^ 

Constautius rciiuavit annunn l- (2) 

lulianus trausgressor regnavit annos '\U' (3) 

lovianus regnavit menses -Vir et semis. 

Valentinianus rcguavit annos 'XVir 

A alcus regnaNit annos •Xill- (4) 

Gratianus reguavit annos Vil* et menses •X^ 

Theodosius maior regnavit amios •XVII • 

Areadius regnavit annos •XXII h 

Honorius regnavit aunos •XXXr 

Theodosius minor regnavit annos •XLVIir 

Marcianus regnavit annos •VI^ et menses •V* 

Leo maior regnavit annos 'XVr et menses 'Xr 

Leo iunior regnavit annum •!• et dies •XXir 

Zeno regnavit annos •XV^ et menses •11* 

Anastasius regnavit annos •XXVII* et menses •Vllir et 

dies VlTir 
lustinus reguavit annos •Vllir et dies •XXII* 
lustinianus reguavit annos •XXXVIIir et dimidium. 
lustinus regnavit annos •Vllir 

EXPLICIT CHRONICA. DEO GR4TIAS. AMEN. ('>) 



(1) Inlelllgatiir Liciiiius. 

(">.) Hoc qnoqiie portentum est. 

(.3) Corrige ]],,nt est apud Malalam 

(4) Sic etiam Malalas. 

(5) Haec est chronici clausula , ue forte aliquis mutilum in codice opus 
exislimet. Cessat erijo in lustini iunioris aimo nono , quem tredecim reg- 
nass«' sfimus. ]'>go jioster Chronographus tustino adhuc imperanfe scriptum 
suum absolvebat. 



\A1 

0\UPHRI1 PAJVVIIVII VEROiVKiXSIS 

FRATRIS EREMITAE AUGUSTINIANI 
D E E C C L E S 1 1 S C II R I S T I A N O R U M 

C A P. I. 

De sigyiijicatione et origine vocabuli ecclesiae. 



A, 



pud omnes ubique terrarum gentes , quae varias etiam re- 
ligiones sive Dei cultus professae sunt , loca quaedam publi- 
ca fuisse constat, in quibus sacra tractarentur. Nulla enim 
gens adeo humanitatis expers fuit , ((uae non aliquam Dei reli- 
gionem venerata sit. Hinc apud gentiles , Graecos scilicet Ro- 
manos et barbaros , templorum , sacrarum aedium , fanorum , 
et dchibrorum ; apud ludaeos celeberrlmi illius hierosolymi- 
tani lempli , et synafiOi»arum ; apud Arabes seu Saracenos 
mesquitarum frequens mentio extat. Quapropter vetustissimus 
in christiana etiam pietate et disciplina , ac ab ipsis quoque 
apostolorum temporibns usurpari coeptus mos fuit (1) ut chri- 
stiani homines quocum([ue orbis terrarum loco essent , ad res 
sacras quae ad Christi lidem pertinebant tractandas , et divi- 
na mysteria celebranda , in unum certum locum convenire 
solerent. 

Coetus autem illos publicos plurium fidelium in unum con- 
gregatorum , ecclesias voce graeca, id est congregationes , ap- 
pellabant. lohannes epist. 111. eiicit eos ( inquit ) execclesia, 
seu congregatione. Et Paulus 1 . ad Corinth. xv. sicut ubi({ue 
in omni ecclesia doceo. Et rursus: mulieres vestrae in eccle- 
siis taceant. Idem ad Hebraeos cap. X. episynagogam (2) la- 

(1) Act. Apost. capp. r. n. V. Xlli. XIX. XX. Iteiii 1. Corinlli. V. XI. 
XIV. 1 Tiinoth. 11. 

{'1) Rospicit Ai\ editioneni ^raecam Panvinius. 



i42 O.M l'>iiU[ i>A>NiM( 

cobua wvo synai^oiiat)» hns (•oiipfiTiijationos vocaTit. Conventus 
niitem lios saci'os celcbratos sic denotai*e solebant apostoli (1) : 
coiivciiiiT ad audicndinn sciMiionciii Dci , convcnirc ad fran- 
^HMiduin paiicin , convcnirc in unuin. Opoituit autcin vctcrcs 
christianos in locis et acdiliciis certis convenire , sed ea pri- 
scis ccclesiac tcinporibus non ubique fuerunt eiusdem generis. 
Nnm tum in tcmplo Salomonis Hierosolymis (2) tum in syna- 
i^Oiiis pubiicis ludacorum (3) , tum in scholis (4), tum in prl- 
vatis diversorum iidclium aedibus (o) , prout christianisco» ;mo- 
dum initio fuit , publicos conventus , ut ex actis apostolorum 
constat, ejicrunt. 

Cetcrum crescente relip;ione christiana , eaque per univer- 
sum fcre orbem tcrrarum scse diffundcnte , tum Romae , tum 
per omnes provincias , acdificia aliquot publica , tenuia et exi- 
lia primum , deinde pace ccclesiis a Constantino imperato- 
re, sublatis impiis persecutionum edictis , data , magnilica et 
variis ornamentis refcrta exstructa sunt ; quae a congrcgatio- 
nibus quas in lilis pnblice christiani frequentabant , ecclesiae 
\ ocatae sunt (6) , quum res continens appellationem a le con- 
tenta suscepisset. Diccbantur etiam dominica sive basilicae et 
templa (7) iudaico et geiitili rnore , quod ad templorum et ba- 
silicarum gentilium similitudinem aedificata essent. Vocaban- 
tur item domus Dei (8), domus orationis, oratoria (9) , et mar- 
tyria , quod in his et Deus a fidelibus deprccaretur , et mar- 
tyrum memoria sacrosancte coleretur. Romae quoque , praeter 
supradicta nomina , tituli , paroeciae , et diaconiae appellaban- 
tur (10) , ut iufra dicam. Haec aedificia per singulas urbes 

(1) Act. Aposf. II. Xlll. XX. Item 1. Coriiit. XI. 
(?.) Act. III. V. et XXI. , 

(3) Act. IX. XIII. XVII. XIIX. Itein 1. Corintii. XVII. 
('*) Act. cap. XIX. 

(5) Act. I. II. IV. V. X. XX XXIIX. 

(6) Euseb. liist. eccl. lib. VII. cap. XV. 

(7) Eusebiii.s, Rufimis , Nicepliorus, Nazianzenus, Ambrosius, et Bi- 
bliothecarius. 

(8) EiLseb. lib. VII. cap. XXX. 

(9) Sozom. lib. V. cap. IX II Socr. lib V cap. VII 
(IO)Dama.sus, et Bibliotliecarius. 



DL KCCLESIIS CHRISTI ANOIUJM . 1 4 ;j 

plura aut pauciora (l),tam iiitus quarn extra moenia, secuii- 
dum loci qualitatem maguirica vel parva erant. 

c A p. ir. 

De- ecclesiarum tiluUs et dedicatione. 

JLiCcIesiae porro sive basilicae nomina , quibus inter se di- 
stinguerentur , vel appellarentur, interdum a Deo , vel Chri- 
sto , interdum ab apostolis , et martyribus , interdum ab his 
qui eas exstruxerunt , interdum al) aliis eveutibus accepere. 
Romae (2) et Hierosolymis (3) basilicae sive templa Salvato- 
ris erant , quae regiis impensis plurimis Constantinus impe- 
rator post Christi fidem susceptam aedifioavit (4). Hierosolymis 
vero unum thcophaniae dictum , aliud assumptionis. Sed et 
duas basilicas Helena imperatoris mater construxit , alteram 
in Bethleem in memoriam partus beatissimae Virginis deiparae, 
alteram in memoriam ascensionis dominicae. Romae exstru- 
ctum fuit templnm sanctae Cruci (5); Constantinopoli vero san- 
ctae sapientiao, et pacis , alias sophiae et irenes (6). Romae (7) 
item fuere a Cdnstantino permagnifica exstructa templa apo- 
stolorum Petri et Pauli , martyrum haurentii , Agnetis, Mar- 
cellini et Petri. Constantinopoli (8) quoque apostolorum. Edes- 
sae (0) fuit templum S. Thomae apostoli. Alexandriae fuere tem- 
pla(10) sanctorum Dionysiiet Thomae dicta. Constantinopoli et- 
iam (11) Pauli ap. et Acacii martyris, et magnificum illud et ce- 
lebre oratorium Anastasiae fuisse referunt Socrates (12) et Sozo- 

(1) Sozoin. lil). V. cap. I.X. Basil. ep. XXXin. Xiceph. lib. VII. cap II. 
(?.) Damasn.s in Silvestro. 

(3) Euseb. lib. III. de vita Constantiiii. Athanas. apol. II. 

(4) Euseb. Hb. III. de vita Constantini. 

(5) Damasus in Silvestro. 

(6) Sozom. Hh. IV. cap. XXVI. Niceph. hb. VII. cap. XLIX. 

(7) Damasus cit. et Prudentius in passione apostolorum Petri et Pauli 

(8) Niceph. lih. VII. cap. XLIX. 

(9) Rulinus hist. lib. II. cap. V. 

(10) Sozom. lib. III. cap. VI. NiceplK lih l\ <ap. VII 
(ll)Sozom. lih. IV. cap \\\ el Niceph. loc. cil. 
(n) Lib. V. rap. VII. 



I j 1 ONUPIinii PA^VIMI 

inciius ^l). E.xtra eandein urbein ^2) magnus Tlieodosius imjK- 
rator (emplum condidit in honorem S. lohannis Baj)tistae. Ko- 
mae ,:V) tuere temphi Kquitii , Pammachii , J)am;isi , Liberii , 
luUi , Kudoxiae, Vestinae, Fasciolae, et simiHum, quae ab his 
(lui ea exstruxerunt nomina adepta sunt. Hierosolymis (4) de- 
mum templum, quod Constantinus in Calvariae loco aedifica- 
vit, mniinum mai'tyrium diccbatur. 

Haec vero templa sollemni ritu dedicari vel consecrari so- 
lere postea quam exstructa essent , non ante Constantini tem- 
pora legitur , quum persecutionum immanitate necdum ea ae- 
dificari christianis liceret. Priinus porro S. Silvester papa con- 
secrationis sive dedicationis altarium et basilicarum , seu eccle- 
siarum, ritum instituit, quem nunc etiam sancta romana ecclesia 
tenet et observat ; quando idem venerabilis papa basilicam 
S. Salvatoris, quae constantiuiana nuncupatur, Romae in aedi- 
bus Lateranorum, a quibus et lateranensis dicta est, sollemniter 
nuucupavit et dedicavit ; quam Gonstantinus pius imperator 
de recenti ad Clu-isti lidem conversus , post Maxentii tyranni 
neeein, priinam toto orbe terrarurn Christi salvatoris nomine 
publice exstruxerat , multisque ornamenlis aureis et argenteis 
decoratam, magnis proventibus et redditibus dotaverat. Qi\i 
pontifex iisdem ritibus et caerimoniis ab eodem imperatore ex- 
structas basilicas Romae SS. apostolorum Petri et Pauli, S. Cru- 
cis , S. Laurentii , et aliorum martyrum consecravit. Romanae 
vero ecclesiae tamquam omnium matricis , ceterae ecclesiae 
exemplum secutae, suas et ipsae basilicas magnifice exstructas 
sollemnibus quibusdam caerimoniis et quidem festivis benedicc- 
re coeperunt. JNam Athanasius in libro de passione imaginis 
Domini scribit ludaeos Beryti conversos synagogam maximam 
Christo salvatori per antistitem eius loci consecrari curavis- 
se : atque ex eo tempore morem hunc per diversas orbis ter- 
rae nationcs et proviucias primum exortum esse , ut basili- 
cas plurimas christianae religionis pontilices in honorem Sal- 

(1) Lib. VII. tap. V. 

(2) Sozom. lib. VII. cap. XXI. 

(3) Daniasiis, ot Bibliothecarius. 
Ci) Sozom. Ub. n. cai). XXVJ. 



DE ECCLESIIS CHRISTl ANORUM. 145 

vatoris mundi condideriiit , et dedicariut. Quibus vero caeri- 
moniis Constantinus templum Saivatoris Hierosolymis circa 
•XXX* sui imperii annum iu Calvariae loco exstructum con- 
secrari curaverit , commemorat Eusel)ius de vit. Const. Atiia- 
nasius in apologia II. et Sozomenus (1). Nam imperator pa- 
tres Tyri congregatos Hierosolyma accersivit, eosque per suum 
legatum amica dexterae porrectione conviviisque splendidis ho- 
norifice excepit , et pauperibus nudisque pecuniam et vestes 
distribuit , et regalibus ornamentis templum honestavit. Epi- 
scopi vero precibus et concionibus festum illud celebrarunt. 
Alii divinas lectiones interpretati , arcanas contemplationes re- 
velarunt, alii mysticis operationibus sacrorum Deum placarunt, 
et pro communi pace , pro ecclesia Dei , pro imperatore et eius 
filiis preces Deo obtulerunt (2). 

Convocavit et Basilius episcopus Ancyrae ad consecratio- 
nem templi recens ab se constituti vicinorum locorum episco- 
pos. Et Basilius de eodem ritu in enarratione psalmi •CXIIII: 
templa, inquit, martyribus dedicarunt , hymnis et gratiarum 
actionibus, ad quas media nocte ut tum quidem iisitatum erat, 
convenerunt. Meminit etiam templi -XL- martyribus dedicati 
Caesareae in sermone de iisdem. Quem ritum etiam ab africanis 
ecclesiis receptum fuisse, Athanasius in apologia ad Constantium 
refert ; qui christianos in lemplis nondum consecratis non con- 
venisse clare indicat : ubi et illud rcfcrt , templa quam pri- 
mum aedificata fuerint, gratiarum actionibus consecrata esse. 
Et Ambrosius mentionem facit de dedicatione basilicae exstru- 
ctae ab episcopo Bassiano lib. I. ep. V. ad Felicem. Concilii por- 
ro nicaeni extat canon , qui iubet ecclesias semel consecratas , 
non debere iterum dedicari , nisi aut exustae , aut homicidio 
aliquo et turpitudine maculatae et pollutae fuerint , aut illi 
a quibus consecratae sint, lidem sanctae Trinitatis non tenue- 
rint : quod ex parte etiamnum in ecclesia romana servatur , 
quae etiam haec templorum dedicandorum sollemnia, ut ex li- 
bro rituali videre licet , aquae benedictae aspersione , et aliis 

(l) Lib. 11. cap. WVJ. 

''>.) Euscb. dc vit. Const. lih. IIIJ. cai». VLIIJ. cl \L\ 

10 



14(1 OM 1'MHII r \.\Vl>ll 

nulclHMriniis caciimoiiiis cl coinprccationibus inirum in mo- 
dum cxornavit ct auxit. 

C A P. HI. 

De ccclesiarum omanmiti^, 

JLn basilicis porro sive ecclesiis christianorum sublimiorcin 
quandam fuisse sedem , et quasi cathedram vel suggestum, ex 
qua episcopus vel presbyteri docerent publice populum , in- 
dicat historia de cathedra sancti lacobi apostoli Hierosolymis 
apud Eusebium lib. VH. cap. XIX; et inter portentosos mores 
Pauli samosateni episcopi antiocheni , epistola synodi antio- 
chenae hoc enumerat , quod non contentus mediocri , ut Chri- 
sti discipulus , sede , gradum sibi in ecclesia , et thronum , 
ad morem principum huius saeculi construxerit. Earumdem 
primariarum sedium in ecclesia , quibus lulianus apostata fa- 
na exornare ad imitationem christianorum constitnerat , Gre- 
gorius nazianzenus in oratione infamatrice in lulianum, Paulus 
diaconus in narratione de eodem luliano, et Sozomenus lib. V. 
cap. XVI. meminerunt. Quin et Athanasius in epistola ad soli- 
tariam vitam agentes , throni in templis , subselliorum , men- 
sae ligneae , et tabularum mentionem facit. Eiusmodi adhuc 
plures in ecclesiis urbis Romae extant marmoreae cathedrae, 
de quibus paulo post dicam. 

In basilicis christianorum etiam aras fuisse , sive altaria 
ad eucharistiae sacrificium et exhibitionem destinata , intelli- 
gitur ex Tertulliano in libro de poenitentia, et ex Cypriano (1). 
Sed et Martialis in epistola ad Burdegalenses cap. III. memi- 
nit unius arae in ecclesia ordinatae ad oblationem eucharistiae; 
quas aras ad occidentem, non ad orientem, versas fuisse Antio- 
chiae Syriae, indicat Socrates lib. V. cap. XXII. Et Sozomenus 
lib. V. cap. IX. commemorat altare factum in oratorio exstructo 
extra muros a Zenone gazense episcopo. Aram istam Theodore- 
tus lib. V. cap. XVIH. sacram appellat mensam, ad quam munera 
offerebantur, et cui, ut Theophilus testatur lib. I. paschali, im- 

(l) Lib. I. op. VII. IX. lil). III. ep. XIII, et eplst. ad Iubaianuni. 



t)E ECCLESIIS CURISTIAiNOULM. 147 

ponebatur corpus et sanguis Domini. Et Optatus milevitanus ini- 
tio libri VI. eontra Parmenianum : xiiiid est altare , inquit, nisi 
sedes corporis et sanguinis Christi ? Ex his porro auctoribus 
illud elicitur, antiquitus nonnisi aram sive altare unuin in 
unaquaque ecclesia fuisse. Ceterum processu temporis, aucta 
fidelium christianorum devotione et pietate , plures in singulis 
ecclesiis arae factae. Nam eiusmodi altarium nunc in occi- 
dentali ecclesia frequentissimus usus est , quorum unum ceteris 
praelatum in capite ecclesiae maius dicitur , reliqua minora. 
Sunt autem plura vel pauciora in unaquaque ecclesia secun- 
dum loci qualitatem variis sub titulis, ut Christi, deiparae Vir- 
ginis , apostolorum , aliorumque sanctorum nominibus erecta 
et dedicata , et honestis proventibus dotata , in quibus sacer- 
dotes singulis diebus sacra mysteria sanctissimae eucharistiae 
faciunt , et pro vivorum salute , defunctorumque requie sacri- 
licia Deo offerunt. Sed de his alias latius. 

In his locis sanctorum quoque et Christi imagines fuisse 
intelligitur ex Eusebio lib. VII. cap. XVIII, qui vidisse se scri- 
bit adservari a fratribus aliquibus in Asia Christi et apostolo- 
rum imagines. Crucis vero signum tam in publicis , quam in 
privatis locis christianorum expressum fuisse indicat Tertullia- 
nus in apologetico. Ornamentorum imaginum Sozomenus lib. 
VI. cap. XXI. meminit , qui efligiem mulieris haemorrhousae, 
et Christi salvatoris apud Caesaream Philippi a luliano disie- 
ctam , et a christianis in ecclesia rursus collocatam fuisse scri- 
bit. Refert Eusebius libro IIII. de vita Constantini, quod idem 
imperator templa Salvatoris et apostoloruni nominibus magni- 
ficentissima dicarit Hierosolymis , et anathematis ex auro , ar- 
gento , et lapidibus pretiosis exornarit. Idem Romae fecisse in 
lateranensi , et in aliis basilicis urbis , refert ex Damaso Biblio- 
thecarius , quas et ego [mox enumerabo. Optatus milevitanus 
lib. I. cap. XVII. (1) contra Parmenianum ornamentorum ec- 
clesiae meminit. Imaginem Salvatoris apud Berytum Syrine 
Athanasius commemorat in libro de passione imaginis Domini. 
Prudentius postremo imagines repraesentantes martyrum pas- 

(1) Deecclosiaruin vclornm ornannMifis copioso scrihil Hal.lnimis in jkIii 
ad lumc Optali locmn. K. 



148 OM rHRII rANVlNir 

siones in teniplis eollocari solitas , in carmlne de passione inar- 
tyris Cassiani scribit. Eadcin confirmant divus Au.cjustinus in 
libris do civitate Doi , et omnes quotquot deinde scripserunt 
vetcres auetorcs. Quum imagines ab ecclesiis tollendas esse ali- 
quot constantinopolitani imperatores censuissent, quorum ante- 
signanus fuit Leo III. isaurus, ab ea re iconomachus dictus , 
acerrimos adversarios habuere romanos pontifices , quoruni 
etiam opera •Vll' universalis synodus , nicaena secunda, qua 
imaginum in christianorum ecclesiis usus confirmatus est, cele- 
brata fuit sub Hadriano papa et Constantino Irenes filio impe- 
ratore. A quo deinceps tempore perpetuus earundem usus in 
universali ecclcsia inviolatus permansit , quamquam aliquot 
constantinopolitanos principes contrarios habuerit. 

In iisdem templis corpora et reliquiae sanctorum aposto- 
lorum , martyrum , et eonfessorum marmoreis arcis , vel sub 
iisdem altaribus , aut thecis aureis argenteisque sanctissime 
conservatas, intelligitur ex Rufino lib. II. cap. XXXIII. qui 
refert Theodosium imperatoi-em circuisse cum sacerdotibus et 
populo omnia orationum loca , et iacuisse ante martyrum et 
apoitolorum thecas prostratum. Et Hieronymus adversus Vi- 
gilantium sanctarum reliquiarum oppugnatorem refert , san- 
ctorum reliquias modicis vasculis inclusas , cineres vero seri- 
cis linteaminibus circumdatas , magna fidelium veneratione in 
ecclesiis cultas esse , et osculatas , et cereis accensis ad eo- 
rum sepulchra christianos convenire solitos. Helena pii Con- 
stantini mater quum sanctissimam crucem in qua Christus 
passus fuerat invenisset , eam discidisse ferunt , et partem 
Hierosolymis argenteis thecis inclusam reliquisse , partem Ro- 
mam ad basilicam quam in eius honorem Constantinus con- 
struxerat iisdem capsis opertam transtulisse (1). Theodorus le- 
ctor hist. lib. II. narrat temporibus Constantii filii Constantini 
magni reliquias sancti Lucae evangeiistae Constantinopolim es- 
se translatas f2), apud quas daemones rugire refert divus Hiero- 
nymus. Sepulchri Babylae episcopi antiocheni honorifice sub 

(l) Idem narrat etiam lohaunes monachus in vita S. Anthemii M- apud 
nos Spicil. T. IV. p. 303. E. 

I')^ Bibliothocarins ex Damaso. 



DK EC:CLi;SlLS CIlUISTIA.NOia M. 149 

luliano translati, et in ecclesia reconditi a christianis Rufl- 
nus (1) et Socrates (2) meminerunt. Meletii antioclieni episcopi, 
qui sub Tlieodosio obierat, reliquias Constantinopoli Antiochiam 
translatas, et iuxta tliecam sancti Babylae martyris locatas, re- 
fert Sozomenus lib. VII. cap. X. Narrat idem Sozomenus lib. V. 
cap. IX, mulierem quandam gazensem collegisse reliquias os- 
sium martyrum eorum, quos gazensis populus , quod templa, 
diruissent idolorum, interfecerat , et in ollam coniectas Zenoni 
eorum consobrino tradidisse , quas in oratorio Dh se constru- 
cto postea recondidit. 

Reliquiarum sanctorum , ut ossium , vestium , catenarum , 
€t similium frequentissima mentio est in epistolis sancti Gre- 
gorii, quas summo cum honore in romana ecclesia cultas 
fuisse scribit. Divus Augustinus in libris de civitate Dei reli- 
quias sancti Stepbani protomart} ris commemorat , quas in ec- 
clesia episcopatus sui, IJierosoIymis transportatas , se locasse 
scril)it. Divus Ambrosius ritum in levandis et tranferendis 
martyrum reliquiis vel corporibus inventis, in occidentalibus 
ecclesiis fuisse indicat epistola XXGV. ad sororem : primum , 
inquit , inventae seu studio seu casu sancti allcuius reliquiae 
populo monstrabantur , et cuius essent n^artyris siunificaba- 
tur. (Nam, ut in libro de coemeteriis (3) ostendam, persecutionum 
tempore , martyrum corpora sub terra et in cryptis passim , 
prout christianis commodum erat, recondebantur. ) Deinde or- 
dine componebantur , et transferebantur ad aliquod templum, 
ubi vigiliae sequebantur tota nocte , et habebatur concio de 
vita istius martyris. Fiebant et miracula : aegri enim qui ve- 
stes sanctorum saltim contigissent sanabantur , obsessi libe- 
rabantur. Romae quoque frequentissimus usus fuit post Con- 
stantini tempora transferendi martyrum reliquias et corpora 
e cryptis et coemeteriis, ubi obitus sui tempore sepulta fuerant, 
persecutionibus saevientibus , atque in magnilicis ipsorum no- 
minibus cxstructis templis collocandi : ita ut hodie nullum Ro- 
mae templum exlet , quod non multis martyrum et alioruni 

(l)Hist. lib. I. cap XXXV. 

^2) Lib. III. cap. XVIII.. Ifeni apud nos in Spicil. foin cit. p. :iH.'^. !•: 

/^3) Extat typis imprcssus hic Panvinii libcr. i:. 



j ;,(, OM PURIl PV^VIMr 

saiictoruni oorporibus vi ieli(iuiis refertum sit. Quae oinnia iii- 
fra singillatim ostendam (t). Postea erescente religione in eecle- 
siis etiam non tantum sanctorum corpora sed omnium etiam 
ehristianorum sepeiiri coei)ta sunt, quod nostra aetate usurpa- 
tur (Kiae ante in coemeteriis consecratis tantum tumulari so- 
jebant (2). Sed de liac re latius disseram , ubi de coemeteriis 
verl)a faciani. 

Servatur etiam in ecclesiis, in loco tanto sacramento dig- 
no , sanctissima eucharistia in vasculis aureis et argenteis 
quae (luotidie a fidelium multitudine ad ecclesias confluente 
adoratur ; et quum infirmi et morti proximi ea opus habent, 
corpus Cbristi ad illos defertur : sanis etiam in ecclesia a sa- 
cerdotibus porrigitur , ubi quisque communicare desiderat, et 
peccatis suis sacerdoti confessis , salutarique sibi iniuncta poe- 
nitentia suscepta , sacra mysteria suscipere voluerit. In con- 
gressibus vero christianorum lucernas accensas fuisse, testatur 
Lucas act. ap. cap. X\. ubi ait: <^ Paulus protraxit sermonem 
>' usque in mediam noctem. Erant autem lucernae multae in 
>. caenaculo ubi eramus congregati». Post ea temporain templis 
et ecclesiis candelas et lampades diu noctuque arsisse , historia 
de Narcisso episcopo Hierosolymorum apud Eusebium lib. VL 
cap. IX. testatur ; qui et in vita Constantini (3) refert eun- 
dem imperatorem cereas candelas et lampades in locis con- 
ventuum interdum accendisse. Lychnuchos in ecclesiis comme- 
morat Sozomenus (4) ubi de Melane episcopo Rhinocururae 
mentionem facit, quem inventum fuisse scribit aliquando lych- 
nuchos ecclesiae extremum tamquam ministrum parantem , et 
stolam oleo sordidatam super vestimentum habentem. Memi- 
nit ccreorum ct Prudentius in hymno de S. Laurentio , nec non 

(1) Revera legitiirin cod. vat. 6781. f. 37. et seqq. ingeiis a Panvinio con- 
textus reliqularum ss. catalogus, quae sunt in urbanis ecclesiis. Multae etian» 
enumerantur in oi^ere eius impresso de Vir Urbis ecclesiis. De sessorianis 
SS. reliquiis copiose scripsit Correrius in libro Romae edito an. 1830. Sed vi- 
cit omnium hac in re sedulitatem Nicolaus Signorilis in suo opere de reliquii* 
sanctorum in Urbe cod. vat. 35.36. E. 

(2) Mos iiic vetus Romae quoque aetate nostra restitutus est. E. .^ 

(3) Lib. IIII. cap. XXII. 

(4) Lib. VI. cap. XXXI. 



DE ECCLESIIS CHIIISTI ANOUUM . 1 ."> 1 

divus Hieronymus contra Vigilantium. Per totas, inquit , orien- 
tales ecclesias , quando legendum est evangelium accenduntur 
luminaria iam sole rutilante , non utique ad fugandas tenebras , 
sed ad signum laetitiae demonstrandum. Postea religione cre- 
scente, perpetuae in ecclesiis lampades ante sacratissimam eu- 
charistiam , et Cliristi sanctorumque imagines , corpora , ac 
reliquias, pro singularum ecclesiarum devotione statutae sunt, 
frequentissimusque in omnibus mysteriis ecclesiasticis cande- 
Jarum usus est factus. 

Komae ex decreto Clementis apparet , in templo distincta 
fuisse loca ubi presbyteri et laici starent. Vetat enim laicos 
presbyterium ingredi dum sacerdotes missas celebrarent. Sa- 
crarium porro templi , quod cum Bibliothecario S. Gregorius, 
et Bedas secretarium vocant, et nos sacristiam hodie dicimus, 
S. Ambrosius profitetur lib. primo officiorum cap. ultimo. De 
turribus campanariis , quae plerumque singulis ecclesiis sunt ad- 
iunctae , infra scribam , cum de die et hora conventuum chri- 
stianorum verba faciam : his enim campanae sunt impositae, ex 
Sabiniani (i) papae instituto , quibus ad sacros coetus fidelium 
congregandos statis quibusdam per singulos dies horis sacer- 
dotes utuntur. Fuere passim in templis, ut etiam nunc sunt 
et alia ornamenta, quemadmodum sacra vasa aurea et argen- 
tea, diversi generis, et ad varios usus comparata , ut calices, 
patenae , et fistulac ad eucharistiam , candelabra , coronae , 
scyphi, canthara , thuribula , arculae , pyxides , thymiateria , 
et similia. Item sacrae vestes , ut amictus, stolae, lineae, dal- 
maticae, planetae, pluvialia , mitrae, pallia aurea et serica, et 
eiusmodi. Item ad exornandam totam aedom aulaea , tapetia , 

(1) Notitiam haiic sumit a Sigeberto Panvinius. liiographus vero a nobis 
editus Spicil. T. Vf. p. V}A. dicit tantummoclQ Sahinianum constitui.sse ut 
horac diei per ecclesias pulsarentur. CcttMa quae ihi narrantnr de Sahiniani 
ilUberaHlate poenaque ipsimet inllicta , auctorem item hahcnt levis certe au- 
ctoritatis eundem Sigebertum , cui tamen tidem adhihnit liaronius ad an 
605, hac in re castigatus a Pagio. Idem IJaronius prodigium simul ilhid 
refert de cibis in lapidem conversis, uti noster quo(ine hiographus scripserat. 
Sed revera Sabiniani in fame publica hberahtatem celebrat llibliolhecarius, 
nec non vaticanum epitaphium, quod partim recitaverat P. !\fanlius;sed nunc 
integrum hahomus in praeclara appendice operis dionysiani de vaticanis n y- 
ptis, ,in(lonhMs VV C| .Sartio et Settrlio ]». i»r.. Iv 



i'ortiiuR', ct imilta alia, de quibus paulo post sin^illatiin nnei'i" 
tioncm faciam. Universis postremo ccclesiis redditus publicr 
ex quibus ct ipsae ruinosae rcparari , et sacerdotes ac mini- 
stri in iis Deo et christianorum commodis deservientcs , nu- 
triri possent, eonstituti sunt primum ab impeiatoril)us, deinde 
a ceteris fidelibus. Constantinus enim iinperator primus eius- 
modi templa mas;nirica construxit , multos quoque eisdem red- 
ditus , census et vcctijialia tam in pecunia quam in fundis 
agris et vineis tum Romae tum a]il)i tribuit , ut accurate in- 
fra ostendam , ubi de singulis verba faciam , quae Romae ex- 
tant ecclesiis. 

C A P. ini. 

l)r his (lui ad rcclesias convmire, et quid in iisjieri soleref. 

\_^onvenire autem solitos fuisse in his publicis congressibus 
viros , mulieres , senes , iuvenes , et pueros , qui christiani es- 
sent , cum diaconis , presbyteris , et episcopis suis , reliquis- 
que clericorum ordinibus , apparet ex prima ad Corinth. cap. 
X. et XIIII, nec non act. cap. XX, ubi Eutychius adulescens 
e fenestra decidit. Et beatus Paulus mulieres velatas in con- 
gressum venire ordinat \ . ad Corinth. cap. XI. et tacere iubet 
cap. XIIII. Indoctos etiam et incredulos in congregationem 
admissos esse liquet ex 1. ad Corinth. cap. XIIIl. lustinus In 
apologia, episcopi, presbyterorum, et diaconorum convenientium 
in ecclesia meminit. Eusebius lib. I. de praeparat. evang. cap. 
III. viros, et mulieres, seniores, pueros, servos, et liberos, no- 
biles, ignobiles, doctos, et indoctos convenisse ad ecclesias scri- 
bit. Basilius infantes etiam ad templa adductos esse refert 
sermone III. in divites avaros. In his autem coetibus publicis 
qui conveniebant fideles primum singuli orare solebant , postea 
psalmos , hymnos, laudes, litanias, et alia cantica canere, re- 
ligiosa convivia et epulas celebrare : lectiones tam novi quam 
veteris testamenti, item sanctorum patrum scripta et mar- 
tyrum passiones lectores legebant , quae episcopi et doctores 
jnterpretabantur. Hi etiam yerbum Dei in concionibus prae- 



bE ECCLESUS CHHfSTlANORUM. | .', ^ 

dicabaut. Postea ab omnibus preces publicae et jiratiarum 
actiones fiebant. Deinde, si opus esset, sacramcnta administra- 
bant episcopi et presbyteri , ut baptismum , confirmationem , 
paenitentiam, caenam dominicam, ordinem, et matrimonium: 
novis enim nuptis benedicere solebant (l). 

In his etiam eleemosynae seu oblationes fiebant, quum 
fidelis quisque pro facultate suarum rerum , et spontanea vo- 
luntate aliquid pecuniae in communem arcam conferrent, quae 
a subdiaconis collectae, in usus postea necessarios ecclesiae a 
diaconis distribuebantur. Immundis vexati spiritibus ab exorci- 
stis curabautur : ab ostiariis vero , ex episcopi et presbyterorum 
iussu , ab his congrcssibus arcebantur qui quocumque nomi- 
ne christianae religionis hostes esse iudicarentur , aut pietatis 
simulatores , vel in manifestis et magnis criminibus depre- 
hensi. Ab acoluthis cetera ministeria ecclesiastica, ut cereorum 
et lampadarum accensiones, peragebantur. Ob has caussas mul- 
ti clericorum ordines in ecclesia, praeter episcopum presbyte- 
ros et diaconos, instituti sunt, ut subdiaconi, ostiarii, lectores, 
exorcistae , et acoluthi ; de quibus in epistola Cornelii papae 
romani ad Fabium episcopum antiochenum mentio est , apud 
Eusebium lib. VI. cap. XXWILl: «ille (2) ergo evangelii vin- 
j> dex ignorabat in ecclesia catholica unum episcopum esse 
" oportere, ubi tamen videbat esse presbyteros -XLVr, dia- 
>^ conos •VII', subdiaconos 'Vir, acoluthos •XLII- (3), exorci- 
» stas, lectores, cum ostiariis •LIL, viduas cum indigentibus 
» "MD^, quos omnes Deus alit in ecclesia sua etc. » Hi omnes ad 
ecclesias , ut dixi , statis quibusdam diebus et horis convenire 
solebant. 

Horum , quae dixi , partem brevissime et eleganter refert 
TertuIIianus in apologetico. « Coimus, inquit, in coetum et con- 
gregationem , ut ad Deum quasi manu facta precationibus am- 
biamus orantes. Haec vis Deo grata est. Oramus etiam pro 
jmperatoribus , pro ministris eorum et potestatibus saeculi , 

(1) Confer nostrmn Spicilogium in lioc voluminc p. i)4-95. adn. 

(2) Scilicet Novatus. 

(3) Ita Panvinii sr.riplura auto{;raplia. Sed tamen Kusebii t(>\tus eflitns 
Jbabel (luofi tanUun, 



I&l O.NUrHHIi l>A.NVI.MI 

pro iviuin (juieto , pro mora llnis. « Coiinus ad divinarum littf- 
rarum comnuMnorationcm , si quid ita praesentium temporum 
qualitas aut j^raemonere cop;it , aut recognoscere. Certe fidem 
s:uK'tis v()i'il)us pascinuis , spem erijiiimus , fiduciam tii^imus , 
disciplinam i^raeceptorum niliilo minus inculcati()nil)us densa- 
mus. Ibidcm etiam exhortationes , castigationes , et censura 
divina. Nam et iudicatur magno cum pondere , ut apud cer- 
tos de l)ei conspectu ; summumque futuri iudicii praeiudicium 
est , si (juis ita deliquerit , ut a communicatione orationis , et 
conventus , et omnis sancti commercii relegetur. Praesident 
prohati qui^jue seniores , honorem ipsum non pretio sed testi- 
monio adepti. Neque enim pretio uUa res Dei constat. Etiam 
si quod arcae genus est , non de oneraria (1) summa, (juasi re- 
demptae religionis congregat. Modicam unusquisque stipem 
menstrua die vel quum velit et si modo possit apponit, nam 
nemo compellitur sed sponte confert. Haec quasi deposita pie- 
tatis sunt. Nam inde non epulis , non potaculis nec ingratis 
voratrinis dispensatur , sed egenis alendis liumandisque , et 
pueris ac puellis re ac parentibus destitutis , aetateque domi- 
tis (2) senibus , item naufragis , et si qui in metallis , et si (jui 
in insulis , vel in custodiis , dumtaxat ex caussa Dei sectae, 
alumni confessionis suae fmnt. » Haec ille. Ceterum (juae suprj? 
dixi in ecclesiis fieri solita , commodum visum est singillatim 
hic subiicere, auclorumque loca unde ea hauserim recitare. 

C A P. V. 

De oratfone , cantii j)salmorum , et hymnorum ; 
et reliyiosis conviviis. 

VJhristianos in ecclesiis convenientes primum orare solitos 
fuisse , Basilius in epistola ad clericos neocaesarienses refert , 
ubi " ritus ( inquit ) omnibus ecclesiis Dei concordes sunt et 
consoni. De nocte siquidem populus consurgens antelucano 

(1) Mendoslssimse in Tertulliani editionibus dehonoraria , quam lectio- 
nom frustra in adn. tuetur Rigaltius. \i. 

(2)Granderursns mendum in Tertul. ed. iamqtie domesficis scnibus. F.. 



1)K KCCLESllS CIIKISTlAiNORUM. l.j'» 

lempore domum orationis petit : inque labore et tril)ulalione 
et lacrymis indesinentibus facta ad Deum confessione, tandem 
de oratione surgentes , ad psalmodiam instituuntur : et nunc 
quidem in duas partes divisi , alternis succinentes psallunt , 
atque ex eo simul eloquiorum Dei exercitationem , ac medi- 
tationem corroborant , ct cordibus suis attentionem ; et reiectis 
vanis cogitationibus , mentis soliditatem suppeditant. Deinde 
uni ex ipsis hoc munere dato , ut quod canendum est, prior 
ordiatur , reliqui succinunt , atque ita psalmodiae varietate , 
precibusque subinde interiectis , noctem superant. Tllucescen- 
te iam die pariter omnes veluti ore uno ac corde uno con- 
fessionis psahnum Domino offerunt, ac suis quisque verbis 
resipiscentiam profitentur. Horum gratia si vos fugitis , fu- 
gietis simul et Aegyptios , fugietis Lybiam utramque , The- 
baeos , Palaestinos , Arabes , et Phoenices , Syros , et qui ad 
Euphratem habitant, ac ut semel dicam, omnes apud quos vi- 
giliae , ac preces, communesque psalmodiae in pretio sunt. » 

Psalmorum autem cantum vetustissimum esse, et in primi- 
tiva ecclesia usurpatum, testatur divus Paulus (1), qui christia- 
nos refert cantare debere psalmos , hymnos , et alia cantica , 
sive cantiones , laudes , et cantilenas spirituales , ita enim ipse 
vocat. Aliquanto vero tempore post apostolos , hymnos , psal- 
mos, et cantiones quasdam a fidelibus compositas , quibus 
Christum celebrabant , deitatemque ei tribuebant , christianos 
cantare solitos , referunt Eusebius (2) et Nicephorus (3). Histo- 
ria qiioque de Samosateno apud Eusebium (4) testatur usitatas 
fuisse in coetibus publicis christianorum cantiones , hymnos 
et cantilenas. Plinius in epistola ad Traianum refert, christia- 
nos solitos esse stato die convenire ante lucem , carmenque 
Christo quasi Deo ex communi voce dicere. Quin et Clemens (5) 
psalmodiam tam ante quam post cibum sumptum usitatam 
fuisse commemorat. Socrates scribit, hymnos, responsoria , et 

(1) 1. Corinth. cap. XIIII. Ephos cap. III. 
(•^)Lih. V. cap. XXVITl. 

(3) Lih. Illl. cap. XXI. 

(4) Lib. VII. cap. XXX. 

(r.) l'apdago^. hh. U. cap. II M 



|.',f, OM IMlUll PA.>\ IMI 

jintiplKnms ani;eIoiiim visione et aduionitu ab Tgnatio episcopo 
antiociuMio in eeelesiis introductas fuisse. In ecclesiis vero la- 
tinis antiplmuarum ci hviimoium cantum S. Aml)rosio tribuit 
Sij^ebcrtus. l'X I\o in chronico sub Valente imp. narrat vigi- 
lias , hvmnos , et antiphonas Mediohani primum ab Ambrosio 
coeptas , emanasse ad onmes provincias. 

lustinus in rcspousionc ad orthodoxos ad quaestionem •CVII' 
scribit suo tempore consuetudinem fuisse in ecclesiis canendi 
per instrumcnta inanima , ut crepitacula , et organa. Xystus 
papa I. ut in ecclesia ter sanctus cantaretur , Telesphorus ve- 
ro hymnum angelicum gloria in excelsis Deo instituerunt , 
ut cx Damaso retert Bibliothccarius. Laetitiae communis liym- 
norum ct cantuum ctiamThcopliilus alexandrinus meminit lib. 
primo paschali. Eusebius autcm suo tcmporc In conventibus chri- 
stianorum fuisse commemorat lib. X. cap. TI. et III. oratio- 
nes , psalmodiam , sacrorum operationes , pai'ticipationem de 
mysteriis , gratiarum actiones. Ac de Constantino loquens lib. 
IIII. de eius vita scribit : cantare primus incepit , una ora- 
vit , conciones stans reverenter audiit , adeo ut rogatus ut 
consideret , responderit : fas non esse dogmata de Deo remisse 
ac segniter audiri. Sanctus Ephraem in libro de paenitentia 
cap. II. festivitates nostras , inquit , honoremus psalmis, hym- 
nis, et canticis spiritualibus. Dc psalmodiae origine Theodoretus 
lib. IT. cap. XXIIII. docet psalmos Davidis alternatim cani ad 
martyrum monumenta , et in ecclesiis, instituisse Flavianum 
et Diodorum Antiochiae , qui mos deinde in fines usque orbis 
terrarum pervagatus est. Ac de Ephraem edessenae ecclesiae 
presbytero idem ait lib. IIII. cap. XXTX, eum ad impios sed 
suavissimos modos Harmonii cuiusdam accommodasse pias et 
sanas materias. Basilius litanias usitatas fuisse in ecclesia Neo- 
caesariensium, scribit epistola LXIIT. Arsacius etiam a Deo ad- 
monitus de Xicomediae concussioue , clericis praecepit , ut Deo 
serius supplicarent , et preces placatorias pro sedanda illius 
ira , quam minabatur , funderent , ut narrat Sozomenus lib. 
TTII. cap. XVI. Idem refert lib. VTI. cap. XXIII. antioche- 
num populum , quum cognovisset imperarotem Theodosium 
ob seditionem ibi natam ira esse inflammatum , Deo supplicas- 



UE ECCLKSIIS CllRISTIAiNOKUM. 157 

se, ut imperatoris iram mitigaret , usurpatis ad eam suppiica- 
tionem melodiis Iugul)ribus. Hilarius in expositioiie psalmi LXV. 
« audiat, inquit, orantis populi consistens quis extra ecclesiam 
vocem , spectet celebres hymnorum sonitus, et inter divinorum 
quoque sacramentorum officia responsionem devotae confes- 
sionis accipiat. >» 

Damasus papa constituit ut psalmiDavidis in septem partes 
distributi die noctuqiie per omnes ecclesias cantarentur , qui 
hoc praecepit presbyteris episcopis et monastcriis. Extat huius 
Damasi epistola ad sanctum Hieronymum presbyterum in qua 
ipsum rogat ut psalmorum e graeco interpretationem ad sc mit- 
tat. Ab eo autem de psalmodia consultus beatus pater Hiero- 
nymus eam instaurandam monuit , et ad finem cuiuslibet psal- 
mi adiungendam clausulam gloria patri et lilio et spiritui san- 
cto. Bibliothecarius adicit in Caelestino primo : hic constituit 
ut psalmi David -CL- ante sacrificium psallerentur antiphonatim 
ex omnibus , quod antea non fiebat , sed tantum epistolae beati 
Pauli legebantur, et sanctum evangelium. Sanctus Ambrosius in 
ecolesia mediolanensi novum psalmorum cantandorum modum 
edidit , quod ambrosianum officium vocatur. Cantum vero ro- 
manum , et psallendi morem , psalmis Davidis in septem horas 
dispertitis , quas canonicas vocamus , id est matutinum cum 
laudibus , media nocte, prima, tertia, sexta, nona, vesperis, et 
completorium, instituit divus Gregorius papa ; ex cuius etiam 
instituto ea missarum celebritas, quam nunc S. R. E. et omnis 
fere occidens servat , manavit , cujn suis cantibus , et sequen- 
tiis. Romanum cantum Anglis lohannes archicantor sancti Pe- 
tri et abbas monasterii beati Martini , eo ad synodum ab Aga- 
thone papa missus circa annum Domini DCLXXX. intulit. 

Karolus rex Francorum, postea primus occidentis imperator, 
sub Hadriano papa offensus dissonantia ecclesiastici cantus in- 
ter Romanos et Gallos, et iudicans aequius esse de puro fonte 
quam de turbato rivo bibere , duos clericos Romam misit , ut 
genuinum a Romanis discerent, et Gallos docerent , et primum 
per hos Metensis ecclesia , et per illam omnis Gallia et Gerraa- 
nia ad formam romani cantus revocata est, ut Sigebcrtus aictor 
est in chronico. Atquo hac ratione cantus romanus n S. Greso- 



|j8 ONCPlllUI PVWI.MI 

io j)riinum jiiNcnliis, paulaliin lotuni occiclcnloin ohlinuit. Sed 
et j;raeciiet'i'k'siasuuin cantandi in lcinplis inorein retinuit. (lui- 
do arretinus musicus peiitissiinus ante annos plus minus sex- 
centos in romana ecelesia quibusdam resulis inventis , cantan- 
di morem ma.ximc ornavit , et faciliorem reddidit. Bemum no- 
vissimus in ccclesia cantandi mos introduetus est , quem ean- 
tum chromaticum sive concisum vocant, qui imnc passim in 
onmibus occidentis ecclesiis usurpatur', variis hominum vo- 
eibus harmoniea ratione prolatis confectus. Atque hactenus de 
cantu. 

Chorearum vero et epularum in hietioribus christianorum 
conventibus, post insignem aliquam liberationem, meminit Theo- 
doretus lib. ITT. cap. XXVIII. de Antiochenis scribens: cogni- 
ta, inquit, luliani eaede , publicis epulis et festis indulgebant: 
iieque in ecclesiis solum atque ad martyrum monumenta cho- 
reas agehant , sed in theatris praedicabant crucis victoriam. 
Eiusmodi convivia ante ecclesias in martyrum memoriam fie- 
ri iussit sanctus Gregorius apud Anglos , quum difficile admo- 
dum esset eos ab antiqua superstitione revocare , in qua ipsa 
frequentabant (1). Gregorius Mellito abbati: «dicite Augustino 
episcopo vestro, quod fana idolorum destrui in Anglarum gente 
minime debeant, sed ipsa quae in eis sunt idola destruantur. 
Aqua benedicta fiat, in eisdem fanis aspergatur , reliquiae com- 
ponantur; quia si fana eadem bene constructa sunt, necesse est 
ut a cultu daemonum in obsequia veri Dei debeant commu- 
tari , et dum gens ipsa eadem fana sua non videt destrui, de 
corde errorem deponat, et Deum verum cognoscens, ad loca 
quae consuevit familiarius concurrat : et quia boves solent in 
sacrificio daemonum multos occidere, debet et eis hac de re ali- 
qua sollemnitas immutari , ut die dedicationis , vel natalitiis 
sanctorum martyrum , quoruni illic reliquiae ponuntur , ta- 
bernacula sibi cn*ca easdem ecclesias , quae ex fanis commuta- 
tae sunt , de ramis arborum faciant , et religiosis conviviis 
soliemnitatem celebrent ; nec diabolo iam animalia immolent , 
sed ad laudem Dei in esum suum animalia occidant. Xam du- 
ris mentibus simul omnia abscinderc impossibilc esse, dubium 
(l; IWIas liist. Angl. lih. r, cap. X.XX. 



t)E ECCLESIIS CIlKlSiTIA.NOIVL.M. 159 

uon est.» Eiusmodi tamen in templis convivia, quae agapae vo- 
cabantur, ex canonibus concilii laodiceni prohibentur. Sanctus 
quoque Bonifacius moguntinus archiepiscopus , haec ipsa etiam 
convivia Romae circa basilicam sancti Petri fieri solita refert 
ante octingentos annos in epistola quadam ad Gregorium pa- 
pam tertium. Hinc festorum , frondium arborum , et huiusmodi 
ecclesiarum ornamentorum in earumdem sollemnitatibus , origo 
manavit. 

C A P. YI. 

De lectionej et explanatione scripturarum, piiblicis concionibiis, 
et precibusy quae in ecclesiis fieri solebant. 



V. 



etustissimos nostrae religionis auctores , ut apostolos, scri- 
pta prophetarum primum legisse , eaque interpretatos esse, ex 
actis apostolorum liquet. Nam ludaeis sollemne fuit in syna- 
gogis singulis sabbatis legere Moysen et prophetas , eosque in- 
terpretari. Quam consuetudinem apostoli etiam aliquando ini- 
tio usurparunt , qui hac occasione passim in synagogis ex 
Moyse et prophetis et sacra scriptura praedicaverunt Chri- 
stum , quemadmodum Paulus et Barnabas Antiochiae Pisidiae 
primum, deinde Thessalonicae Paulus et Silas fecerunt (1). Pau- 
lus enim in ecclesiis postea eandem consuetudinem observari 
instituit , ut sanctorum prophetarum scripta legerentur et ex- 
ponerentur a duobus aut tribus doctoribus , ceteris auscultau- 
tibus. Et Origenes homilia XI. in losuam testatur apostolos 
ordinasse , ut in ecclesiis libri veteris testamenti legerentur. 
Novum quoque testamentum , evangelistarum scilicet scripta 
de actionibus , miraculis , et concionibus Christi , in ecclesiis 
legi solita fuisse, S. Paulus subindicat ad Coloss. cap. IIT. 
cum ait : sermo Christi in vobis habitet opulenter cum sapien- 
tia. Idem in secunda ad Corinthios cap. VIII. dc Luca: misimus 
cum Tito, inquit , fratrem cuius laus est in evangelio per om- 
nes ecclesias. Unde non inepte colligere possumus , iam tum 
evangelium S. Lucae in ecclesiis legi solitum. Eusebius lib. 
VI. cap.XIlII. ex Clementis hypotypos. refert S. Petrum evan- 

(I) Act. XIII.etXVIF. 



IfiO OMJPHllll PArsVl.Ml 

ucliuiii sancti Marci iii ecclesiis legendum ordinasse. Ideni lib. 
VI. cap. \\V. e\ Ircnaeo asserit, Matthaeum suum evangelium 
Hebracis ol)tulisse. 

Mulieribus autem non licebat in congregatione publice doce- 
re (1). Concionantes tum apostolos stare solitos esse apparet ex 
act. {2) ubi stantcs apostolos verba fecisse refertur. Pluresetiam, 
verum unum post alterum, concionari solitos, intelligitur ex 1. 
ad Corinthios cap. XIV: « prophetae duo aut tres dicant, et ceteri 
diiudicent. Quodsi alii revelatum fuerit sedenti, prior taceat; po- 
testis enim omnes per singulos prophetare, ut omnes discant, et 
omnes exhortentur , et spiritus prophetarum prophetis subiecti 
sunt. Non enim est dissensionis Deus sed pacis, sicut et in omni- 
bus ecclesiis sanctorum doceo.» Sunt etiam exempla, ubi seden- 
tes docuerunt. Nam act. cap. XVI. sedentes loquebantur mulie- 
ribus quae convenerant. Ceterum post apostolorum tempora , 
christianos solitos esse stato die convenire ante lucem , sub 
Traiano scribit Plinius , carmenque Christo quasi Deo ex com- 
muni voce dicere , postea se sacramento obstringere , non in 
scelus aliquod , sed ne furta , ne latrocinia , ne adulteria com- 
mitterent, ne fidem fallerent, ne depositum appellati abne- 
<^arent , quibus peractis, morem illis fuisse ait conventum dis- 
solvere. lustinus porro prolixiores preces recitat. Ait enim, in 
conoressibus illis publicis christianorum , qui tum Romae fie- 
bant , ubi convenire solebat plebs urbana et rustica , primum 
lecta esse prophetarum et apostolorum scripta , deinde episco- 
pum vel pres])yteriim, quem praepositum vocat, surrexisse, ora- 
tionemque habuisse paraeneticam , invitantem et hortantem 
ad imitationem eorum qnae praelecta essent. Postea coetum 
omnem consurrexisse in preces ; quibus finitis, de eucharistia, 
ad quam preces prius et gratiarum actiones a praelato dictae 
essent , singulis partem datam , vel absentibus per diaconos 
missam. Postremo contulisse quaecumque voluissent in subsi- 
dium pauperum pupillorum et aegrotantium. 

Refert Eusebius (3) ex Dionysio corinthio , non apostolo- 

(j) J. ad Corinth. tap. xmi. 
(2) Capp. I. II. V. XV. 
(.3) Lib. IIII. cap. XXIU. 



DE ECCLESIIS CHIUSTIANOIIUM . ICI 

rum tantum sed etiam aliorum sanctorum patrum scripta iii 
ecclesiis publice lecta esse , ac praecipue epistolam Clementis 
papae ad Corintbios. Sic enim ad llomanos Dionysium scri- 
psisse Eusebius testatur : « sanctam hodie dominicam diem per- 
egimus, in qua vestram legimus epistolam, quam sempcr ad. 
nionitionis gratia Icgemus , sicut ct priorcm nobis per Clemen- 
tem scriptam. » Damasus refert , Evaristum episcopum roma- 
num instituisse ut tres presbyteri et duo dic^coni episcopum prac- 
dicantem custodirent propter stilum veritatis, id est quasi ve- 
rae doctrinae testes. Eusebius lib. VII. cap. XXIIil. refert (quam 
etiam consuetudinem in ecclesiis Africae fuisse profitctur Orige- 
nes in homiliis primis in exodum, et in iudices) ut quoties chri- 
stiani convenissent , alius textum scripturae recitarct , ( hinc 
lectorum ordo ortus ) alius vero enarraret , et interpretaretur. 
Idem Origenes et libros veteris tcstamenti , ac interdum diebus 
praecipue ieiuniorum , historiam passionis lob in ecclesiis legi 
solitam ex apostolorum traditione ostendit (1). Cyprianus quo- 
que lib. II. epist. V. de lectoribus in ecclesia ait , quod ad 
pulpita stare, et evangelium perlegere consueverint. Sozomenus 
lib. VII. cap. XIX. refert Alexandriae , quod in locis omnibus 
aliis novum esset , dum evangelium legeretur episcopum non 
surrexisse ; evangelium porro legere munus fuissearchidiaconi. 
Constantinopoli quoque in praecipuis festis , et maxime in die 
paschae libros evangeliorum perlegerunt episcopi , post quos 
diaconi quantum episcopi legissent repetierunt. Anastasius (2) 
papa primus instituit , ut dum sacrum evangelium in cc- 
clesia recitaretur , sacerdotes curvi starent , ut refert Biblio- 
thecarius ; quod etiam nunc in ecclesia usurpatur. Evangelium 
porro nonnisi diaconi in ecclesiis, epistolas vero et alias lectio- 
nes subdiaconi quum missae celebrantur legunt. Extat canon 
concilii carthaginicnsis (8) circa tempora Siricii celebrati , ^qui 
nihil in ecclesiis aliud praeter quam scripturas canonicas Ic- 
gi pcrmittit , et martyrum passiones in eorum festivitatibus. 

(1) Homil. XV. iu losuani, ot iuitio lib. 1 coui. iu lob. 

(2) Ju uis. \m'i)eram Caelestinus. E. 

(3) Est luc canou 4iiiu(iua;.5esiuius collectionis africanac , (picni leperics 
etiam in S|>icile^io jiostro T. VU. p 'i72. L. 

1 I 



/r»2 ONUPHUIl rAWlMf 

Socrates etiain lib. V. cap. WII. refert ^etustum morein eccle- 
siae alexandrinae fuisse , ut feria quarta etparasceve, sacrae 
scripturae lectae a doctoribus exponerentur. Quo ministerio 
saepe Orii;encin usuin fitisse, tradit Grei2;orius naziaiizenus (l), 
qui et dc sacris libris populo lectis , ct explieationibus sacro- 
rum dogmatum , quibus auditorum mores forma])antur , se- 
cretioraquc in religionc apcricbantur , quaedam monct. Me- 
minit et lectionis scripturarum Euscbius (2): apud nos , in- 
({uit , incipientibus ac imperfectioribus simplicius scripturac le- 
guntur. 

De concionibus in Basilii enarrationc in psal. XIIII. cla- 
ruin testimonium est , cuius moram spatium fuisse borae in- 
tcs^rac, ibidem siiinificatur, quod etiam initio orationis II. Na- 
zianzeni iu sanctum lavacrum, clarum cst. Interdum concio- 
nandi materia ex psalmis illis desumpta est , quos prius decan- 
tarunt , ut ex enarratione psalini CXIIIf. vidcrc est; qui et 
in sermonc contra luxum ct cbrietatem , indicat in quadrage- 
ma sino;uIis diebus coetui congregato babitas esse conciones. 
In conventi])us alexandrinae ecclesiac conciones babitas esse 
vernaculo et simplicissimo , et absque ulla affectata elegantia, 
sermone, apparet ex Atbanasii ipsius bomilia de semente (3). 
Concione vero fmita, preces ab auditoribus dictae sunt. Apud Cy- 
prum in conventu quodam episcoporum Triphyllius (4) ledrensis 
episcopus concionari iussus est. Testatur Hilarius conciones in 
mediis ecclesiis habitas esse. Sanctus Ambrosius in enarrratione 
cap. XIIII. prioris epistolae ad Corinthios, concionum quae in 
ecclesiis fieri solebaut meminit. De concionibus ad quas po- 
pulus invitatus fuerit , Hieronymus mentionem facit in epistola 
adversus errores lohannis liierosolymitani. Ambrosius in ean- 
dem I . ad Corinthios cap. XIIII, inquit: sedentes disputent, se- 

(1) Item Socratos lib. V. cap. XXII. E. 

(2) Pracp. evang. lil). XH. cap. 1. 

(3) Athanas. opp. ed. .Maur. venet. T. II. p. 47. n. 4. >"os vero morem 
hunc simplicissinium concionandi apud Alexandrinos, demonstraturi magis 
sumus cdendis, quos reperimus altcrius, qui dicitur alexandrinus episcopus, 
graecis sermonibus. E. 

(4) In ms. perperain Theophilui». Rem autem narratam comperi a Sozo- 
meno lib. I. cap. XI. K. 



DE ECCLESIIS CHRTSTl AKORUM. 163 

niores dignitate in cathedris, sequcntes in suhselliis, no\issimi 
in pavimento super mattas. Tn Burgundionum ecclesiis sacram 
scripturam legi et interpretari solitam non stantihus sed se- 
dentilius preshyteris , et aliis , constat ex epistola Anastasii (i) 
ad eosdem , in qua eam a maiorihus suis acceptam ahrogat 
consuetudinem. Episcoporum porro et preshyterorum munus 
tunc fuisse concionandi , testimonio esse possunt Clirysostomi , 
Amhrosii , et Augustini episcoporum , Leonis et Gregorii roma- 
norum pontificum , item Origenis et Hieronymi preshyterorum 
conciones ad populum hahitae , quas homilias vocant. Et certe 
ut de ceteris episcopis sileam, romanura pontificem usque ad 
Urhani VI. tempora pu])]ice concionari solitum fuisse, intelli- 
gitur ex illorum temporuin scriptore Theoderico a Niem. Ego 
enim praeter multas quas dc hac re auctoritates ha])eo , ipsas 
quoque aiiquot romanorum pontificum et recentiorum quidem, 
ut Glementis IV, Nicoiai IV, Benedicti XII, Glementis VI, et 
Urhani V. conciones vidi (2). Nostro tempore praedicandi mu- 
nus fratrihus religiosis, quos mendicantes vocant, Praedicato- 
ri])us videlicet, Minoribus, Eremitis augustinianis , Garmelita- 

(0 y\9>. pervcrse AtJfona.sius, qiiod mendum permolestnm mihi fiiit; sed 
mox commodc memini me in aliis (pioqiie aliorum operum codicibus pro Ana- 
s^oijo perperam scriptum yvVisse Alhanaslum. Panvinius igitur lojiuitur lieic 
de Anastasii I. PP. epistola ad Gernianiae et Burgundiae episcopos, (piae extat 
ai)ud Lal)b. Concil. T II. p. 1 1<)1 ; spuria tamen , ut per se patet , et ut iam- 
diu demonstravit Baronius , quem merito se^pumtur Constantius epp. PP. 
et Papebrochius ad chron. PV. p. 00. Isidorianas , id est suppositas , rom. 
Pontilicum epistolas citari non semel a Panvinio iii lioc scripto vidimus, si- 
ve quia fraudem illam nondum esset subodoratus, sive quod magis suspicor, 
quia non auderct opinionem adhuc animis phirinioium haerenfem , palam 
convellerc. Nihliominus meinini me videre nianu scrij)tam diatribam ij^sius 
Rob. IJellarmini , qui vix mortuo Panvinio coepit clarescere , in qua colle- 
clio isidoriana aperte reiicitur. E. 

{'}.) liuioccntii tertii novas bomilias nos edidimus Spicil. T.. VI. Ilonorii 
tertii sermones servari inedilos in codice sessoriano quinquagesimo , diximus 
Spicil. cit. T. V. p. 239. Cl(3mentis undecimi bomiliae typis sphMididis exfant. 
Sedmirum est quod ait SozonKMUis lib. VII. cap. Xl.\, uhi de diversis (Tcle- 
siarum consuetudinibus loquiiur , ncn)pe Romae neqHC episcopum nc(|ue 
aliuni quendibet solitum fuisse in (Mclesia concionari. ISIirum id, in^iuain, vi- 
deiur; sed tamen anle Leonem magnnm (qiii So/omeno non estanferior) 
homilia romanorum ponlificuin \i\ ulla in^ciiilui. K. 



Kil OMIPMUn PANVIIVII 

iils , Scrvitis , Canonicis iTgularilnis , ct presbytcris Tcatinis 
praecipuc incumbit. Hi statis qull)us(lam anni diebus , ct prac- 
scrtim dominicls , Cbristi apostolorumquc fcslivitatilius , ct in 
tota quadrai!;csima sacras pcr omncs ccclcsias concioncs lia- 
bcnt, quibus populos conllucntcs ad l>ouam frugem magno cum 
animarum fructu revocant. Scd haec alibi latius (1). 

J)e publicis vcro prccibus sive orationibus , illud animad- 
vcrsione dignum , quod vcterum christianorum prcces dupli- 
cc^ fuerunt , publicac ct privatae. De privatis supra dixi ; de 
publicis luslinus scribit in apologia II: post haec, inquit, con- 
surgimvis omnes et comprecamur. Idque ab apostolis didicerunt, 
qui una in coetu orare , et pro beneficiis Deo gratias agere 
solcbant , sive singuli sivc uno vcrbis praeeunte (2). Praecipit 
quocjuc Paulus apostolus in ecclesiis fieri obsecrationes , inter- 
pcllationes , gratiarum actiones (3). ApostoU etiam cum suis 
unanimiter perseverasse in deprecatione et obsecratione dicuntur 
actorum primo. Et ecclesia Hierosolymis collecta perseverasse 
in doctrina apostolorum , communicatione , fractione panis , 
et orationibus commemoratur act. cap. II. Pro Petro quoque in- 
carcerato oratio fiebat sine intermissione ab ecclesia ad Deum, 
act. cap. XII. De formula orationis TertuUianus libro de fuga 
in persecutione , ait: orationem esse legitimam. Item de rcbus 
petendis in apologetico dixit : scitote praeceptum esse nobis 
etiam pro inimicis Deum orare , et persecutoribus nostris bona 
precari. Ibidem : precantes sumus omnes semper pro omnibus 
imperatoribus, vitam illis prolixam, imperium securum, do- 
mum tutam , excrcitus fortes , senatum fidelem , populum pro- 
bum, orbem (juietum , et cjuaecum^iue hominis et Caesaris vo- 
ta sunt. Item oramus pro imperatoril)us, pro ministris corum, 
ac potestatibus , pro statu saeculi , pro rerum quiete, pro mo- 
ra finis. Origenes tractatu I. in Matthaeum, orandum Deum 
ait pro intellectu sui verbi. Et Martialis in ep. ad Burdegal. 
cap. XVII. pro impiis, incjuit, assidue orate , ut ad agnitio- 

(ij Qiii multt) pliira da hoc argmneuto coguoscerc avet, adcat Bem. 
Ffiiarii cruditissiiiuun opus de ritu sacrarum ecclesiac veteris conciouum E. 

(2) 1. ad Ck)riuth. cap. XII II. 

(3) 1. ad Timoth. cap U 



DE ECCLESIIS ClIRISTl ANORUM . \(io 

iiem Dei convertantur; lustinus in respons. ad orthodoxos, Cle- 
mens ult. stromatum, Tertuliianus in apologetico , Basilius in 
lib. de Spiritu sancto , Athanasius quaest. XIIII. 

Orare autem ex apostolorum traditione solebant ad orien- 

tem versi veteres cbristiani, tamquam mundi partem honora- 

tiorem , et ad orationem Dei destinatam. Solebant etiam oran- 

tes sese in terram genibus flexis abiicere , caput et manus in 

caelum extendere. In ultima vero acclamatione orationis, ala- 

critate spiritus pedes excitare; Clemens ultimo stromatum , ubi 

multa de oratione disserit. Tertullianus in apologetico caelum 

suspicientes , inquit, manibus expansis, capite nudo, precamur 

pro omnibus. Et in libro de corona militis, genibus ilexis chri- 

stianos adorare significat. Idem testatur Origenes bomil. IIII. 

in numeros. Stantes autem orare solebant die dominico , et to- 

to eo tempore qnod est inter pascha et pentecosten , unde pre- 

ces illae et stationes vocantur; Tertullianus in libro de ieiunio , 

Basilius in lib. de Spiritu sancto, canon vigesimus concilii ni- 

caeni. SoUemniores quoque fuisse indicat orationes ad Dei aram 

factas Tertullianus, qui ibidem testatur eas stationes interdum 

usque ad vesperam productas esse. Stationum seu stantium ad 

orandum (1) meminit et divus Cyprianus in sermone de ora- 

tione dominica , qui et eodem loco refert quod quando preces 

clnistiani inchoaturi erant , sacerdos praefatione quadam men- 

tes fratrum excitabat et praeparabat ad orationem , invocatio- 

iiem dicens: sursum corda ; cui concio respondebat: habemus 

ad Domiuum Et Origenes in homilia XI. in Hieremiam formu- 

las quasdam orationum profitetur similes his quas Aocamus 

hodie collectas , ut: da omnipotens; da nobis partem cum pro- 

phetis , da cum apostolis Christi tui; da ut inveniamur ad ve- 

stigia Unigeniti tui, et similia. Sanctus Basilius preces dici so- 

litas a toto coetu refert, postquam suggestum docturus aut ex- 

plicaturus aliquid ex scriptura episcopus conscendisset , episto- 

(l) St((mus , inquit, ad orationnn. Roapse in picturis cocniffoiioiuni 
rom. , itcnviuc in arcis marinoreis , in vitris, et diptychis churncis, dui- 
stiani plerunK|ue stantos oraiit, manilnis passis. Sic ctiam sancta martxr 1'cli- 
citas in pictura inojjrii oratorii ad Titi tlicrnias. Nostra adhuc aefafc solhMU- 
Jiioios picces saccrdos surgcns puhlicc dicit. K. 



ir.fi ()M;PHnn i»A^viMf 

la WIIl. liae autoin publicae preccs tractationcm sacraruin 
scrii^turarum vel pracccdcbant , vcl suhsequebantur. 

Pro (luibus vero rebus orarint, notum est ex Tertulliano, 
pro tcmporum Nidclicet tranquillitate , pro magistratibus po- 
lilicis , pro aversione et mitigatione publicarum calamitatum. 
Pro martyribus eos etiam orasse relert Cyprianus lib. 11. epi- 
stola Ilil. Athanasius post psalmorum lectionem preccs postea 
fieri Alexandriae curasse refert, ut ex ipsius apologetico com- 
memorat Theodoretus lib. IT. cap. XIIT. Ambrosius litanias non 
iu gallicis solum ecdesiis receptas fuisse , sed etiam in aliis in- 
dicare vidctur lib. primo de vocatione gentium cap. ITTl. (1) 
Praecipit , inquit , apostolus fieri obsecrationes , postulationes , 
gratiarum actiones pro omnibus hominibus. Quam legem sup- 
plicationis ita omnium sacerdotum et omnium fidelium devotio 
concorditcr tenet , ut nulla pars mundi sit, in qua huiusmodi 
orationcs non celebrcntur a populls christianis. Supplicat ergo 
ubiquc ecclesia Dco non solum pro sanctis , et in Christo iam 
regeneratis , sed etiam pro omnibus infidelibus , et inimicis eru- 
cis Christi , pro omnibus idolorum cultoribus , pro omnibus 
({ui Christum in membris suis persequuntur , pro iudaeis , pro 
hacreticis , et scliismaticis. Gregorius papa saevissima in urbe 
peste grassante, post sollemnem concionem septiformes litanias 
hac ratione constituit ad avertendam mitigandamque Dei iram: 
ut clerus primum egredcretur ab ecclesia sanctorum marty- 
rum Cosmae et Damiani cum presbyteris regionis YT; omnes 
abbates cum monachis ab ecclesia sancti Yitalis cum presbyte- 
ris regionis IITI; omnes abbatissae cum congregationibus suis 
ab ecclesia sanctorum Marcellini et Petri cum presbyteris re- 
gionis primae ; omnes pueri ab ecclesia sauctorum Tohannis 
et Pauli cum presbyteris regionis TT; omnes laici al) ecclesia 
sancti Stephani in Coelio monte cum presbyteris regionis YII; 
omnes viduae ab ecclesia sanctae Euphemiae cum presbyteris 
regionis Y; omnes coniugatae ab ecclesia sancti Clementis cum 
presbyteris regionis ITI ; et omnes de his ecclesiis exeuntes 
eum precibus et lacrimis ad basilicam sanctae Mariae maioris 

(1) Hcic , et interdum alibi , Panviuius , nonduni perfecta arte critica , 
prisca opera snb vulgo creditis auctonnn nominibus laudat. E. 



DE FXCLESIIS CH RISTI ANORi: .M . 1G7 

congregabantur (1). Tdem l)eatus Papalitanias in dic sancti Mar- 
ci ad beatum Petrum instituit. Diversi postea Pontiiices romani 
litanias alias ante ascensionem Bomini celebrandas esse ad 
alias ecclesias sanxerunt , ut infra ostendam. Nostra vero ae- 
tate in sini!;ulis ecclesiis quae vel monachorum aut presbyte- 
rorum , vel aliOrum religiosorum opera gubernantur , septem 
horae canonicae per interiectas vices decantantur , sacra mis- 
sarum mysteria celebrantur cum liymnis et canticis spiritua- 
libus, conciones liabentur, et omnia sacramenta administrantur. 

G A P. YII. 

De srplem ecclesiae sacrame^itis , quorum administratio 

in ecclesiis fiebat ; de exorcistis , et 

de oblationibus fidelium. 

JL ideles aliquot in christianorum publicis congressibus bapti- 
zatos fuisse, legitur act. cap. 11. X. etXIX. Baptizatos etiam per 
manuum impositionem confirmatos act. cap. VIII. Gaenam au- 
tem dominicam christianos usurpasse in ecclesiis, apparet ex iis- 
dem act. cap. XX. ubi Paulus Troade cum patribus qui conve- 
nerant panem frangit et gustat , seu sacratissimae eucharistiae 
mystcrium celebrat. Item ex prima adGorintli. cap. XI. In illis 
coetibus apostolum iNlatthiam , et septem diaconos ordinave- 
runt, act. cap.I. VI. Pcccatores paenitentes absolvebant, 2. ad 
Corinth. cap. II, et ad Galat. cap. VI. Oleum sanctum quo ae- 
groti ungerentur a presbyteris tradi solitum, docet lacobus in 
epistola catholica cap. V. Matrimonia etiam in ecclesia celebra- 
ta fuisse, quamquam in sanctis scripturis non meminerim me 
iegisse , tamen liaud longe post apostolos cx romani Pontificis 
Evaristi (2) decretis statutum est , ne novi sponsi simul coirent 
antequam a sacerdote in eccclesia benedicerentur. lustinus re- 

(j) Surait liaec Panvinius ex Grcgorio turon. hist lib. X. 1; namque in 
maurina Gregorii papac edilionc variat ordo praedictus ecclesiarum , in ho- 
milia scilicet (piac ponifur post evangclicas. E. 

('2) Confer quae adnotavimus p. 94-95, Namque a Burchardo ibi citato 
confusum Soterem cum Evaristo non adeo miror, siquidem etiam noster PaU' 
vinius p. iGl. pro Anastasio Caelestinum scripserat. E. 



(r.8 oNiiriinTi panvtpjit 

lort in apoloi^ia, cum quispiam l^aptizandus cssct, fratrcs iii cc- 
clcsia convcnirc soiitos ut l)aplizato iidcsscnt. Cui sacramcnto 
administrando, crcsccntc rciiuionc christiana, sacra quacdam 
loca pcculiaria dcstinata sunt , baptistcria appcllata, in cjui- 
bus omncs tingcrcntur , ut Romae , Florcntiae , liononiae et 
Parmac adhuc videri potest. Cetcrum de baptistcrio romano 
infra dicam (f). 

Quamquam autcm ciusmodi baptisteria huic praecipue dc- 
servircnt muneri , nihilominus tamcn etiam in ccclesiis aliis 
baptizari solebant. Munus baptizandi cpiscopi, presbyterorum, 
et diaconorum initio fuit , ut auctor est Tcrtullianus (2). Post 
ad cpiscopos tantum seu pracpositos contractum est , ut refert 
divus Cyprianus in libro ad lubaianum de hereticis baptizan- 
dis , exccpto casu necessitatis quo omni omnino homini , et 
mulicribus etiam baptizare fas est. Confirmationis post bapti- 
mum mcntio est saepe apud ccclesiasticos auctores. Itcm in 
canone XLYTII. concilii laodiceni (3) sub Damaso celebra- 
ti. Uanc nostro saeculo cpiscopi tantum confcrre solent. Eu- 
charistiam in ecclesiis cpiscopos et presbyteros confecisse , eam- 
que fidelibus porrexisse , quemadmodum etiam nunc in usu 
est , rcfcrunt Clemens paedagog. lib. I. et II, Iraeneus , lu- 
stinus, Tertidlianus in libro de corona militis, Rnflnus lib. I. 
cap. VI, Nazianzenus in oratione super funere fratris , Ambro- 
sius lib. IIII. de sacramentis cap. IV. et V. (4), Athanasius in 

(1) Scilicet in libris de basilica lateranensi. E. 

(■^^Lib. (lcbaptismo cap. XVTl: dandiquidem bapfismi habet iussitm- 
mus sacerdns, qui est episcopus, dehinc presbijteri et diaconi, non tamen 
sine cpiscopi aucioritate. Ergo qiiod ait mox Cyprianus , nempe iit bapti- 
zandi offerantur praepositis. non differt (pace tua, Panvini, dicam) a Tertul- 
liani doctrina. E. 

(3) Apud nos in Spicil. T. VII. p. 160. E. 

(^) Contra declamationes graoci schismatici Cabasilac , qni invocationc 
tantummodo sancti Spiritus fieri panis calicisque eucliaristici consecrationem 
contendit, legantur hacc duo Aml^rosii capitula, quibus nihil evidentius va- 
lidiusque est pro scntcnti;i nostra , quod ncmpe Clnisti verbis fiat conse- 
cratio. Sed graeco advcrsario graecum patrem nobilissimum opponanms loh. 
Chrisostomum homil. I. de proditione ludae edit Maur. T. II. pag 384 ; 
a^-n[Xoc TrXriQCiv eoTrjy.sv o is^su^ tcc p-nyi.ccra (pS=yyo'/x;vo? sy.ilva.' "n 8i 
hvvctiMc y.ai V x«e*? ^^^ ^'°" -'^'■'* '1'OTTO MOT Ki^Tl TQ SfiMA 



DK ECCLESTTS CHI\TSTTANOI\rM. 1 00 

apologia II, et Aupjustinus. vSacros ordines soli conferre solent 
episcopi ex apostolica traditione , iis qui totius ecclesiac suf- 
fragio ad id munus fuisscnt delecti (l). Erant autem \'iri specta- 
tae probitatis , pleni Spiritu sancto et sapientia , et bonum tcsti- 
monium habcTites. Episcoporum porro , presbyterorum , et dia- 
conorum ordinationes praeter alias preces, per manuum eorum 
qui ordinabant episcoporum impositionem fiebant , ut Eusebius 
iib. VI. cap. VIII. et X, ubi de Origenis presbytcri et Narcissi 
Hierosolymorum episcopi ordinationibus loquitur, tradit. Quam 
ordlnationem, ut dixi, suffragia clcricorum et plebis praecede- 
bant, ut ex divi Cypriani epistolis apparet , et Casilius epi- 
stola -LXIfl- ad Meletium probat : eas autem in ecclesiis fie- 
ri solitas , satis manifestum est. 

De publica paenitentium confessione , contritione, et satis- 
factione, quam in ecclesiis fieri testantur Iraeneus lib. I. cap. 
XIII, lustinus, Clemens, Tertullianus, Cyprianus, Damasus in 
Pio, Eusebius quoque lib. VI. ubi de Novati schismate loquitnr, 
pulchre mcminit. Sozomenus lib. VII. cap. XVI: « in T-omana, 
inquit, ecclesia perspicuus est paenitentium locus , in quo stant 
moesti ac veluti lugentes. Peracta autem liturgia a mysteriis 
exclusi, qiiiie ad initiatos^pertinent , cum lamentatione et plan- 
ctu ad terram sese pronos abiiciunt. Episcopus ex adverso cum 
lacrimis occurrens , et ipse ad pavimentum lamentando pi'o- 
volvitur , ct universa ecclesiae multitudo lacrimis suffunditur. 
Postea episcopus pi'imus exsurgit , et iacentes erigit , et quate- 
nus convenit pro peccatis paenitentium facta oi*atione ex eccle- 
sia illos dimittit. Seorsum autem quisque sponte sua vel ieiu- 
niis , vel balnei aut eduliorum abstinentia , sive aliis modis , 
secundum quod iussus est, se se affligens tempus expectat, quod 
episcopus determinavit. Constituto autem die, peccati multa 
quasi debito quodam remissa , populo in ecclesia coniungitur.» 
Hunc morem videtur innuere divus Hieronymus in epistola 

(pr/crr ToiJTO to pvy.cc [j,£Taf,piiBixll^si to, 7rqoxsi[j.svu : figuram implens 
stat saccnlos verba il/a profercns ; virtus autem ct gratia Dci cst ; IIOC 
EST COliPUS MEUM, inquit. IIoc verbuni iransformat ea quac proposi- 
fa sunt. Idem repctit Clnysostomus homil. IJ. de ead. prod. p. 30i. E 
(I) Act. 1. ot VI. 



I7() OMUMinil PANVIMI 



ad Occainiin ; iu wclosia ronuma, ait, poccator saccuin indue- 
bat , antc dicin paschac in ordinc pacnitcntium stabat , pecca- 
tum })ublicc fatcbatur, cpiscopo prcsl)yteris et omni populo col- 
Iacri?nanlil)u.i. Hacc in basilica lateranensi ficri solita, indieat 
idcm in cpitaphio Fabiolae : quis boc credcrct, inquit, ut post 
mortcm sccundi viri in scmct reversa , saccum inducret , er- 
rorem publice fateretur, et tota urbe spectante romana ante 
diem pascbae in basiliea Laterani staret in ordine paeniten- 
tium ? 

Oleum sanctum ad infirmorum unctionem in ecclesia con- 
lici, intclligitur ex epistola iacobi eap. \ : infirmatur quis in 
vobis ? inducat presbyteros ecclesiae et orent super eum, un- 
gentes eum oleo in nomine Domini ; et oratio fidei sahabit in- 
fn-mum , et alleviabit eum Dominus ; et si in peccatis fuerit, 
rcmittentur ei. Ritus aliquos honestos in ecelesiis circa legi- 
timas nuptias observatos fuisse', dubium esse non debet. Qui 
autem hi fuerint initio , parum comperturn est. In romana ec- 
clesia episcopus Evaristus constituit, quod Xystus confirmavit, 
feminam lioncste et legitime viro desponsatam a sacerdote pre- 
cibus et oblationibus benedici. Huc alludcre Nidetur Tertul- 
lianus lib. II. ad uxorem: unde sufficiam ad enarrandam felici- 
tatem eius matrimonii , quod ecclesia conciliat , et confirmat 
oblatio, angeli renuntiant, pater ratum habet? Concilium laodi- 
cenum can. LII. tempore quadragesimali nuptias interdixit (1). 
Conciiium IIII. carthaginiense constituit, ut non ante sponsi 
convenirent, quam in templo ante altare a sacerdotibus benedi- 
cerentur. Idem confirmat S. Ambrosius in virginis institutione 
cap. XVII. Evaristi et Xysti decreta Romae renovarunt et 
contirmarunt Silvester, lulius, et Siricius papae , ut ex tomo 
I. conciliorum apparet. Is mos nostris temporibus in ecclesia 
adhuc observatur : sponsi enim audita missa, a sacerdotibus 
in ecclesiis ante altare benedici solent. Malignorum sive im^ 
luundorum spirituum coniurationes sive exorcizationes in ec- 
clesiis fieri solitas , quemadmodum adhuc in usu est , com- 
memorat Tertullianus in libro de corona militis , et in apolo- 
getico : daemones, inquit , id est genios , adoriri consuevimus, 

(1) Apud nos Spicil. T. VII. p. 174. E. 



DE ECCLF.SiIS ClIKiSTI \N()|',UM. 171 

ut illos de hominibus exigamus. Item: daemonia de vobis sine 
mercede , sine praemio depellimus. Quod et in Iil)n) ad Sea- 
pulam ostendit. Cyprianus de idolorum vanitate id etiam do- 
cet. Origenes, praeter exorcismumj etiam alios ritus recenset, 
ut invocationes , et manuum impositiones, homilia XXIin. in 
losuam. Hinc in romana ecclesia exorcistarum ordo , de quo 
in epistola ad Fabium antiochenum meminit Cornelius apud 
Eusebium libro VI. cap. XLIII. (1) Canon -XC- concilii quarti 
carthaginiensis exorcistis mandat, energumenis manus quotidie 
imponere. 

De eleemosynis, quas sanctus Paulus vocat collectas, bene- 
dictiones , et oblationes, quae in publicis congressibus fiebant , 
quum lldeles pro suae voluntatis arbitrio , rerumque fiieultate 
aliquid pecuniae conferebant in commune ad suppeditandum 
egenis , mentio multa est (2j. Et quidem 1. ad Corinth. cap. 
XYII: « ceterum de collatione in sanctos quemadmodum oidi- 
navi ecclesiis Galatiae , ita et vos facite , ut una sabbato- 
rum unusquisquc vestrum apud se seponat, recondens quic— 
quid commodum fuerit.» lustinus in apologetico refert , chri- 
stianos post acceptam eucharistiam, contulisse quaecunquc vo- 
luissent, in subsidium pauperum , pupillorum , et aegrotan- 
tium. TertuIIianus etiam eleemosynas pro ])auperum cura, aut 
senum, aut orborum , aut exulantium, aut captivorum per 
mensem collectas esse in publico coetu testatur. Idem de ele- 
mcsynis confirmat in apologetico , in loco quem supra citavi. 
Oblationum postremo meminit Hieronymus (3) , quae in con- 
ventibus publicis ita factae videntur , ut inter offerendum dia- 
conus })ublice adstans in templo proclamarit , offerentium no- 
mina adiiciens : tantum offert illa, tantum ille poUicitus est. 
Marcellinus lib. XXYII. cap. III. refert episcopos romanos di- 
tari solitos ex matronarum obiationibus. Idem etiam in eccle- 
siis orientalibus (4) usitatum fuisse inde videtur , quod ut seri- 

(0 Vide supcriiis p. 153. K. 

(2) Act. xr. XXiill. Rom. XV. Et 5. Corinth. Vlll. IX. 
(:i) Coinnient. in lC/.ocliielem lih. ^I. ad cap. XVIII. 
CO Loj^e sis Severi uiitioclieni utramque homiliani de saiicta Drosido a 
nobis editam Script. vet. T. IX. E. 



172 ONlirHRlI PANVINII 

])it Sozomcnus lib. VI. cap. XVI, Valcns impcrator cum au- 
licis in fosto cpiplinniac in ccclcsia muncra ad sacram men- 
sam ohtulcrit. Oblationum ciusmodi usus postcrioribus saccu- 
lis cum in omni ecclcsia tum in romana frcquentissimus fuit: 
in qua pietas , liberalitas , et in pauperes misericordia semper 
maximc vip:uit. Hinc tot xcnodochia , monastcria , ccclesiae , 
oratoria , ct loca pia multis et magnis proventibus Romanorum 
devotione fabricata sunt. Cetcrum de coemeteriis, quac tem- 
plis ipsis vidcntur fuisse olim coniuncta, ut etiam nunc sunt, 
latius in line libri disputabo , ubi etiam de sepulturae ritibus , 
et caerimoniis disseram. 

G A p. vm. 

I)e tempore co7iventuum pubUcorum. 

Oub ipsius religionis initio , act. cap. II. dicitur quod quo- 
tidie apostoli perduraverint unanimiter in templo. Idem refer- 
tur act. cap. V. quod quotidie in templo et singulis domibus do- 
cuerint. Id autem fieri principio necesse fuit , quo citius ec- 
clesia congregari posset ; qua deinde constituta et ordinata , 

in die postmodum sabbati plerumque convenisse dicuntur (is 
festus erat) quo etiam solebant ludaei convenire , unde act. 
cap. XIII. Paulus et Barnabas ingressi in synagogam die sab- 
batorum dicuntur. Ibidcm auditores rogabant ut sequenti sab- 
bato sibi loquerentur scrmonem. Tbessalonicae quoque Paulus 
per sabbata edisserebat eis act. XVII; et disputabat in sy- 
uagoga per omne sabbatum act. XIII. Et fratres una sabba- 
torum ad frangcndum panem convenisse dicuntur act. XX. Diei 
vero dominicae mentio fit in apocalypsi cap. I. « fui in spiri- 
tu in dominica die». In eo etiam , quem primam (1) sabbati 
vocat Paulus christianos convenire solitos intelligitur ex cap. 
XVI. epistolae primae ad Corintiiios, ubi ea die oblationes fie- 
ri iubet. Quonam autem tempore christiani se a ludaeis dis- 

(i) Vulgatus textus unam. Sed et alias dilferentias refro vidimns, quia 
l^aiiviuius autc sixtinam clementinamve e<litionem scripsif , quod semel mo- 
nuissc suniciaf. K. 



DEfiiOCLESIIS CIIRISTIANORLM. 173 

iunxcrint , ct die dominica feriari cocperint , haud clarc con- 
stat. Sed priore illo saeculo alios sabbatum , alios dominicum 
diem celebrasse , testimonio esse possunt quaestiones cpiae se- 
quenti aetate de paschate die dominico celebrando excitatae 
sunt. 

Epiphanius in compendiaria forma fidei catholicae ait : ex 
constitutionibus apostolorum synaxes ordinatas esse quarta, 
prosabbato (1), et dominica. Pro necessitate etiam tum noctur- 
nos , tum diurnos habuerunt conventus ; unde Paulus Ephe- 
siis dicit act. XX. se die nocteque eos docuisse et monuisse. 
Troade quoque quum Paulus esset postridie discessurus, fratri- 
bus convenientibus ad frangendum panem protraxit sermonem 
usque ad mediam noctem act. XX. Et ex 1 . ad Corinthios cap. 
XI. apparet etiam vespere Corinthios convenire solitos. Memi- 
nerunt acta etiam horarum; nam Petrus et lohannes ascen- 
derunt in templum ad horam orationis nonam act. III. Cor- 
nelius etiam crrca horam diei nonam se orasse dicit act. X. 
et Petrus loppe ascendit in superiora domus , ut oraret circa 
horam sextam , ibidem. Horarum orationis tertiae, sextae et 
nonae mentionem facit Clemens alexandrinus ultimo stromat. 
quas TertuIIianus lib. de ieiunio insigniores esse in orationi- 
bus divinis affirmat. Cyprianus quoque in orationis dominicae 
expositione primam, tertiam, sextam et nonam horas dicit 
orandi antiquitus observatas. Hinc horarum canonicarum VII. 
in ecclesia usus introductus. Subiicit Cyprianus , mane quo- 
que et vesperc orandum esse. Et Origenes precum matutinarum 
et vespertinarum meminit lib. III. commentariorum in lob. 
S. Hieronymus horarum tertiae, sextae, nonae, diluculi , et 
vesperae orationi destinatarum meminit ad Eustochium, et in 
commentariis in Danielem , eiusque rei causam affert. Post 
apostolorum tempora, eorundem publicorum conventuum usum 
permansisse constat , sed quando et quam crebro conveni- 
re soliti fuerint , aut qua de caussa , non ita clare est expres- 
sum. Plinius in epistola ad Traianum antelucanos coetus chri- 
stianorum commemorat. Ex lustini vero descriptione aliquo 
modo intelUgi potest duo fuisse illis praecipua in publicuni con- 

(l) Id est teiia sexla Lociis extat in panario lib. 111. cap XXII. 1.. 



17 1 OMiniiUI PAISVIMI 

vcnitMuli tenipora ; primuni in baptizatione alicuius, qui ah 
(>thnicis ad christianain fKlcm luiper convcrsus erat: tunc enim, 
sicut ex ea dcscriptione clare liquet, convenire soliti sunt. Be- 
indc dichus dominicis, quos fcstos etiam fuisse Dionysius corin- 
thius scrihit apud Euschium lih. IIII. cap. XXIII; cuius ratio- 
nem lustinus hanc refert, quod die solis Deus mundum fecc- 
rit , codcm([ue die Christus resurrexerit, ac conspicuum se apo- 
stolis pracl)uerit. Tertullianus lih. II. ad uxorem puhlicorum 
con\ cntuum , ({uos nocturnos fuisse scrihit , meminit. 

Quoties vero aut ([uihus diehus praeter dominicum con- 
vencrint , clare non traditur , nisi quod ex Origenis homilia 
X. in genesin colligi potest, christianos non festis tantum die- 
hus , verum et aliis convenire solitos ad audiendum verhum 
Dei. Sicut et homilia IX. in leviticum eos ohiurgat , ({ui fe- 
stis tantum diehus ad ecclesiam concurrehant; et homilia II. 
in numeros suhindicat singulis diehus aliquot horas precatio- 
nihus et concionihus fuisse destinatas , ait enim : unam aut 
duas horas ex integro die deputet Deo , et ad orationem ve- 
niat in ecclesiam , vel in transitu verhum Dei audiat. Ta- 
le quiddam et de collectis celehratis , in quihus praedicatunl 
sit verhuni Dei, significare videtur in homilia X. in gene- 
sim. Significat et diehus parasceves multitudinein in coetum 
congredi solitam , homil. V. in Esaiam. Suh initio autem li- 
hri contra Yalentinianos Tertullianus indicat quasdam fuisse 
domos et in edito sitas in quas conveniie christiani soliti fue- 
rint. Dionysius alexandrinus commemorat, Aemilianum prae- 
sidem dixisse quum ipse in exilium ageretur, nequa({uam li- 
cehit amplius vohis synodos colligere, vel ad coemeteria ut 
vocant ingredi. Unde patet ea puhlica loca congressihus de- 
stinata fuisse, quae christianis in Valeriani persecutione erepta, 
iis reddi iussit Gallienus, ut ad ea convenire possent. Sed de 
his alias latius. Ceterum persecutionihus maxime vigentihus, 
verisimile est christianos certos ciuosdain et statos dies, praeter 
dominicum , et tempora non hahuisse quihus convenirent, sed 
eos congredi solitos prout commodum esset. Pace deinde ec- 
clesiae data, statuti sunt dies et tempora firmata, quihus fideles 
ad ecclesias confluerent. In ecclesiis si({uidem occidentalihus 



DE ECCLESIIS CIIRISTI ANORUM. 175 

post Constantini tempora consuetudinem fuisse noctu conve- 
niendi et vigilias ducendi ex Lactantio liquet , qui pervi"i- 
lii eius caussam etiam indicat lib. VJI. div. inst. cap. XIX. 
Hacc nox est , inquit , quae a nobis propter adventum recis 
et Dei nostri pervigilio celebratur. Cuius noctis duplex ra- 
tio est , quod in ea et vitam tum recepit cum passus est , 
et postea orbis terrae regnum recepturus est. Vigilias noctur- 
nas in epistola ad Sabinianum , vigilias et pernoctationes in 
basilicis martyrum in epistola adversus Vigilantium, comme- 
morat divus Hieronymus. Tertullianus quarta sabbati et sex- 
ta, inquit , plurimum fungimur. Et stationes etiam ipsae suos 
dies habent quartae feriae et sextae. Romae conventus eccle- 
siasticos non fuisse in sabbato , quemadmodum in aliis terra- 
rum ecclesiis, Sozom.enus indicat. lib. VII. cap. XIX. E con- 
tra Constantinopoli , et fere apud omnes ecclesias in sabbato, 
et una consimiliter sabbati (1), christianos convenisse, Sozome- 
nus ibidem docet. 

In Ecclesiis vcro orientalibus congressus publici tempus 
fuisse antelucanum, perinde ac in saeculis superioribus , indi- 
cat Basilius in epistola ad clericos neocaesarienses. Idem in 
dedicatione templorum fideles media nocte convenisse scribit 
in enarratione in psal. CXIIII. Vigilias antelucanas profitetur 
etiam Ephraem syrus in sermone ad monachos. Alexandriae 
Athanasius quoque noctu conventus plerumque cogebat , ut 
ipse indicat in apologetico suo. Nazianzenus stationum totius 
noctis meminit in sermone in praesentia 'CL* episcoporum. 
Et Epiphanius lib. III: matutini , inquit , hymni in eccle- 
clesia perpetuo fiunt , et orationes matutinae lucernalesque , 
simul psalmi et orationes. Hilarius pictaviensis episcopus hym- 
norum vespertinorum atque adeo totius ecclesiae progressus 
per diem ad hunc modum meminit in expositione psal. LXIIII. 
Dies , inquit, in orationibus diei inchoatur , dies in hymnis Dei 
clauditur. De diebus vero conventuum christianorum Eusebius 
libro primo de praeparatione evangelica cap. IIII: «cuncti simul 

(l) Sic inlerpretatur Panviniiis tv? /.cia cru.^fia.Tov , qnod aiii intolliiiiint 
(lic dominico. Manat autem anibiguitas cx hebraica dictione inS nniis \v\ 
primus. Qnod siprimus intelligalur, roapse est dies dominicns. E. 



170 oNurniiii rANViNii 

it iniuimorabilcs viri et nuilici-cs scniores et pucri , scrvi ct 
libcri , nol)ilcs 'dU[\\v iij:nobiics , docti siniul atquc indocti , in 
onuii ab orlu solis ad occasum loco ubi homincs babitant, 
(luotidic lcrmc ad pcrcipicndam disciplinam Cbristi conlluunt » . 
Sozomcnus ctiam bbro VII. cap. XIX. docet, in multis civita- 
tibus ac pauis apud Aegyptios , usitatos fuisse convcntus ad 
vcspcram sabbati ; quem dicm publici fuisse congrcssus etiam 
Atbanasius siij;niricat in libro de interpretatione psalmorum, ubi 
con\ cntuum ccclesiasticorum dies hos nominat , sabl)atum , 
diem doiuinicum , secundam sabbati , parascevem , et quar- 
tam sabbati. Ilursus in homilia de semente idem ait : sabba- 
to congregati sumus , non quod laboremus iudaismo , sed in 
sabbato ideo convcnimus , ut dominum sa])bati lesum adore- 
mus. Et dc die dominico: olim, in^iiiit, priscis temporibus in 
summo pretio sabbatum fuit , quam quidem solemnitatem Do- 
minus in diem dominicam transtulit. 

Nostro saeculo conventus christianorum ad ecclesiam sin- 
gulis diebus fiunt , sed in festis praecipuc , quorum praecipua 
sunt dies dominicus, ut supra dixi, ab apostolis immo ab ipso 
Domino ordinatus , Pascha et Pentecoste ab ipsis etiam apo- 
stolis celebrata (1) , dies natalis Domini YIII. kal. ian. de quo 
Tbeophilus caesariensis episcopus in epistola paschali, Para- 
sceve de quo Origenes lib. VIII. contra Gelsum mentionem fa- 
ciunt. Gircumcisio Glu'isti , epiphania , purificatio , annuncia- 
tio , assumptio , et nativitas Virginis deiparae , natalis lohannis 
Baptistae, festa sanctae crucis et angelorum, apostolorum item, 
martyrum , confessorum et virginum, anniversarii obitus dies, 
et similia, de quibus Eusebius (2). TertuIIianus lib. II. ad uxo- 
rem et de corona militis, Origenes lib. III. inlob. , Gypria- 
nus lib. III. ep. VI. ad presbyteros S. R. E., Athanasius in 
epist. ad solitariam vitam agentes , Ambrosius , Hieronymus 
in enarratione cap. IIIl. ad Galatas, Nicephorus lib. VII. cap. 
VI, Basilius in sermone de humana Ghristi generatione, Na- 
zianzenus in orationibus , Athanasius in enarratione evange- 
lii de beata Virgine, Eusebius libro IIII. de vita Gonstantini , 

(1) Act. II. XII. XX. 1. Corinih. XVI. 

(2) Ilist. liJ) IJJi. cpp. XV. iib. VI. cap. IX. 



DE ECCLESIIS CHRISTI \N01\IJM . 177 

divus Augustinus in lll)ris de eivitate Dei, sanctus Gregorius in 
homiliis, et omncs veteres sancti patres multam mentlonem fe- 
cerunt. Ceterum de festis die])us lalius disputabo , ubi de sta- 
tionibus urbis Romae verba faciam. 

Tempus vero, quo nunc christiani convenire solent, praeci- 
pue matutinum est, dum sacra missarum mysteria celebran- 
tur , et conciones a praedicatoribus verbi Dei potissimum ha- 
beri solent. Gonveniunt et vergente die ad horam illam ca- 
nonicam, quam vesperum vocant , sed id nonnisi in domini- 
cis diebus festis et solemnitatibus Ghristi et sanctorum. Gle- 
rici vero et religiosi viri, qui templis deserviunt, septies ( ut 
dixi) in die convenirc solent, temporc matutino, hora prima, 
tertia , ad missam, sexta , nona, vespere et completorio. Sed 
quum has horas in psallendo coniungant, ex septcm vicibus 
ad pauciores corum conventus contrahunt ; nam ad matutinum 
primum : deinde ad primam , tertiam , et sextam cum miss^ 
tertio ad nonam : quarto ad vesperas : quinto ad completorium 
convenire solent ; idque in recte institutis ecclesiis. Nam in ali- 
quibus in duas vices contrahunt , quinque horas cum missa 
ante prandium , duas reliquas a prandio celebrantes. Quot au- 
tem psalmorum numero , ct quibus precibus orationes ipsae 
horarum editae sint , satis manifestum est. Porro autem ut 
temporibus omnibus aliqua commoditas esset ad convenien- 
dum in ecclesiis , in singulis templis turres additae sunt cum 
campanis , quac a ministris templorum per singulas horas, et 
quando sacrilicium celebrandum est , et quando item est ha- 
benda concio pulsantur ; quibus tamquam signis fideles ad 
€cclesiam convocati conveniunt. Sabiniani papae , qui Grciio- 
rio sancto successit , inventum hoc fuisse scimus (I). 

Omnes porro tideles , qui ad ecclesiam conveniunt , post- 
quam aqua benedicta , quae ad templorum fbres m pilis ser- 
vatur , se asperserint , statim genibus positis orare incipiunt, 
et in primis signo se crucis in fronte munire solent. Aquae 

(1) ITtmm Sahiniano PP., an S. Paulino opiscopo nolano , an iloniciiio 
cuivis alii po.sloiiori , tribucnda sit instiliilio publicaium in ecclcsiis cainpa- 
nanun , dispulat Forrariiis nupor cilaliis lil). 1. cap. Vff, nec non Vr. Cancol^ 
larius in Iraclalu de uovis campanis capilolinis cap. IV. E. 

12 



f7fl ONrPliUII l'VNVIMI 

bciiedlctac iisuin primiis iiivtMiiL Alexaiidor paj)a lioo dccreto: 
atpiani salc conspcrsain populis i)enedici)nus , ut ea omnes 
aspersi sanctificentur et purificentur , quod et omnil)Us sacer- 
dotibus facicndum esse mandamus. I)e geniculationibus et sig- 
no crucis , tam in omniI)us vetustis scriptoribus , quam in 
Tcrtulliano frcqucntissima mentio est. Ab ecclesiastico porro 
convcntu prohibcri mos iuit omnes , qui quocumque noiniue 
christianae religionis liostes esse existimarentur , aut pietatis 
simulatores , ut ethnici , infideles , lapsi , haeretici , schisma- 
tici , et omnes qui manifestis et magnis criminibus infames 
esscnt ; auctorcs Origenes et TertuIIianus. Propterea ostiario- 
ruin ordo in romana ecclesia institutus fuit. Hoc exemplo , 
in ecclesia antiochena , ut scrlbit Philostorgius lib. YII. n. 8, 
Babylas episcopus Numerianum imperatorem gentilem, nostro- 
rum mysteriis interesse cupientem, animose prohibuit. Et di- 
vus Ambrosius Theodosium augustum , ob thessalonicensem 
caedem , Mediolani ex ecclesia eiecit , ut omnes tradunt Iii- 
storiae ecclesiasticae scriptores. 

G A P. IX. 

De basilicis et ecclesiis urbis , et Romcmoruin reliyione. 

i^uum superioribus capitibus , quae ad ecclesias sive tem- 
pla tamquam in universum et generatim pertinebant , disse- 
ruerim , quia instituti huius mei praecipua intentio est de ur- 
bis Romae basilicis et ecclesiis speciatim verba facere , nunc 
de his particularem narrationem aggrediar : tum quod mihi 
initio proposuerim , omnem antiquitatis romanae sacrae et pro- 
fanae memoriam , quantum in me est, restituere ; et propterea 
multa in hoc genere hactenus scripsi ; tum etiam quod prae- 
sens argumentum iucundissimum legentibus , et non inutile 
futurum existimavi , si qui nunc in humanis agunt , anilibus 
fabulis reiectis , veram et germanam praeteritarum rerum no- 
titiam habeant , quae dc eiusmodi rebr*s tradi potest. Ea vero 
huiusmodi est : quis singula templa construxerit , quot vetusta 



DE KCCLESIIS CH UISTI ANORU M. 17<> 

inoiiumenta , quae oriiamenta , quae reliquiae , quot sancto- 
rum corpora , quid memoratu dignum in iis gestum fuei-it , et 
similia. Si enim aliquo in loco unquam pietas et religio viguit , 
templa multa Cliristo sanctisque eius dedicata sunt , magnis 
proventibus aucta, ornata, et visitata sunt, hoc Uomae fa- 
ctum est. Unde sanctus Hieronymus in prohoemio libri II. 
commentariorum in epistolam ad Galatas romanae plebis lau- 
dat fidem : ubi enim , inquit , alibi tanto studio et frequentia 
ad ecclesias et ad martyrum sepulchra concurritur ? ubi sic 
ad similitudinem caelestis tonitrui amen reboat , et vacua ido- 
lorum templa quatiuntur ? Non quod habeant aliam Romani 
lidem, nisi hanc quam apostolus recitat(l), sed quod devotio 
in eis maior sit, et simplicitas ad credendum. Idem intelligi- 
tm* ex Prudentio libro primo contra Symmachum in his ver- 
sibus : 

Exultare patres videas pulcherrima mundi 

Luinina , concilium senum gestire Catonum. 

Sequitur longus Prudentii tractuSy quem nos omisimus, usque 

Atque inter veteres cera numerentur et aere. 

Et Procopius de bello gothico lib. I. cap. XKV : « christianae 

fidei disciplinam, si uspiam alii unquam, Romani praecipue sunt 

venerati. » Cuius rei inter alia praecipuum et maximum argu- 

mentum est , tot ecclesiarum , xenodochiorum , monasterio- 

rum , oratoriorum , et similium aedificiorum sacrorum mag- 

nificae fabricae , ornamenta , et redditus , quae tam priscis 

quam nostris temporibus in Urbe fuisse constat. Quum enim 

ego accurate seriem scriptorum ecclesiasticorum , et S. R. E. 

monumenta evolverem , ad mille templa vel monasteria aut 

xenodochia , divcrsis licet temporibus , in Urbe fuisse inveni. 

De ({uibus omnibus tractaturus , omnem illorum explicationem 

in duas praecipue partes distribuam. Primum enim de iis lo- 

quar sacris aedibus , quae adhuc supersunt ; deinde de iis quae 

diu dirutae vel profanatae sunt ; et quarum tantum memoria 

vel in libris vel in aliquibus parietinis superest. De iis vero 

quae adhuc supersunt verba facturus , eas etiam in duas par- 

(0 Sancli Hieronyiui vnlgalus textns : nisl Unnc qunm omtiea Chrisfi 
ecclesiae. K. 



isi) o.MiPii. PVNMNii nr. r.ccL. r.ni\isTi\NORii]M. 

trs dividani. \\\ priina (muiit de lis loqiiar ecclesiis llr])is qiiae 
basilioae (1), tituli , et diaconiae (2) tum antiquis tum nostris 
tcini)()ril)us vocatac sunt ; (juac praecipuac in IJrbc scmper fue- 
rc, (juod in his Pontiicx ina.\io)Us, et primarii quidam e elero 
romano patrcs Cardinal(^s(iue omnes S. R. E. residere solebant. 
In altera vero parte , de reliquis ecelesiis , xenodoeliiis , n)o- 
nasteriis , et oratoriis (3) , item eoemeteriis (4) , variis titulis 
et nominibus distinetis , dissei*am. Scribere autem iucipiam a 
basilica lateranensi (5). 



(0 Iliinc tiactatiim <le basilicis, et do aliis romanae urbis insignioril)ns 
aliquot occlosiis, latino habemus iu primo capitiilo libri primi de basilica late- 
ranensi; italicum autem factum , instante ipso Panvinio, ab .\ut. Lanfranco, 
editumipio Romae auno vrDLXX- E. 

(?.) l".\tat impressus Panviiiii liber tle episcopatibus , et diaconiis Cardi- 
nalium ad Ale\. Farnesium Gard. A'enetiis MDLVJI- E. 

(:{) Partem bauc <lc urbauis cunctis ecclesiis sacrisque aediliciis, quomi- 
nus pro rei dlii;uitate et luaguitudine scriberet , impeditus aliis occupationi- 
bus obiluque imiuaturo Panvinius fuisse videtur. Itaque in eius mss. nonni- 
si brcves aridos([ue catalogos reperi rom. ecclesiarum, quibus ego alium mul- 
to copiosiorem et idoneis saepe docujuentis comprobatum substituam. Eccle- 
siarum elencbus (qui mibi tameu longe minor iusto videtur) tribus primis 
cbristianae religionis saeculis per uuiversum orbem exstructarum extat a 
celebri Ciampiuio concinuatus in monum. vet. cap. XVIIL E. 

(4) De coemeteriis , et religiosis sepulturae cbristianorum caerimoniis, 
iustum se commentarium| fecisse , eumque postea in epitomam redegisse , 
ait ipse auctor in praefatione ad dictae epitomae editionem. E. 

(5) De basilica lateraneusi breviter prius scripserat Pauvinius in capitulo 
decimo buius opusculi, quod capitulum ms. est in cod. 0781. f. IGO. b.Dein- 
de dilatato consilio, quatuor de eadem basilica libros conscripsit (cod. fil lO.) 
quorum epitomam quandam babemus in italico libro de septem Urbis eccle- 
siis. Capitulum autem illud decimum nos beic baud scripsiraus, quia idem 
est ac libri primi secundum ( in opere maiore ) quod infra exbibebimus. E. 



181 

ONl PHRII PANVINIl 

DE SACROSANCTA BASILICA , BAPTISTKIUO 
1:T PATRIARCHIO LATERANENSI 



Capitulo et Canonicis SS. Basilicac ct primac 
sedis latcranensis. 

Onuplirlus Panvinius S. D. 



M. 



aiorum monumenta , praeteritorumque temporum memo- 
rias , et res gestas memoratu dignas cognoscere , quum apud 
omnes gentes perhonorificum , et magna commendatione dig- 
num semper fuerit, constat sane eas ante omnes longe ma- 
ximam laudem sui studiosis attulisse , quae ad statum perti- 
neant clnlstianae religionis ; quod ex illarum rcrum notitia , 
multo plura , multoque praeclariora, quam aliunde usquam 
hauriri possint antiquae probitatis exempla, (luibus ad san- 
cte vivendum instrui confirmarique honiines possunt , et ri- 
te christianam pietatem profiteri. Sed et in hisce , aliae aliis 
praestantiores existunt. Romanarum namque rerum in hoc ge- 
nere cognitio tanto ceteris omnibus est praeclarior , quanto 
est caput dignius ceteris omnibus totius corporis membris. 
Et revera in hac sacra romana historia , tot tantaque ab ipsis 
statim nascentis ecclesiae primordiis referuntur , quot, quan- 
taque vix in tota reliqua ecclesia facta memorari possunt. Ad 
quas ego rcs tractandas , quum a puero usque, ingenium ope- 
ramque mcam a gravissimis philosophiae et theologiae studiis 
convertissem ; inter multas , quae altissimis vetustatis tene])ris 
oppressa, vel hominum incuria oblitterata iacebant , egregium 
quoque de Urbis basilicis volumen scribere aggressus sum. 
Opus sane ob variam praeterea multarum aliarum rerum, ([uas 
id argumentum requirit , cognitionem , valdc utilc , et quod 



IH'2 oNrnnnr i»a^vimi 

a iicmiiH' haclfiius, pro lanlae rci dignitate , sit Iractatuni. 
]*()rro autcni tanta niihi haec in secretioribus et arcanis san- 
ctae romanac ecclesiac scriniis perlustranti , ipsius l)asilicae 
facies , tanta maiestas , tanta demum maximarum undique oc- 
currentium rcrum ubertas scse obtulit, ut merito eam cuncta- 
rum ecclesiarum matrcm et caput, veteres sanctos J^jntifices 
appellasse e\istimaverim. Scribere igitur exorsus, quum a totius 
orbis terrarum principe , vestra lateranensi basilica , initium 
fecissem , ea , quorum breviusculos indices nunc referam , in 
unum coUecta ex vetustissimis sacris scriptoribus , et romanae 
sedis monumentis in lucem produxi , et cum vestri praecipue 
nominis praescriptione, in publicum exire volui. Aequum enim 
mihi visum est , ut vobis , quibus eiusdem sanctissimae ba- 
silicae praecipua cura incumbit , quique eam sacris operaturi 
assidue frequentatis , de eodem templo scriptum opus nuncu- 
paretur. In quo quicquid scitu memoratuque dignum ibidem, 
postea quam ipsa est basilica exstructa, factum unquam fuit , 
quin({ue est libiis accurate a nobis expositum. 

CAPITA PBIMI LIBKI. 

Praefatio in primum librum. 

Cap. I. De quinque praecipuis urbis basilicis, et viginti octo 

titulis , et undeviginti diaconiis cardinalibus. 
11. De sacrosancta lateranensi basilica, et primum de huius vo- 

cis origine , et Lateranorum aedibus. 

III. De Constantino magno imperatore. 

IV. Quis lateranensem basilicam construxerit , et de tempore, 
({uo condita est. 

V. De variis nominibus et dignitate huius basilicae. 

VI. De domino et sancto salvatore nostro Tesu Christo. 

VII. Qui basilicam lateranensem restituerint , aut refecerint , 
vel aliquid in ea fabricaverint. 

VIII. De situ et forma basilicae lateranensis. 

IX. et X. De altaribus , seu aris , et reliquiis , ac Gardina- 
lium sepulchris , quae hodie sunt in basilica lateranensi. 

Xn. De reliquis altaribus basilicae. 

XIII. De romanis Pontificibus qui Laterani dormiunt. 



DE BASILICA LATERAiNENSI. 18S 



CAPITA SECUNDI LIBRl, 



Praefatio in secundum librurn. 

Cap. I. De basilicae lateranensis redditibus. 

II. De basilicae lateranensis ornamentis. 

III. Qui in eadem basilica sacra officia celebrarint , et de 
monasterio lateranensi, canonicorumque privilegiis. 

IV. Cardinales archipresbyteri basilicae lateranensis. 

V. De ritu sollemni recipiendi paenitentes in basilica latera- 
nensi. 

YI. Quid romanus Pontifex in eadem basilica facere soleret, 
et de romanae curiae ordinibus dignitatibusque. 

YII. De diebus festis, quibus Papa sacra mysteria Laterani ce- 
lebrabat. 

YIII. De stationibus basilicarum Urbis. 

IX. Stationes quae nostro tempore in singulis Urbis ecclesiis 
per annum celebrantur. 

X. Yarietas in stationibus. 

XI. Stationes antiquae , quae nostris temporibus exoleverunt. 

XII. Stationes , quae in singulis basilicis exoleverunt. 

XIII. De conciliis generalibus. 

XIY. De conciliis in basilica lateranensi celebratis. 

XY. Qua ratione romanus Pontifex recens creatus Laterani in- 

thronizari solebat. 
XYI. De aliis aliquot rebus memoratu dignis in basilica late- 

ranensi actis. 

CAPITA TERTII LIBRI. 

Praefatio in tertium librum. 

Cap. I. De baptisterio lateranensi , et eius ornamentis. 

II. De forma baptisterii lateranensis. 

III. Quid romanus Pontifex in baptisterio ipso antiquitus fa- 
cere solitus esset. 

lY. De redditibus eiusdera baptisterii. 

V. De portieu sancti Yenantii ante baptlsterium. 



ISI ONIIIMIRJI PAINVINII 

\ I. Quid iii porticu sancli YenaTitii romanus Pontifex faccre 

solcrct. 
^ll. I)c oratorio sancti Toliannis Baptistac in l)aptislcrio. 
Mll. I)c oralorio sancti lohannis cvangclistae in eodcni ba- 

ptistcrio. 

IX. l)e oratorio sanctae Crucis. 

X. Dc oratorio sancti Stepliani in eodem baptisterio. 

XI. De ecclesia sancti Yenantii. 

XI. Dc oratorio sancti Gregorii prope fontcm Laterani. 

XII. De ccclesia sancti Yenantii. 

XIII. De monasterio Honorii papae. 
XIY. De bibliotheca lateraneiisi, 

XV. et XYI. De bibliothecariis lateranensibus. 
XYII. De sancto lohanne Baptista. 
XYIll. De sancto lohanne cvangelista. 
XIX De sancto Yenantio. 

CAPITA QUARTI LIBRI. 

Praefatio in quartum librum. 
Cap. I. De patriarchio lateranensi. 

II. De loco in quo Papa presbyterium dare solebat , et de pre- 
sbyterio. 

III. De basilica leoniana maiori. 
lY. De vicedomino lateranensi. 
\. De vestiario lateranensi. 

YI. De cellariis lateranenensis patriarchii. 

YII. De porticu latcranensi. 

YIII. De pulpito Bonifacii YIII. papae. 

IX. De aula quam nunc concilii vocant, 

X. De basilica Yigilii papae. 

XI. De basilica lulia. 

XII. De basilica Zachariae papae. 

XIII. De oratorio sancti Caesarii in palatio. 
XIY. De sancto Caesario martyre. 

XV. De oratorio sancti Sebastiani , sive basilica Theodori 
papae. 



DE BASTLICA LATKRANKNSI. 1 8.J 

XVT. De oratorio sancti Silvestri. 

XVJI. De oratorio sancti Petri. 

XVIIT. De oratorio sanctae Crucis. 

XIX. De oratorio sancti Georgii in patriarcliio lateranensi. 

XX. De oratorio sancti Gregorii papae. 

XXI. De oratorio sancti Laurentii, alias S(incta sanctoruni. 

XXII. De hospitali lateranensi. 

CAPITA QUINTI LIRRI. 

Praefatio in quintum librum ; 

I. Catalogus romanorum Pontificum. 

II. Bullae vel privilegia romanorum Pontificum canonicis et 
basilicae lateranensi concessa. 

Haec porro quis non maxime scitu digna iudicabit ? quac 
a me ita tractata sunt , ut facillime a litterarum etiam im- 
peritis compreliendi queant. Librum igitur cum vestri nominis 
titulo prodeuntem ae([uis animis accipite, quem si, quando per 
otium iicuerit , legcre curabitis , suscepti vos laboris nunquam 
paenitere cxistimo , et me ip.sum non improl)aturos , qui tot 
rebus iam caeca tenebrarum nocte o])pressis luccm aliquam hoc 
tractatu adferre totis viribus curavcrim. Aalete. llomae ka- 
lendis mart. anno Domini •M'DLXII' 

EDITORIS MOISITUM. 

J- anvinimi operis cle basilica laieranensi (leliticationcm vidi- 
musmquinqiw libros distributi, quonim tantmn priorcs qua- 
tuorincodiccvat. 6110. accurate dcscripti cxtant, quarnquam 
in hoc eiiam codicc prarfatio auctoris quinquc promUtit. In co- 
dicc auicm G781. quinti quoque iibri capitulorum tituli tra- 
duniur , secl et priorum librorum 7ionnisi ])artes cuisunt , ct 
quinius pariter iiber dcsidcratur , cuius scribendi dcfuissc tcm- 
pus Panvinio arbitror ; ptracscriim cpiia colicciio c,r tabula- 
riis afquc rcgcsiis bnllarum tot ac privilcyiorum a Poniifi- 
cibus inccximis ci l)asilicae conccssorum , ]i((ud brcris Irpidusrr 
labor fuiurus crat. 



I ,sr, OM riihn !• V\\ IMI 

j\ii/u' inihi (lclihrrunti , iiduiti id panriniaiiuiii opu.s ///- 
j}is Inuhrnn , nrc np , priiiio quidem innofuif ('ornporuliuin 
eius quoddain r.rfa/r in Pa/ivi/iii cinsdr/n liliclfo , (luem ita- 
ticr scripfain tcf/cbam in romana cdifionc a/ini .MDLXX' 
dc srptr//i IJrbis insif/nioribus ccctcsiis : rcrum id b/evia- 
rium fam csf cxigimm , prae latini operis i/iagnitudine , ut 
/iuius cdifi(mcin nullatcnus impedire queat. Sed enim aliud 
(jrarius acccssif panriniano operi inco//ii/wdum vel ivfortu- 
7iium, quod haud scio an (/uisquam anfe hanc diem saii.^i 
agnorcrif : du/n c/ii/n in arcanis forufis bibfiotkecarum labor 
hic paucis cog/iitus diutissi//ie delitescit, Caesar liasponius 
latcrane/isis basificae canonicus , ccntum fere post auctoris 
obitu/n annis non mcdiocre de ea basilica et patriarchio vo- 
fu/ncn cdidit, et Alcxandro -VII- pontifici obtulit , in quod 
panvinianum codicem pfe/iis /nanibus tra/isfulit. Quippe Ra- 
sponius ct opus suum in quatuor similiter libros dispcscuit 
( ctcni/n Pa/ivinii (/uintu//i nusquam extitisse iam diximus) 
et pfc/vsquc o//incs capitulorum titulos , ordinemque ipsum 
cx dicto codicc sm/ipsif, ac propc u/iiversa/n argume/iti sui 
doctri/m/n ef tractatio/icm indidem muiuatus est , additis de 
suo partibus iilis , quae ad renovatam postea basilicam per- 
tinent. Utique in p/^aefatio/ie profitetur Rasponius nomi^ia lo- 
hannis diaco/ii fafcrancnsis , A/mstasii bibliothecarii , et Cin' 
cii camcrarii, quoru//i scriptis adiutu/n .se ait : revera tcmen , 
ctiamsi his practcr//iissis , unu/n Panvinium in eo p/'ohoemio 
oppcifasset , praccipuam sui fibri originem satis indicavisset. 
i\on eo t(u/icn i/ificias (pwd Rasponius aiiquem Panvinio ho- 
norcm aftribucrif: nain lib. IV. cap. I.posf cius laudcm, tam- 
quam auctoris locuplefissimi , et eximia omnis antiquitatis cog- 
/loscendae soflcrfia praediti , dise/'te ait se ab eo pleraque su- 
mere quae dc latei-anensi patriarchio dictu/ms est. Recte sa- 
ne ; sed ta//ien lioc tcsti/nonium alibi etiam ac saepius a Ra- 
sponio dicfum pe/'veUcrn. Itc/n lib. III. cap. XIV. tractum 
ubercm de bibliothecis , et praescrti/n de lateranemi , ex ore 
(lisertissimi , ut ait , Panvinii recitat. Alibi quoque , etsi pau- 
lo rarius , Panvinii nomen memorat ; ■/lon ita tamen ut lecto- 
rcs , sine codice Panvinii, verum tot notifiarum auctorem ag- 
/loscere queant. 



DE IJASILICV LVl F.IW.NP.NSl. (87 

Quae qumn ita sitit , mco quidcm indicio , (iifjuns cst od- 
huc Panrinii codex , iit in lucem a studioso aliquo protraha- 
tur y primo quia opus contimmm et inteyrum multo vtilius 
legitur quam, eius excerpta: deinde quia res quaevis ab alie- 
nis intcrpolationibus libera^ fjratior est: practerea ut dcbita ad 
Panvinium post fata laus redundet: denique ut codicis GUO, 
qui unicus intcr vaticanos Panvinii opus integrum sermt , 
ruinae succurratur ; etenim atramenti veteris acrimonia sic 
chartam midtis in locis rosit , ut scriptura fatiscens ad cxi- 
tium vergat. Verurntamen mei consilii atque instituti non erat, 
tam defloratum simul vastumque opus , in hoc Spicilegio con- 
cludere. Satis igitur mihi sit iinum exhibere capitulum , pri- 
mi scilicet libri secundum, quod Rasponius nonnisi breviter 
p. 7. seq. cxpilavit. Sic ergo luculenter Panvinius. 

LIBJU 1. CAPIIT II. 

1)e basilica lateranensi , ct huius vocis origine , 
et Lateranorum aedibus. 



D. 



'e nobilissima, et toto orbe terraiHuii priinaria ecelesia , si- 
ve basilica, quae saneti Salvatoris noniine in eeleberrimis La- 
teranorum aedibus Romae in nionte Caelio a Constantino mag- 
no imperatore prima in imperio romano fabricata est ( quare 
et constantiniana et lateranensis vocitata fuit ) verba facturus , 
non alienum ab hoc instituto esse existimo , primum de utrius- 
que nominis ratione et origine disputare , deinde cur basilica 
ipsa lateranensis vocata sit disserere. Basilica igitur aTro to-J 
|3ao-jXsw,', hoc est a rege, dicta, latine regia dici potest , idest 
domus regis : graeei enim ^aa-iXix-ny regiam appellant, in quibus 
quia antiquitus tamquam locis publicis negotiationes , consilia , 
et iudicia exercebantur, hinc factum est, ut loca in quibus eius- 
modi res tractarentur , proprie basilicae postea sint vocatae , 
(luamquam nullus amplius in lis rex habitaret. Unde Vitru- 
vius libro V. cap. I. basilicas foro adiunctas esse debere scribit. 
Seneca (l): fremitu iudiciorum basilicae resonant. Kt Plinius in 
(I) Deiia lib. III. cai). .WIII. E. 



1S8 OM IMIUII 1»\NV1M1 

rpistola iM . lib. \ : "dcscTnderam in basilicam iuliain auditurus 
(jiiibus proxinia eonipciTndinatione respondere de])ebam. » Po- 
slea basilieae \erbuni latius se e.xtendit. Aani iuriseonsulti de 
verboruin simiilieatione, basilieam esse dieunt loeum publieis 
omnibus usibus aeeommodatum. Quidam basilieam aeeipiunt 
pro loeo domus ampliore, in quo dominum expectabant saluta- 
tores ; elicntes patronos ; servi lieros ; in quo et choreae , ct 
coiuiNia inaiora ficri solcbant , undc et dominica voeabantur. 

(Juum vero ehristianismus passim, abrogato ethnicismo, vi- 
res aequireret, et veteres christiani Constautini edictis liberi 
Christum colere possent ( quod iis ad ea usque tempora inter- 
dietum fuerat ) tum aedes publicas sacras, ad quas convenirent 
saera tractaturi , plurimas et magnificentissimas fabricare coe- 
peruut : quas quia iion ad templorum gentilium formam qua- 
dratas, vel rotundas, ne ethnicos aemulari viderentur, sed ob- 
longas basilicarum more exstruebant , eas non templa , sed ba- 
silicas \ ocare eoeperunt ; tum ob eam causam , tum quod ibi 
regi omnium J)eo cultus et saerificia fiunt. In omnibus enim 
rebus gentilium superstitionem veteres christiani aversati sunt, 
et praesertim in ritibus et caerimoniis religionis, ne quod gen- 
tiles daemoniis , ipsi Deo vero attribuere viderentur. Basilica 
igitur apud ecclesiastieos, idem est quod apud gentiles templum, 
sed ma.vimis substructioniljus fabricata , quemadmodum sunt 
Romae lateranensis , apostolorum Peiri et Pauli , et aliae , de 
quibus mox disseram. His expeditis , nunc de voce lateranensi 
dicam. 

Laterani igitur , quod cognomen vetustissimae gentis Sex- 
tiae plebeiae fuit ( fuit enim et Sextia patricia ) incerta ori- 
go , ut aliorum multorum est. Ego jd vel a latere , quod ter- 
rae in fornace exeoctae corpus solidum est , quo in fabricis 
utimur ; vel a latere , quod est infra alam , originem habere 
existimo. Utut iilud sit, eo primus romanorum omnium , quod 
sciam usus est, ut cx fastis marmoreis capitolinis liquet ; L* 
Sextius, Sex' F* N* N* Sextinus, qui Lateranus etiam cognomina- 
tus est. Hic cum -L- Aemilio, L- F* Mamertino patricio primus 
eonsul Komae e plebe crehtus est anno Urbis •CCCXCVni- (1) 

(1) Legesis Panvinii nostri coniiiientarium in fastos ad hunc annum. E. 



IJE «ASILICA LATERANEl^SI. 180 

quum eius tribuni plebis praecipue opera , pk'i)s post inul- 
tas seditiones et certamina consulatum e patriciorum pote- 
state in se etiam transtulisset. Hunc Diodorus L- Lateranum 
vocat. Post hunc nullius Laterani mentionem fieri inveni usque 
ad Neronis , et sequentium imperatorum tempora. iNam sub 
Nerone Plautii Laterani ; sub Marco Aurelio Sextilii Laterani; 
sub Severo, ut opinor, Claudii Laterani mentio extat. Plau- 
tium Lateranum suffectum consulem designatum -P* Silio Ner- 
va , et 'C' lulio Attico Vestino cos. anno Urbis •DCGGXVIIL 
Neronis vero imperii Xl' in pisoniana coniuratione profitetur 
Tacituslib. XV: «Annaeus Lucanus, inquit, Plautiusquc Latera- 
cos. des. vivida odia in Neronis coniurationem intulere. Luca- 
num propriae causae accendebant; Lateranum consulem de- 
signatum nulla iniuria , sed amor rei publicae sociaverat. » Et 
paulo post : « proximam neccm Plautii Laterani consulis desig- 
nati Nero adiungit , adeo propere , ut non complecti liberos , 
non illud breve mortis arbitrium permitteret. Raptus in locum 
servilibus poenis sepositum, manu Statii tribuni trucidatur , 
plenus constantis silentii , nec tribuno obiiciens eandem con- 
scientiam. De Sextilio Laterano lulius Capitolinus in vita -L* 
Veri imperatoris : post ([uaesturam , incpiit , statim consul est 
factus cum Sextilio Laterano. Fuit is annus Urbis 'GMVIL 
cuius consulatum commemorat haec vetusta marmorea tabula. 

SEXTILIO . LATEKANO 
AQVILIO . 0R1:IT0 . COS. 

Claudii Laterani mentio extat in vetusta hac inscriptione, quae 
est Augnstae Vindelicorum in domo Chunradi Peutingeri sic. 

MERCVRIO 

CVIVS . AEDES . A . TERGO 

SVNT 

AP . CL . LATERANVS 

XV . VIR . SACR . FAC. 

COS . DESIGN. 
LEG . AVG . PRO . PR. 
LEG . III . ITAL. 
V . S . L . M. 

Quando vero is consul fuerit , incertum. Illud tamen consta- 
re potest , eum post Marci imperatoris tempora fuissc necessc 



inO ()M'1'IIIUI I'VNV1MI 

essp; nam Mairus lei^ionem III. italieam, euius hic proprae- 
tore dicitur , instituit , ut libro L^ . relVrt Dio. Tn lastis con- 
sularibus, cuiusdam Latcrani mentio extat sub Sevcri imperio 
amio Irbis (IML- cum Rulino consulis; sed is an Claudius 
Scxtilius , riautiusne iuerit , inccrtum. A quo autem potissi- 
nium horum lateranenses aedes , quas Romae in nionte Cae- 
lio , ubi nunc est basilica constantiniana , fuisse refert in 
Marci imperatoris vita lulius Capitolinus , primum constructae 
vel uominatae fuerint , non ita clarum est. In Marco quidem 
Aurelio sic scribit Capitolinus : « Marcus imperator natus est 
Romae in monte Caelio VI. kal. maii in hortis , avo suo II. 
et Aiigure cos. Educatus est in eo loco , in quo natus est , 
in domo avi sui Yeri, iuxta aedes Laterani.» Hinc eius aeneam 
equcstrem statuam per longa annorum saecula eo loci per- 
mansisse constat. 

luvenalis Lateranorum aedes, quas egregias esse conscribit, 
Plautii Latcrani cos. des. a Nerone interfecti fuisse subindi- 
care videtur satyra decima , ubi de iNeronis saevitia loquitur , 
cum ait: 

Temporibus diris igitur iussuque Neronis 
Longinum, et magnos Senecae praedivitis hortos 
Clausit , et egregias Lateranorum obsidet aedes 
Tota cohors. 
luvenalis sententiam conflrmare videtur sanctus Hieronymus 
in epitaphio Fabiolae : « quis hoc crederet , ut post mortem 
secundi viri in semet reversa , saccum indueret , et errorem 
publice fateretur , et tota urbe spectante romana , ante diem 
paschae in basilica quondam Laterani , qui caesariano trunca- 
tus est gladio, staret in ordine paenitentium ? » NuIIius enim 
praeterea Laterani mentio extat ab aliquo imperatore occisi , 
praeter quam huius Plautii. Quare si iste Plautius is est, cuius ae- 
des lateranenses fuerunt in monte Caelio , necesse est eum Late- 
rauium, qui sub Severo consul cum Rullno fuit, e gente Plautia 
fcisse, huiusque Laterani a Nerone interfecti pronepotem, vel 
abnepotem. Ipse enim Severo augusto gratissimus , atque in 
omnibus bellis civilibus et externis maximo usui fuit. Qua- 
propter , ut inquit Aurelius Yictor in Severi vita , ab eo val- 



DE BASILICA L^TKllANENSI. 10 1 

cle ditatus est. Ex quibus divitiis avitas aedes lateranenses 
ma^^nificentissimas refecit in Caelio. Ait enim: " Se\ erus benevo- 
lentia , quo inclinasset , mirabili ac perpetua , ad quaerendum 
diligens , ad largiendum liberalis , in amicos inimicosque pari- 
ter vehemens. Quippe qui Lateranum, Cilonem, Anulinum, Bas- 
sum , ceterosque alios ditaret , aedibus quoque memoratu dip;- 
nis , quarum praecipuas videmus Parthoru», quae dicuntur, et 
Laterani.» Unde tam Sex. Rufus, quam -P- Victor in libris, quos 
de regionibus urbis Romae scriptos reliquerunf, in regione II. 
Caelimontium , domos Parthorum et Laterani singiliatim com- 
memorant. Ab hoc igitur Laterano Severi amico insignes illas 
lateranenses aedes factas , sive restitutas esse, facile intelligere 
ex Sexto Victore possumus. Quarum possessionem, forte virili 
Plautiorum genere deficiente , sive per confiscationem , vel alio 
quovis casu , fiscus progressu temporis occupavit. Nam victo 
et occiso Maxentio, centesimo decimo anno post Lateranum il- 
lum , eas in potestate Faustae augustae uxoris magni Constan- 
tini fuisse, elicitur ex Optato milevitano libro L contra Donati- 
stas cap. XXIII, ubi ita scribit: ab imperatore Constantino iudices 
dati sunt in causa Caeciliani carthnginiensis episcopi, Maternus 
coloniensis, Rheticius augustodunensis , et Marinus arelatensis 
episcopi , quibus Romam venientibus , convocatis a papa Mil- 
tiade quindecim aliis italis episcopis, in domo Faustae lateranen- 
si concilium coactum est, Constantino et Licinio augustis III. 
cos. sexto nonas octobris die , feria sexta. Fuit is annus Christi 
CCCXIII (1); quo anno, quarto idus decembris Miltiades papa 
moriens successorem habuit in episcopatu romano magnum Sil- 
vestrum, inter omnes romanos pontifices clarissimum , cuius 
rogatu , ut Damasus refert, imp. Constantiuus , qui Romae per 
eos annos commorabatur, aliquot magnas basilicas , et in his 
lateranensem', construxit. 



(t) Sic in fastis consiilaribiis Panvinius, qiii tanion in cluonico Ponlifi- 
(lun oiditiir S. Sihostri pontificatnm anno scqucnte CCCXnil. i:. 



11)2 

EDlTOiUS MONITUM. 

j4il aliud ))unv acccclimus dociissimi Panvinii opus do basili- 
ca vaticana , srpfcm libris comprchoisiim. , qitod in codicc imt. 
7010. ploiuni r.rf(((y scd ab amanucnsibus imperitc scripfum: 
f/uantobrcm mihi ad alios quoquc codices respiciendun} fuit, 
ncmpc ad (Ulo. autographum; itemque ad G780. jiartim aeque 
autoqraphum ; vcrum lii duo iionnisi stamcn velufl operis cofi- 
iincnt : dcnique ad codicem 6237, haud quidcm matae fru- 
qiSy sed fame.n impcrfcctum, Ceteroquin hac ego adiutus exem- 
ptarium copia , panviniani scripfi metiorem demum lectionem 
consequi pofui. I)e basilica vaticana duo legunfur apud Bol- 
landianos fomo iutiii scptimo jyrisci tractatus , quorum prior a 
Pciro Mantio Alexandro II I. PP. inscriptus, Romae primum 
editus fuif a Paulo de Angelis : alter vero Maphaei Vegii , 
qui sub Kugenio IV- et Nicotao 'V' floruit, quem cgo quo- 
que fracfafum in vaf. codicibus videram , sed mox a botlan- 
diano lanningo curatam cius cditionem cognovi. De cdiis qui 
atite se id argumentum tractarunt cUcturum in praefatione 
generali Panvinius promisit; verum ea praefatio in nullo ex 
praedicfis codicibus superest , sive ea exciderit , sive num- 
quam conscripta fucrit : namquc Panvinium supremam ma- 
num huic vaticano operi non imposuisse , cxploratwn est : 
quod nihilominus Alpharanus fapud Bonaiinium hist: templi 
vat. cap. VIII.) prae ceteris de hac re tractatibus admiratur 
afque extollit , lannincjus autem suis ocuiis cernere frustra 

optavit. 

Sane ncque Ciampinius , etsi librum dc sacris aedificiis 
Romae scribebat, quo fantopere vat. basilicam itlustravit, pan- 
viniamm scriptum se vidisse dicit : neque ipsi Bonannio prae 
manibus fuisse puto , qui in sua vat. tempfi historia i.ot cdiis 
scripforibus ufiiur , numcjucm Panvinio : etsi cnim et initio 
eum nominat, ct ad suam pagincm 132. citat in margine 
Panvininm ms. de rebits memorab. hasil. vat. cap. 4, cdieno 
potius tcstimonio , %it puto , uiitur ; ncque cnim fieri poterat 
ut Bonannius in suo tam ddigcnti et operoso libro, locuplefissl- 
mum omnium argumenfi sui tractatorem Panvinium necjlige- 



l'J3 

rct. Praeter quam quod , citato capitulo , libro indicto , nihil 
magnopere de ea re se scire deiiotat. Sed ne Dionysius quidem 
in libro de cryptis vaticanis Panvinium se legisse innuit ; do- 
cti autem duumviri, qui nuper appendicem Dionysio apjjinxe- 
re, noverunt quidem Panvinii scriptum , sed eo perraro uturir 
tur ; quod contra facit saepe Fr. Cancellarius in opere de se- 
cretariis basil. vat. Vetustiori Hugonio non fuisse id incogni- 
tum, patet ex eius libro de stationibus p. 86; idque pariter 
aio de Severano, lectis eius pp. 74. et^\. de septem Urbis ec- 
clesiis: postremo id adfirmo etiam de Platea ephemer. vat. 
30. iun. p. 386. Reliquos auctores non perscquor ; et quidem 
a minutioribus puto citari tantummodo vel intclligi scripta edi- 
ta Panvinii de septetn ecclesiis , et de coemeteriis. 

Mihi vero editionem operis p)anviniani ^nolienti , etsi id 
plane egregium et luce dignissimum iudieabam , nihilominus 
cavendum videbatur , nequid his meis tomis complecterer , 
quod vel in aliis Paiivinii libris publice extaret , vel nimia 
uberlate difflueret , vel controversiam de primatu inter duas 
basilicas lateranensem et vaticanam respiceret: satis eiiim con- 
tenti sunt Canonici vaticani privilegiis plurimis a ceh;bri con- 
stitulione Benedicti XIV. ( bullar. Jien. T. III. p. 478-512.^ 
conflrmatis et auctis : praeter quam quod ipsius Panvinii sen- 
tentia vojria fuit , qui dxXoTTQoo-ciXXo*; modo lateranensi modo 
vaticanae basilicae primatum adseruit, ut vaticani codices per- 
spicue demonstrant. Ego igitur primum librum totum omisi , 
quia tribus illis Panvinii , quos de primatu Petri impressos 
legimus, tota haec materia, et quidem saepissime ad litteram, 
continetur. Secundo"autem libro ca^ntulum detraxi dc coeme- 
teriis , quod olim editum extat ; nonum item capitulum de 
Consta7itini historia notissima; 7iec non decimum , cuius ar- 
gumentum iam p. 187. recitatum a nobis fuit ; denique ulti- 
mum utpote nihil novi fecitans amputavi. [Tertium^vero li- 
brum paeneUotum rctinui , quia prae ceteris materialis ba- 
siticae et circumsiantium sacrorum aedificiorum descriptionem. 
ditigentem exhibet. Ex quinto pauca, pauciora ex sexlo , plc^ 
raque omnia ex septimo ob dicias causas cxcerpsi. 

13 



O N IJ 1» II R I I P A IV \ I IV I I 

DE IIKBUS A!\TIQUIS MEMORABILIBUS, ET PRAESTANTIA 
BASILICAE SANCTI PETRI 

A P O S J' O L O K II -M P K 1 ?< C 1 P I S 



PRAEFATIO. 



A, 



.nli(|iia sacrae historiae monumenta accuratius repetenti , ct 
(quae ecclcsiasticarum rerum non exigua pars est) a praestantis- 
simis \iris divina templa exaedificata consideranti , mentem et 
sensus meos hebetavit ac perstrinxit maiestas, magnitudo, atque 
undi([ue occurrentium pulcherrimarum rerum copia , quas to- 
to terrarum orbe , de augustissima primariaque basilica sancti 
Petri apostolorum principis vaticana, per omnia ecclesiae catho- 
licae commentaria passim inveni; quae talia tantaque sunt, ut si 
quis ea scriptione comprehendere voluerit, praeclarissima inge- 
uia defatigare , vocalissimas voces extinguere , indefessas in 
scribendo manus remorari posse videantur. Ita ut vere beatus 
Gregorius in tertio dialogorum libro scribat, quod si cuncta quae 
in beati Petri ecclesia gesta sunt evolvere quis conetur, ab om- 
nium iam procul dubio narratione conticescet. Omitto sub- 
structionis antiquae et novae magnificentiam , aurea argen- 
tea sericeaciue ornamenta, sacratissimas sanctorum martyrum 
reliquias : nihil Romae a mille trecentis annis praeclarum , 
egregium , memoria et scriptu dignum actum est , cuius ma- 
iorem partem non sibi basilicae vaticanae locus auctoritasque 
vindicaverit. Et ut de multis pauca percurram, sacramentum 
illud , quod indiculum appellabant ab electo statim Pontifice 
de recta fide in Vaticano praestari solitum, publicaque eiusdem 
sanctae fidei ac mandata litteris professio, ex hac ad cunctos 
christianos populos basilica mittebatur. Ibi consecratio , et co- 
ronatio non solum pontificum , sed etiam regum et impera- 



ONUPIl. PANVIiNIl l>i: I!ASIL1(:\ VAT. 19.5 

ratoruin. Ibi supreinus eorumdein sepulchroruni lionos , et re- 
ligio , ibi conciba de niagnis ecclesiae rebus , ii)i sollemnes 
stataeque supplicationes et litaniae , ibi anni iubilaei sollem- 
nia, et sanctorum canonizatio, ibi palliorum archicpiscopalium 
consecratio et susceptio , ibi alia multa praeclara et mciiio- 
ratu digna celebrata, quae passim infra variis locis a me iit- 
teris tradentur. 

Quorum ut maior illustriorque auctoritas esset , sapientis- 
simi illi , sanctissimi maximique antiqui patres sanxere , ut 
ea potius ibi , quam alibi fierent ubi requiesceret summus ip- 
se apostolorum princeps Petrus, religionis nostrae caput et ma- 
gister , cuius causa iure et merito etiam sacra ipsa basilica 
illi dicata cunctas alias uti nomine et auctoritate, ita mag- 
narum quoque rerum honoribus et privilegiis antecederet. Er- 
ga quam tanta fuit perpetuo summorum pontificum , impe- 
ratorum , regum , et aliorum principum affectio , amor , de- 
\otio , ut quae eius unius ornandae causa erexerint altaria , 
oratoria, sacella, sepulcbra, domos, palatia, balinea, formas, 
moenia ; quibus eam ornaverint pavimentis , columnis, epis- 
tyliis , tectis plumbeis , picturis , caelaturis , marmoreis incru- 
stationibus ; quae dona ei sericea , aenea , argcntea , aurea , 
gemmata ; quas possessiones , agros , villas , fundos , massas, 
redditus , vectigalia contulerint , si quis litteris mandare velit, 
nullum scribendi neque initium neque finem invcnire posse vi- 
deatur. Tanta vero privatim romanorum Pontificum fuit erga 
unam hanc ecclesiam reverentia , ut quamquam nullum apud 
eam, quod incolere commode Pontifices possent, esset habitacu- 
luin, utpote extra urbem loco parum commodo, parumque tuto 
cxpositam , ad ipsam tamen illi ex Laterano, ubi non tam com- 
mode et tute , quam magnifice habitant , saepissimc praeci- 
pue diebus festis nativitatis Christi , epiphaniae , paschatis , 
ascensionis , pentecostes , et cum quid magnum sollemne mc- 
moriaque dignum acturi essent, clero populoquc romano co- 
mitante procederent ; quasi nullam ingentium earum rerum 
quas agi oporteret, nisi in basilica illa fieret , auctoritatem lia- 
bere putarent. 

His igitur tot taiitisque rebus inllammatus , nefas esse pu- 



|«)r, ONIIPHRII PANVIINII 

tavi, si tot romanis basilicis a mc cclebratis (l) , tcmplurrr 
vaticanum omnium primarium silentio praetcrirem. Integram 
ii^itur, ma^namquc de co tractationem instituens, eam septcm 
libris (ligessi : priino sancti Petri vitam , ct quac antc Con- 
stantinum pcrtinent : secundo Constantini res gestas circa ba- 
silicam vaticanam : tcrtio eiusdem basilicac topographiam , 
ornamcnta , rcliquias , ct mysteria explicavi : quarto eiusdem 
basilicae ceteris collatae praestantiam et praerogativas ; quin- 
to ct sexto varios ciusdcm honores ct dignitates comprehen- 
di : scptimo ecclcsiam novam , veterem quae superest , pala- 
tium , bibliothecam vaticanam , et urbem Leoninam descripsi. 
Primi libri initium ab apostoli Pctri vita convenicntissime au- 
spicabimur , deinde reliqua huic argumento necessaria prose- 
quemur. Quarc fiet , ut multa, quae iam hominum incuria 
exolevcre, rcstituantur; cunctorumque mortalium, summa eius 
dignitate et exccllcntia cognitis , amor , pietas , devotio erga 
eam augeantur. 

CAPITA PBIMI LIBRI. 

Praefatio universalis ad archipresbyterum et canonicos , et de 

his qui hoc argumentum tractarunt. 
Praefatio specialis in primum librum , etiam alios non nihil re- 

spiciens. 
Cap. I. Sancti Petri apostolorum principis vita. Et primum 

de eius origine , atque ad apostolatum a Christo vocatione. 

II. De eximia beati Petri fide , eius confessione divinitatis 
D. N. lesu Christi , et de clavium potestate singillatim a 
Christo eidem promissa. 

III. De quibusdam aliis sancti Petri praerogativis. 

IV. De novissima caena , et sancti Petri maioritate instituta. 

V. De admirabili institutione pontificatus sancti Petri aposto- 
li , et clavium eidem coUatione. 

VI. Omnium, quae supra de beati Petri pontificatu et praero- 
gativis dicta sunt , epilogus. 

(1) Intelligit librum editum de iiisignioribus Urbis ecclesiis, vel maius 
|ia quod opus quod non absolverit. E. 



DE BASILICA VATICANA. 197 

VII. Primatum in persona beati Petri institutum fuisse pro- 
batur evangelistarum testimoniis quindecim. 

VIII. De usu , et exercitatione potestatis ecclesiasticae a Cliri- 
sto beato Petro traditae. 

IX. De beati Petri primo ad Urbem adventu , Simonis magi 
extinctione, sanctae romanae ecclesiae constitutione , alio- 
rum apostolorum praedicationibus , eiusdem Petri Hieroso- 
lyma reditu , et rebus in Syria ab eo gestis. 

X. De secundo beati Petri adUrbem adventu, sanctae rom. ec- 
clesiae restitutione , episcoporum ordinatione , de eiusdem 
praedicationibus , passione , et Clementis substitutione. 

XI. De sancti Pauli apostoli martyrio , et Neronis in christia- 
nos persecutione. 

XII. Tempus , et quanam ratione sanctus Petrus Romam ve- 
nerit explicatur. 

XIII. Enumerantur omnes veteres patres, qui sancti Petri ad 
Urbem adventum , et mortem commemoraverunt. 

XIV. De ordine sex Pontificum romanorum , qui prirai eam 
ecclesiam gubernarunt. 

CAPITA SECUNDI LIBRI. 

Praefatio in secundum librum. 

Cap. I. De monte vaticano , in quo condita est basilica san- 
cti Petri. 

II. Quod ante Constantinum, ubi nunc basilica vaticana extat, 
aliud templum , sive ecclesia , quae Romae principalis es- 
se potuit, fuerit. 

III. De ecclesiis ante Constantinum. 

IV. De coemeteriis christianorum. 

V. Quid confessionis nomine apud christianos intelligeretur. 

VI. De ecclesiis cathedralibus persecutionum tempore. 

VII. De coemeterio, sive memoria , sive confessione sancti Pe- 
tri in Vaticano. 

VIII. De translatione corporum sanctorum apostolorum Petri 
et Pauli. 

IX. De Constantino imperatore , eius ad Christi fide^n conver- 
sione , pietate , et egregiis operibus. 



108 ONIiPHnil PANVTMf 

\. \)o basilicac vocc ct siuniticationc. 

\l. Quis vaticanani basiiicam construxcrit et dcdicavcrit , ct 

dc tcmpoi'e cjuo condita est. 
Ml. De populorum ob basilicam sancti Petri reslitulionem 

^audio. 

CAPITA TEBTII LIBfil. 

Praciatio in tertium libriim. 

Cap. I. De vetere basilica, muris, parietibus, eiusdemque forma. 

II. De abside, cruce, navibus , peristylio , tecto, pavimento , 
picturisque. 

III. De portis. 

IV. Dc altari maiore sancti Petri. 

V. De oratoriis , sive sacellis , et altaribus basilicae vati- 
canae. 

YI. De quadriporticu ante basilicam, paradiso , cantharo, gra- 
dibus , et platea sancti Petri. 

VII. Monasteriorum, sacellorum, et aliorum aedificiorum, quae 
erant circa basilicam vaticanam , epilogus. 

VIII. De quatuor monasteriis , quae erant circa basilicam va- 
ticanam. 

IX. De monasterio sancti Martini. 

X. De monasterio sancti Stephani martyris maiore. 

XI. De monasterio sancti Stephani minore. 

XII. De monasterio sanctorum lohannis et Pauli. 

XIII. De baptisterio vaticano, alias sancti lohannis in fontibus. 

XIV. De coemeterio vaticano, post basilicam a Constantino im- 
peratore conditam. 

XV. De basilica , et sepulchro Probi praefecti praetorio. 

XVI. De templo sanctae Petronillae. 

XVII. De templo sancti Andreae. 

XVIII. De templo sancti Michaelis archangeli. 

XIX. De antiquo templo sanctae Mariae de febre. 

XX. De duobus oratoriis ss. Sosii et ApoIIinaris. 

XXI. De oratorio sanctae Luciae. 

XXII. De oratorio sanctae Crucis. 

XXIII. De ecclesia sanctae Mariae in turribus. 



DE BASILICA VATICANA. 199 

XXIV. De ecclesia sancti Apollinaris. 

XXV. De ecclesia sancti Vincentii. 

XXVI. De secretario, olim ecclesia sancti Gregorii , nunc san- 
ctae Mariae de febre. 

XXVII. De episcopiis basilicae sancti Petri. 

XXVIII. De domibus hospitalibus vaticanis. 

XXIX. De ornamentis. 

XXX. Quando lectorium sancti Petri ornabatur. 

XXXI. De lampadibus et luminariis. 

XXXII. De reliquiis basilicae sancti Petri. 

XXXIII. De redditibus antiquis. 

XXXIV. De custodibus altaris sancti Petri. 

XXXV. De his , qui in ea ecclesia divina officia celebrarunt. 

XXXVI. De stationibus. 

XXXVII. De diebus festis , quibus Papa coronabatur. 

XXXVIII. De consuetudinibus confessionis sancti Petri. 

XXXIX. De mirabilibus rebus quae in ea ecclesia aceiderunt. 
XXXX. De Cardinalibus et viris illustribus in eadem se- 

pultis. 

CAPITA QUARTI LIBRI. 

Praefatio in quartum librum. 

Cap. I. De praestantia basilicae vaticanae , aliis ecelesiis , et 
praescrtim lateranensi , comparatae. 

II. Quod primo fabricata fuerit. 

III. Quod vocatur basilica principis apostolorum. 

IV. Quod vocatur basilica Dei vivi et veri. 

V. Quod sollemnitas eius dedicationis celebratur. 

VI. De eius divitiis , et qui adhuc supersunt redditibus. 

VII. Quod sit basilica patriarchalis. 

VIII. Quod numerosissimum habeat clerum. 

IX. Quod dignissimum habeat clerum. 

X. Quod romanus Pontifex divina officia, et vigilias anti- 
quitus in ea peragebat , et modo etiam celebrat. 

XI. Quod episcopi Cardinales in ea deservirent. 
XTI. De sancti Petri patriarchio sive palatio. 
XUI. De baptisterio, et baplismi sacramento. 



•JOO ONIIPnnil PANVINII 

\IV. Dc paonitentiae sacramcnto. 

XV. Dc chrismatc, ct olcis sanctis. 

\VT. Dc conciliis in ca basilica cclcbratis. 

\Vn. I)c cori)oiibus apostolorum. 

XVI II. Klogia dc primatu basilicae vaticanae. 

XIX. Bullae Pontificum de eius primatu. 

XX. Voluntas Pontificum quod prima sit. 

CAPITA QUINTI LIBRI, 

Praefatio in quintum librum. 

Cap. I. Frequentia gentium externarura ad unam basilicam 
sancti Pctri. 

II. De confessione, et sepulchro sancti Petri apostoli. 

III. Nemo peregrinus ad ecclcsiam sancti Petri admittebatur, 
nisi prius rectae fidei suae formulam obtulisset. 

IV. De cathedra sancti Petri. 

V. Quod velatio et consecratio virginum ibidem fieret. 

VI. Imperatorum , augustarum , regum , clarissimorum viro- 
rum , et feminarum , item sanctorum hominum erga unam 
basilicam sancti Petri reverentia , de qua re extant multa 
et maxime memoratu digna exempla. 

VII. Quod donationes civitatum , provinciarum , et regnorum 
oblatae ecclesiae romanae , super altare maius sancti Petri 
factae sunt. 

VIII. Quod iis , qui iustitiam Romae administrabant stipen- 
dia de sancti Petri ecclesia tribuebantur. 

IX. Rogationes minores triduanae ultimae ad sanctum Pe- 
trum. 

X. Litaniae aliae ad sanctum Petrum. 

XI. Rogationes maiores ad sanctum Petrum. 

XII. Supplicationes in casibus gravissimis ad sanctum Pe- 
trum. 

XIII. Quod cleri ordines cuncti sequebantur crucem stationalem 
sancti Petri in supplicationibus. 

XIV. Maior paenitentiarius in basilica sancti Petri. 

XV. Quod paenitentiarii minores basilicae vaticanae maiores 
praerogativas habent quam lateranensis , et alii. 



DE BASILTCA VATICANA. 201 

XVI. Sudarium S. Salvatoris in basilica sancti P(>tri con- 

servatur. 
XVIT. Plures stationes in praecipuis diebus festis. 

XVIII. Quod iuramentum ad altare sancti Petri praestabant 
patrimonii sanctae rom. ecclesiae rectores noviter instituti; 
item ecclesiae militantes. 

XIX. Papa census regnorum, provinciarum , et civitatum, ac 
protestationes sollemnes suscepit in porticu sancti Pctri. 

XX. Quod presbyterium ibidem clero romano dabatur. 

CAPITA SEXTI LIBRI, 

Praefatio in sextum librum. 

Cap. I. Quod iurabant episcopi et metropolitani obedientiam 
S. R. E. super altare sancti Petri. 

II. Quod pallia de corpore sancti Petri ibidem tantum assu- 
muntur pro archiepiscopis. 

III. Sollemnes episcoporum et regum excommunicationes ab- 
solutionesque , quae ad Papam spectant , in hac tantum 
basilica sunt celebratae. 

IV. Limina apostolorum ab opiscopis visitata. 

V. Episcopi haeretici suos crrores in ea abiurabant. 

VI. lurabant reges super altare sancti Petri. 

VII. Omnes reges ibidem tantum coronati. 

VIII. Imperatores ibidem tantum coronantur. 

IX. Imperatores, reges, et viri clarissimi mortui Romae, ibi- 
dem sepulti sunt, Honorius , Valentinianus ITI, Otlio II, 
Maria , Thermantia , Hagnes augusta , Probus praefectus 
praetorio , Cedoaldus et Offas reges Anglorum , et alii. 

X. Papa electus sollemne sacramentum quod indiculus appel- 
labatur , in ecclesia sancti Petri praestabat de sanctis fi- 
dei dogmatibus usque ad mortem tuendis. 

XI. Papae ibidem tantum cousecratio , et coronatio perpetuo 
celebrata. 

XII. Papae electi rectae fidei confessio, dogmatica epistola in- 
clusa, ex basilica vaticana ad omnes christiauos mittebatur. 

XIII. Leges contra ambientes papatum antiquitus editae ta- 
bulis lapideis incisae in atrio sancti Petri locabantur. 



•JOl) OMilMlllll PANVINII 

\l\. luramcnta praestabant Papac in hac basilica dc sua in- 
noccntia. 

XV. Ordinationcs prcsbytcroruni, et diaconorum Cardinalium, 
itcnKjuc cpiscoporum omnium ibidem liebant. 

XVI. lubilaci annus ibidem institutus, et maximae perpetuaeque 
Indulgentiae. 

XVII. Portam sanctam anno iubilaei in basilica vaticana so- 
lus Papa aperit clauditque. 

XVIII. De canonizatione sanctorum il)idem celebrata. 

XIX. SoIIemnis populi romani a summo Pontifice benedictio. 

XX. Singularia quaedam Papa in basilica sancti Petri fa- 
ciebat. 

XXI. Papae sepultura. 

XXII. Papae residentia antiqua et recens vicina , et perpe- 
tua officiorum divinorum celebratio. 

XXII l.Si prima sedes est propter Petrum , ergo eius eccle- 

sia prima. 
XXIV. Elogia basilicae vaticanae , quod prima sit Urbis et or- 

bis, mater , caput , magistra , fundamentum omnium eccle- 

siarum , et sedes beati Petri. 

CAPITA SEPTIMI LIBRI. 

Praefatio in septimum librum. 

Cap. I. De veteri ecclesia diruta , et nova condita. 

n. De veteri basilica quae nunc superest. 

III. De sancta Maria de febre, alias sacrario sancti Petri. 

IV. De nova basilica. 

V. De palatio Pontificis vaticano , et eius cubiculis, sacellis , 
ambulatoriis , hortis , et villa. 

VI. De bibliotheca vaticana. 

VII. De civitate Leonina. 

In codicevat. 6237, si quis titulo credat , suhtexitur octa- 
ms operis liber. Falso id tamen ibi supponitur : ctenim nihil 
est aliud quam nota historia sollcmnis translationis ex Grae- 
cia ad vat. basilicam. capitis Andrcae apostoli , Pio II. pon- 



DE IlASlLfCA YAT1CA\A. 203 

lificr : ciii subtcxilnr prolira lihodi insulae chscriptio ct hi- 
storia , dcinde Pii quoddam iter , ct (jesta , et cuni (iattis 
controversia , quae niJtil prorsus ad vaticanae basilicae arfju- 
mentum attinent , ?ieque Panvinii calamo ^inquam. excidc- 
runt. 

C A P. I. 

De monte vnticano , in quo condita est 
basilica suncti Petri. 



M, 



.ons vaticanus trans Tiberim , non procul ab amne in Etru- 
ria est a ponte Milvio usque ad mare protensus , cuius pars, 
quae urbis muris clausa porrigitur, laniculum dicitur. Vatica- 
nus vero antiquitus neque admodum frequens erat , neque ad 
urbem pertinebat; ita dictus , ut ex Verrio tradit Festus, quod 
eo potitus sit populus romanus vatum responso expulsis VAm- 
scis. Gellius lib. XVT. cap. Wir. scribit: « agrum vaticanum , 
et eiusdem agri deum praesidem appellatum esse a vaticiniis , 
quae vi aut instinctu eius dei in eo agro fieri solita essent. 
M. Varro in liln'is rerum divinarum aliam istius nominis ra- 
tionem tradit. Nam sicut Aius , inciuit , deus appellatus , ara- 
que ei statuta est , quae est in infima nova via , quod in eo 
loco divinitus vox edita erat, ita vaticanus deus nominatus , 
penes quem essent vocis liumanae initia, quoniam pueri simul 
atque parti sunt, eam primam vocem edunt, qiiae prima in 
vaticano syllaba est. Idcirco vagire dicitur, exprimente ver- 
bo sonum vocis recentis.» Augustinus libro IV. de civitate Dei 
cap. Vin. et XI. vagitanum, alias vaticanum, dixit deum, tam- 
quam infantium vagitibus praesidentem, unde vagire dicuntur: 
ipsum , inquit , in vagitanos apponat , ut vocetur deus vatica- 
nus , alias vagitanus. De monte vaticano Marcus Cicero cpi- 
stolarum ad Atticum libro XIII. 33: «casu sermo aCapitonc de 
urbe augenda, a ponte Milvio Tiberim duci secunduin montes 
vaticanos, campum Martium coaedificari, illum autem campum 
vaticanum fieri quasi Martium campum.» Demontcet agrova- 
ticano Plinius lib. III. cap. V. (nunc IX.) uTibcris citia 'MTr- 



201 ONIIPHRII PANVINII 

millia passuum Urbis, vcicntcm agriim a crustumiiio , dein fi- 
dcnatcm , latinnm(|ue a vaticano dirimit. » De hoc monte Ho- 
ralius carminum lib. 1. ode XX. ita : 

Clarc Macccnas cques , ut paterni 

Fiuminis ripac, simul ct iocosa 

Rcdderct laudes tibi vaticani 
Montis imaffo. 
Porpbyrio Horatii interprcs hoc loco vaticanum montem scri- 
bit non longc csse a tlicatro Pompeii , quem resonuisse simul 
cum ripis plausu populi dicit. Martialis saepius eiusdem collis 
mcminit , cuius vina pessima fuisse scribit (ep. I. 19.) 
Quid te, Tucca, iuvat vetulo miscere falerno 

In vaticanis condita musta cadis ? 
Quid tantum fecere boni tibi pessima vina ? 
Quem collcm cretosum vasisque fabricandis opportunum fuisse 
intelligitur ex Plinio et luvenale. Hic enim satjTa VI. 344. ait: 

Et vaticano fragiles de monte patellas. 
IIlc vero libro XXXV. cap. XLVI: << Viteliiub in principatu suo 
H-S. decics condidit patinam, cui faciendae fornax in campis 
exaedificata erat. » Campos vero vaticanos intelligit ( de quibus 
et Livius lib. X. cap. XXVI) quorum terram argillam esse ad 
fabricam commodissimam videmus (1). Tacitus lib. hist. II. cap. 
XCIII. infamem vocat: «postremo, inquit, ne salutis quidem cu- 
ra, infamibus Vaticani locis magna pars militum tetendit ; inde 
crebrae in vulgus mortes.» De vetustissima ilice , quae in Va- 
ticano fuit , Plinius lib. XVI. cap. XLIV: « vetustior urbe in 
Vaticano ilex , in qua titulus aereis litteris etruscis religione 
arborem iam tunc dignam fuisse significat. » 

lulius Capitolinus auctor est, L. Verum imperatorem vo- 
lucri equo prasino ab se adamato, mortuo sepulchrum in Va- 
ticano fecisse. In eodem monte vaticano ubi nunc basilica 

(1) De figliiiis Romae operibus vidcsis quae disserit Caietauus Marinius 
in prologo ad veteres doliares epigrapiias , queni nos edidimus Script. vet. 
T. YIl. part. 2. p. 163. seqq. JMagnus in agro vaticano detectus est numerus 
fictiliuni vasorum, laterculorum , tegularum etc. qiiia ibi et olim fornaca- 
riae oflicinae fucrunt , et nunc etiam haud procul basilica exercentur , pro- 
pter idoneae cretae copiam. E. 



DE BASILICA VATICANA. 205 

sancti Petri est, circus antiquus fuit , cuius adhuc inte^fcr suo 
loco extat obeliscus, in eiusdem basilicae latere, cum eius- 
modi inscriptione. 

DIVO . CAESARI . DIVI . IVLI . FILIO . AVGVSTO 
TI. CAESARI . DIVI . AVGVSTI . F. AVGVSTO 
SACRUM. 

De quo Plinius lib. XXXVI. cap. XI: «tertius obeliscus , 
inquit , est in vaticano Gaii et Neronis principum circo , ex 
omnibus unus omnino fractus in molitione eius , quem fecerat 
Sesostridis filius Nuncoreus. Eiusdem remanet et alius centum 
cubitorum , quem post caecitatem visu reddito , ex oraculo soli 
sacravit.» Tranquillus in Claudio cap. XXI: «circenses etiam fre- 
quenter in Vaticano commisit, nonnumquam interiecta per qui- 
nos missus venatione. » Lampridius in Heliogabalo , ipsum ele- 
phantorum quatuor quadrigas in Vaticano agitasse scribit , dl- 
rutis sepulchris, quae obsistebant. Tacitus historiae augustae lib. 
XV. 44: « hortos suos in Vaticano sitos ei spectaculo, christianis 
necandis, Nero obtulerat, et circense ludicrum edebat habitu au- 
rigae permixtus plebi, vel curriculo insistens.» Inde loca ea par- 
te declivia, prata neroniana vocata. Plinius lib. XVI. cap. XL: 
«abies praecipuae admirationis visa est in navi, quae ex Aegy- 
pto Caii principis iussu obcliscum in vaticano circo statutum, 
quatuorque truncos lapidis eiusdem ad sustinendum eum ad- 
duxit , qua nave nihil admirabilius visum in mari, certum est. 
CXXM. modiorum lentispro suburra ei fuere. » Idem lib. VIII. 
cap. XIV: « boae Italiae serpentes in tantam amplitudinem ex- 
euntes , ut divo Claudio principe occisae in Vaticano , solidus 
in alvo spectatus sit infans. » Hunc circum imperator Constan- 
tinus demolitus est , quando in eo maximam divi Petri ho- 
nori basilicam a fundamentis exstruxit eo potissimum loco , 
quo crucifi\:us et sepultus fuerat, qui locus Petri confessio idest 
martyrium dicebatur, cum eum sanctus Silvester eo adduxissct. 
Hic mons qui speciatim hodie Vaticanus dicitur, ubi est basi- 
Hca sancti Petri , ad ortum spectat campos vaticanos, Hadria- 
ni mausoleum et Tiberim ; ad occasum campos neronianos , 
in quibus ex creta et argilla vasa fiebant , de quibus supra 
ex Plinio et luvenale dixi ; ad meridiem laniculum , ((uod 



20(i OMUMIKII PANVINII 

dus pars est; ad soptentrionem prata Quinctia, montein Marii , 
et pontcm INlilvium. In codem montc et circo aediculam Apol- 
linis tuisse referunt Damasus et iiiljiiotiiecarius ; qui jNeronis 
(|U(>(|ue palatium sive amplam domum il)idem fuisse adrirmant, 
eireum pro palatio haud dubie intelligentes , cui multa cubi- 
oula et eonciavia in an^ulis inerant. Certe Cornelius Tacitus 
00 loci INeronis hortos fuisse commemorat , quos affligendis 
christianis obtulisse tradit. Si vero horti ibidem fuere, profe- 
cto non sine insigni aediflcio eos consitos fuisse existimandum. 

G A P. II. 

Qmd antc, Constantinum , ubi nunc basillca vaticana 

cxtat ^ aliud tcmpluni sive ccclesia, quae principalis 

Roiaac esse potuit^ fuerit. 

iVluIta hodie , antiquis christianae reipublicae monumentis 
amissis, paulo obscuriora esse videntur , quae olim clarissima 
et manifestissima fuere: quarum rerum ita obscuratarum ac- 
curata et expressa cognitio , ex multorum locorum collatione, 
ex mutua singulorum veterum auctorum examinatione , facile 
haberi potest, ut quod auctores ipsi singillatim tacent , coniun- 
cti aperiant. Haec apparens obscuritas cum multis rebus tum 
basilicae vaticanae et ecclesiae , sive martyrio illi , in quo 
divus Petrus apostolus et eius successores iacuere , accidit. 
Petri enim sepulturae locum, ante Constantini imperium per- 
secutionum tempore , primarium in Urbe conventibus chri- 
stianorum habendis , sive ( ut liodie dicimus ) primariam eccle- 
siam fuisse, quamquam dubiumapudme non sit, id tamen cer- 
tis argumentis ( quia apertis auctorum testimoniis , quorum 
summam penuriam immo nullum paene habemus, destituimur) 
et validis rationibus probare me posse non diffido. Atque an- 
te omnia propositiones quasdam examinandas praemittam , ex 
quibus quod supra dixi facile demonstrari poterit. Persecu- 
tionum tempore materiales fabricae, quas nos modo eccle- 
sias vocamus , in quibus coetus publicos plures christiani in 
unum congregati agerent , perpetuo fucrunt , quae coemete- 



DE JiASILICA YATlCAiVA. 20/ 

1-ia , confessiones , memoriae vocabantur: ex his vcro in sin- 
f^ulis civitatibus unum praecipue instar ecclesiae cathedralis 
erat: divi Petri sepulchrum in Vaticano, coemeterlum, con- 
fessio, memoria , et illa quidem praecipua ante Constantinum 
erant : ergo persecutionum tempore , et ante Constantinum 
divi Petri ecclesia quaedam praecipua et materialis erat; qua 
postea diruta , Constantinus ampliorem basilicam erexit. Con- 
stantinus vero imperator obiit anno salutis CCCXXXVII. 

c A p. m. 

De ecclesiis ante Constantimim. 

Jl ropositionis maioris prima pars ita probari potest. lohannes 
epistola IQ: Diotrephes, qui amat primatum gerere in eis, fra- 
tres de ecclesia eiicit. Paulus epistola I. ad Corinthios cap. XI. 
numquid domos non habetis ad manducandum et bibendum ? 
an ecclesiam Dei contemnitis ? Et cap. XIV: sicut ubique in 
omni ecclesia doceo. Et rursus: mulieres vestrae in ecclesiis ta- 
ceant (I). Quibus locis ecclesiae nomine locum siguilicari , ad 
quem conveniebant christiani homines, docent non solum do- 
cti et sancti interpretes , sed apostolus etiam ipse ostendit , 
cum dicit : convenientibus vobis in unum etc. Divus Hierony- 
mus (2) de beato lohanne apostolo et evangelista loquens ait : 
« beatus lohannes evangelista cum Ephesi moraretur usque ad 
ultimam senectutem , et vix inter discipulorum manus ad ec- 
clesiam deferretur , nec posset in plura vocem verba contexere, 
nihil aliud per singulas solebat proferre collectas, nisi hoc : fi- 
lioli diligite alterutrum. Tandem discipuli et fratres , qui ade- 
rant, taedio affecti, quod eadem semper audirent, dixerunt: ma- 
gister, quare semper hoc loqueris ? qui respondit dignam ]o- 
hannem sententiam , quia praeceptum Domini est , et si so- 
lum fiat , sufficit. •> Legimus et Athenis iisdem temporibus , 

(I) Haec iam dixit Panvinius in llbro de ecclesiis christ. p. i i f , ((iio iii 
loco casu oniissus a typothota fuit capituli tilnlus, (iiii ost huiusniodi : dc cc- 
clcsiac vocabuli SKjniJicatione et originc. ll. 

(•2) Comnient. in cp. ad Galat. lib. 111. cap. VI. v. lo. E. 



208 ONUPIIRII PANVIMl 

(julbus lohannos erat Ephcsi, fuisse exstructam ccclesiam sub 
nomine ^-)jOTo'xot/, hoc est Dci gcnitricis , ([uo loco crecta fue- 
rat ara Dco i,<j;noto (I). Euscbius historiae ccclcsiasticae lib. VII. 
cap. W: « Theotccnus Caesareae episcopus manu Marini ap- 
prehcnsa, cum ad ecclcsiam ducit , atque intro ad ipsum san- 
etuarium constituto , evangeliorum librum ostendit.» 

De ccclcsiis in urbe Roma protonotarius S. R. E. auctor 
vitae S. Praxedis virginis : in titulo , quem pater Praxedis et 
Pudcntianae virginum Pudens, nomine beati Pastoris dedicavit 
una cum consilio beati Pii sedis apostolicae episcopi , fontem 
baptismatis construcre soror et ipsa student. Damasus papa 
In Pii papae vita: hic rogatu beatae Praxedis dedicavit ec- 
clesiam tliermas Novati in vico patricio , in honorem sororis 
suae Pudcntianae , ubi et multa dona obtulit , et saepe saeri- 
ficium Domino offerens mininistravit ; ubi et fontem baptis- 
mi construi fecit , ct manu sua benedixit et consecravit , et 
multos venicntes ad fidcm baplizavit. Alius protonotarius in 
lectionibus festi dedicationis basilicae S. Salvatoris: populus 
convenicbat ante Silvestrum ad ecclesias , ad collectas, ad au- 
diendum verbum Dei, ad percipiendum dominici corporis sa- 
cramentum. Et ad sacrificandum conveniebant sacerdotes , ut 
ex vita beatae Petronillae intelligitur. Damasus in Gallisto pa. 
pa: hic fecit basilicam trans Tiberim, quae sanctae Mariae ap- 
pellatur. AUus protonotarius auctor vitae sanctae Caeciliae: 
Urbanus episcopus apostolicae sedis domum sanctae Caeciliae 
ea petente in aeternum eius nomini consecravit , in qua bene- 
ficia Domini exuberant. Damasus papa in Dionysio : Dionysius 
papa presbyteris divisit ecclesias , et coemeteria , paroehias , 
et dioeceses constituit. Damasus papa in Felice: Felix papa 
constituit supra memorias martyrum missas celebrari , et via 
aurelia basilicam fecit , ul)i ipse scpultus est. 

S. Clemens papa (2) : sacerdotum , aliorunMiue clericorum 
ecclesiae servientium honores a laicorum loco discrete appa- 

(1) De antiquo more dedicandi Mariae nomine sacras a(^des , copiose 
scribit Trombellius in se.vto tomo de vita et gestis B. V. Mariae dissert. XIX. 
qnaest. III. E. 

(2) Sequentia sumit Panvinius ex Gratiano de consecratione. E. 



Dli IJASIIJCA VATICANA \A\). II. 1'0*J 

rcie convcnit. OuaiYiobrem luilli laicoruni liccat in co loco 
ubi sacerdotes , ct reliqui clerici consistunt (quod prosbytc- 
rium nuncupatur ) quando missa celcbratur consistcrc , ut li- 
bere ac honorifice possint sacra officia cxerccre. » Sanctus Kva- 
ristuspapa: « omnes basilicae cum missa semper dcl)ent con- 
secrari ; altaria vero placuit non solum unctione chrismatis , 
sed etiam sacerdotali benedictionc sacrari. Si vcro altaria non. 
fuerint lapidea , ad celebranda divina officia non consecren- 
tur. Ubi etiam ecclesia est , dc cuius ambigitur conseciatione, 
a vicinis presbyteris et parochianis fidcliter requiratur. Hi er- 
go cum ceteris omnibus in synodali concilio ab episcopo pro 
suo sunt contestandi sacerdotio , si illorum temporibus \el an- 
tecessorum suorum sciant ecclesiae illius dedicationem , dic , 
vel officio unquam fuisse celebrem. Quod si affirmando in hoc 
concordant , non fiat iniuria ecclesiae legitimae , vel suo de- 
fensori. Sin autem , in arbitrio sit episcopi claudere , seu ape- 
rire eam.» Sanctus Hyginus papa: «omnes basilicae cum missa 
debent scmpcr consecrari , et ecclesiae dcstructae. Ubi autem 
plures sint, quam nccesse sit, aut maioris magnitudinis, quam 
ex rebus ad eas pcrtincntibus restaurari possint, episcopi pro- 
videntia modus inveniatur qualiter consistcre possint , aut le- 
staurari. Si motum fuerit altarc, denuo consecretur ccclesia. Si 
tantum parietes mutantur, et non altare, salibus tantum exor- 
cizetur. Si homicidio vel adulterio ecclcsia violata fuerit , di- 
ligentissime expurgetur , et denuo consccretur ; distinct. I. 38. 
Ligna ecclesiae dedicatae non debent ad aliud corpus iungi , 
nisi ad aliam ecclcsiam , vel igni sunt comburcnda , vel ad 
profectum in monastcrio fratribus. In laicorum vero opcra non 
debent admitti.» ])c altari quocjue , in quo publice missae cele- 
brarentur, mentio est in apostolorum canonibus tertio et quar- 
to. Et in tcrtio quidem : si quis cpiscopus aut presbyter , 
praeter ordinationem Domini, alia quacdam in sacrificio offe- 
rat super altare , idest aut mel , aut lac , aut pro vino sice- 
ram , et confecta quacdam , dcponatur. Et in ((uarto : olTerre 
non liceat ali({uid ad altare , praelcr novas spicas ctc. 

Christianorum ecclcsias Uomac existcntcs prolitcnlur ctiam 
ethnici auctores Lampridius ct Vopiscus. Fllc quidcm in \i- 

14 



21(1 OMiPillil I I' \NS I \ 1 f 

(a Aloxandri Severi impcM-atoris sic: cuin ehristiani qucmdanf 
locum , ({ui ])nl)licus fucrat, occupasscnt, contra popinarii di- 
ccrcnl sibi cum dcbcri, Alcxandcr rcscripsit: mclius csse , ut 
quomodocumque iilic Deus eolatur, quam popinariis dedatur. 
Vopiscus in Aurcliano ciusdem epistolam recitat ita : miror 
vos , patres saneti , tam diu de aperiendis sibyllinis dubitasse 
libris , pcrindc quasi in christianorum ecelesia non in templo 
Dcorum omnium tractaretis. Eusebius libro Vlll. cap. II. pcr- 
secutionem Diocletiani referens ait : impeiii Diocletiani anna 
Xl\. edicta principis per omnem terram proposita sunt, qui- 
bus praecipiebiitur , ut cunctae , quae usquam sunt ecclesiae, 
ad pavimentum usque destruerentur. Ex ecelesiis porro, maio- 
res principaliores , coemeteria vocata fuisse ostendam, cuni 
quid coemeterium apud veteres christianos fuerit explicavero. 

C A P. V. 

Quid con/essionis noinine apud ckristianos intelligeretur. 



G 



lonfessio , quod verbum in Bibliothecario et aliis ecclesiasti- 
cis scriptoribus frequentissimum est, idem apud Latinos signifi- 
cat, quod apud Graecos martyrium. Hi enim ecclesias Deo pri- 
vatim dicatas , dominica ; martyribus vero , martyria vocabant , 
hoc est , in quibus martyrum memoria coleretur. Unde basi- 
licara vaticanam, apostolorum martyrium vocat lohannes chry- 
sostomus. Quia vcro martyr graece, latine a Cypriano con- 
fessor sive testis exprimitur, a confessore confessio manavit, 
ut a martyre martyrium. Est vero confessio ecclesia , in qua 
confessorum hoc est martyrum memoria colitur. Quos enim 
nos modo martyres , veteres patres , in his Cyprianus , con- 
fessores appellant , quod in cruciatibus , citra mortem intrepidi 
Christum confessi essent. Epist. VII. lib. II. cleri romani ad 
Cyprianum episcopum: «quamquam confessorum quoque, quos 
hic adhuc in carcere dignitas suae confessionis inclusit. » Item 
epist. VI. lib. II. Cypriani ad martyres et confessores : « exul- 
to lactus , et gratulor forlissimi ac bcatissimi fratres , cogni- 
ta lide ac virtutc vcstra, in (luibus mater ccclesia gloriatur; 



DE BASILICA VATlCANA Lin. II. 21 t 

et iiuper quidem cuin coiifessione pcrstante susccpta nocna cst, 
quae confessores Christi fecit extorres. Et alibi passiin , qui 
Ciiristum in cruciatibus et carcere confessi fucrant, modo con- 
fessores voce latina , modo etiam voce graeca martyrcs ap- 
pellantur. 

Antiquitus igitur confessio idem crat , quod martyrium , 
scilicet ecclesia in martyrum honorem consecrata. JXunc vero 
in omnibus totius orbis terrarum christianorum ccclesiis, quae 
duplices sunt , superior scilicet , et inferior ( quales multae per 
totam Longobardiam , et Italiam , Romae etiam modo extant, 
et plures extabant ) ; appellatur confessio usque hodie inferior 
ccclesiae pars sub altari maiori aedificata , ut Parmae in ca- 
thedrali , Veronae ad sanctum Stephanum , Romae ad sanctam 
Priscam, ad sanctum Martinum in montil)us , et alibi. Sic er- 
go confessio dicitur locus imus sub gradibus et altari maiore 
ecclesiarum sancti Peti*i, sancti Pauli , basilicae lateranensis , 
sancti Laurcntii extra muros , sanctae Mariae maioris , et alia- 
rum. Quae confessio nunquam , ut de liminibus et meraoria 
infra dicetur, sine materiali ecclesia fit. Anastasius bibliothe- 
carius in vita Xysti IIL papae: Xystus papa, inquit , fecit 
confessionem beati Laurentii martyris cum columnis porphy- 
reticis, et ornavit transennam. Fecit quoquc ibi ad confessio- 
nem altare sancti Laurentii de argento purissimo librarum quin- 
quaginta ; cancellos argenteos supra platonias porphyreticas li- 
brarum tercentum ; absidain super cancellos cum statua beati 
Laurentii argentea librarum ducentum. Igitur confessio mate- 
rialem ecclesiam significat. Ita ut verbum confessio, vel eccle- 
sia materialis sit , vel ecclesiam materialem praesupponat ; ne- 
que ulla sit confessio ubi non sit altare et ecclesia. Igitur con- 
fessio non solum praesupponit , sed etiam significat ecclesiam 
materialem. 

Oratorium quoque ecclesiam significare Bibliotecarius in vi- 
ta Bonifacii papae his verbis exponit : « hic fecit oratorium 
in coemeterio sanctae Fclicitatis iuxta corpus cius , cuius, ac 
sancti Silvani, scpulchra exornavit, ubi posuit haec donn, pn- 
tenam argenteam librarum X\. ( cucharistiae scilicet distri- 
buendae) amam argenteam librarum XIIII. (vinopro sacrifi- 



■2\'2 ONUrilRII PWVIMf 

lio importiuulo) scyphuni ar};enteum libraruni X. (pro laicis» 
coininunleandis ) ealices niinores duos arj^enteos singulos libra- 
ruin (|uatuor , pro sacerdotum ct clericorum usu. Item coro- 
nas ariicnteas tres siniiulas librarum XV. Ex quibus verbis li- 
quet, in coeineteriis fuisse etiam aliquando oratoria , in orato- 
riis vero saeramenta, et praesertim eueharistiae , celebrata. 
Martyria pro locis , in quibus martyres sepulti sunt , comme- 
morat liibliothecarius in vita Damasi papae sic : <> hic multa 
corpora sanctorum martyrum requisivit, quorum etiam marty- 
ria versibus exornavit. » De memoria , quam ecclesiam fuis- 
sc ostendam, infra commodius dicam. 

C A P. VI. 

JJe ecclesiis cathedralihus persecutionum tempore. 



E 



cclesias aiitein cathedrales in singulis civitatibus fuisse in- 
telligitur ex Eusebio lib. VII. cap. XIX. ubi de laeobi apo- 
stoli cathcdra sacerdotali agit. Scribit enim : lacobi cathedra , 
qui primus ab ipso Salvatore et ab apostolis Hierosolymorum 
episcopus est constitutus , quemque fratrem Bomini divina vo- 
lumina designant , usque in hodiernum diem inibi conserva- 
tur , atque in ea sedent omnes qui usque ad praesens tempus 
sedis illius sacerdotium sortiuntur. Servatur ergo cum ingenti 
studio velut a maioribus tradita memoria sanctitatis , et cum 
magna veneratione habetur , vel vetustatis , vel primae sacer- 
dotii sanctificationis obtentu. Idem saepe sedem et cathedram 
romanam materialem commemorat ut lib. VI. cap. XXIX. 
Fabianum columbam episcopatu dignum docuisse, eumque con- 
tinuo ab universo populo cathedrae impositum legitimum sa- 
ccrdotem esse acclamatum. Et cap. XXXIX: Fabianus marty- 
rio coronatus sedem sui episcopatus Cornelio reliquit. Et lib. 
VII. cap. II; post Cornelii mortem episcopatus sedem Lucius 
suscepit. 

Erat igitur Romae episcopatus , et episcopalis sedes, quae 
procul dubio in ecclesia materiali erat. Eusebius idem eodem 
libro infra cap. XXX: « Paulus samosatenus, antiochenus epi- 



DlR BASILIC^ VATICAXA LlB. 1 f. ^ 1 J^ 

scopus, in haercsim lapsus, intra ecclesiam Irilmnal sibi multo 
altius quam faerat exstrui , et thronum in excelsioiihus col- 
locari iubet. Secretarium quoque sterni et parari sicut iudici- 
bus saeculi solet. » Et paulo infra : '< Paulus itaque episcopatu 
privatus est , et Domnus in ministerio ecclesiae antiochenae 
substitutus. Gum autem Paulus de domo ecclesiae nollet exire , 
imperator Aurelianus interpellatus , convenientissime decrevit 
iis praecipiens ecclesiae domum tradi, quibus Ttaliae sacerdotes, 
et romanus episcopus in dogmate concordes scriberent. Ad hunc 
modum Paulus summa cum ignominia per mundanum princi- 
patum ecclesia expellitur. » Marcellinus lib. XXTI. cap. XTTT. 
de temporibus luliani apostatae scribens ait : daphnaei Apol- 
linis fano Antiochiae exusto , ad id usque imperatoris ira pro- 
vexit, ut quaestiones agitari iuberet solito acriores et maio- 
rem ecclesiam Antiochiae claudi ; suspicabatur enim |id chri- 
stianos egisse. Ex hisce locis liquet , ecclesias et domos epi- 
scopales , quas maiores vocabant , circa et ante Constantini 
tempora in usu fuisse ; quod si alibi , tum Romae id praeci- 
pue fuisse necesse est , cuius episcopi nobilissimi inter omnes, 
et ditissimi erant. Constat enim ex testimonio vetustissimorum 
auctorum , Romae fundatam et constitutam fuisse ecclesiam 
a beatissimis apostolis Petro et Paulo; et Petrum apostolum 
XXV. annis cathedram sacerdotalem I\omae tenuisse , ibique 
administrandae ecclesiac episcopatum Lino primum , deinde 
Clementi tradidisse ; atque in ea cathedra , in qua sedit Prin- 
ceps apostolorum , sedisse reliquos qui suo quisque tempore le- 
gitime successerunt. Quae si ita sunt , longe ante Constan- 
tinum fuit Romae cathedra Petri apostoli , et ecclesia princi- 
palis , unde unitas sacerdotalis orta est , ut Cyprianus , Opta- 
tus , Hieronymus , et Augustinus affu-mant. 

Quod si fuit cathedra Petri Romae, ut certe fuit , et est, 
si sederunt triginta tres Pontidces in ea cathedra , ut certe se- 
derunt ante quam ab imperatore Constantino constructae fuis- 
sent ecclesiae sub sancto Silvestro papa , necesse est ut intel- 
ligamus fuisse Romae loca ali([ua Dco ipsi consecrata , quae 
jjjenerali vocabulo ecclcsiae, speciali a Eatinis oratoria, a Grae- 
cis vJar^rtTnQiu^ uonnumquam [/.ccqtociu, tcmpla itcm , cocmcte- 



214 ONIIIMI un 1»ANMMI 

iia, conft^ssioms , nuMnoriae , noininantur , quilHis Pontilicea 
ipsi suo quisque tempore cum cliristiano populo convcntus \n\- 
bere , collectas facere , baptisma, eucharistiam , et alia sa- 
cramcnla christianis ministrare, evangelicis praeceptis illos in- 
^trucrc , postremo ad charitatem mutuo exercendam hortari , 
(luemadjnodum de divo lohanne evangelista narrat sanctus 
Hieronymus. Quae Deo sacrata loca si Romac fuisse nos fa- 
tcri necesse est , quod etiam supra abunde probavimus , c[uis- 
nam locus eorum praecipuus deccntiorve fuisse putabitur, (^hri- 
stoquc magis acccptior , quam is qui sanctissimorum apostolo- 
rum Petri et Pauli sanguine consecratus , perpetuisque tropha- 
eis illustratus , Romam ipsam ad eam gloriam provcxit, ut 
esset gcns sancta, populus electus, civitas sacerdotalis et re- 
gia ? ut caput orbis cffccta latius praesideret religione divina, 
quam dominatione terrcna , ut praeclare Leo papa in sermone 
natalitio sanctorum apostolorum profitetur. 

G A P. VII. 

Dc coemcterio , sive memoria , sire confessione 
sancti Petri in Vaticano. 

V aticanum vero cocmeterium , seu coemeterium fontis sancti 
Petri , quia ibidcm etiam baptisterium erat , ut illud vetustis- 
simi libri censuum camerae apostolicae auctor Cencius ca- 
merarius , qui postea Honorius III. fuit ; sive oratorium aut 
menK)riam , ut Anacletus , et antiquus notarius ; sive confes- 
sio , ut idem notarius vocant; procul dubio amplissimam pri- 
mariamque fuisse ecclesiam, dubium non erit isthaec conside- 
ranli: quae trecentis plus minus annis ante Constantinum iuxta 
temphim Apollinis , Caiique et Neronis eircum , via triumphali 
in hortis neronianis , ubi nunc est basilica sancti Petri aposto- 
li , condita fuerat , ut Damasus tradit , in qua praeter beati 
Petri corpus , decem sanctornm quoque romanorum Pontifi- 
cum, qui eidem apostolo successerunt, scilicei Lini, Gleti, Ana- 
cleti , Evaristi, Xysti, Telesphori, Hygini, Pii, Eleutheri , Yi- 
ctoris, et aliorum innumcrabilium martyrum ossa prope san- 



1)E TBASrLTCA VATiCANA LTTl. TI. '2\Tt 

«ti Petri corpus iacuisse refert Damrfsus p;ipa. Kt (^ornelius 
papa epistola prima scribit , se Petri corpus deceuter posuis- 
se inter corpora sanctorum episcoporuni in Yattcano. Adii- 
cit Petrus Manlius multa corpora sanctoi"um episcoporum et 
martyrum ol) reverentiam beati Petri in Yaticano prope eius 
corpus sepulta liiissc. Horum decem Pontificum corpora in bii- 
silica vaticana a Constantino condita, dextera eiusdcjiT basilicae 
parte, secus TTiurum inter templi minorem portam, et altare san- 
cti Gregorii , atque chorum ubi hodie canonici divina officia ce- 
lebrant , collocata fuisse auctor est idem Petrus Maiilius, qui 
id se ex maiorum relatione , et antiquis monumentis intelle- 
xisse tradit. 

Hoc coemeterium, oratorium, confessionem, memoriam, si- 
ve universali nomine ecclesiam , ubi episcopi romani sepultu- 
rae tradi possent , cum aliis aliquot , a sancto Anacleto papa 
Petri apostoli discipulo constructum , exaediilcatum , et exor- 
natum fuisse tradit his verbis in eius vita Damasus papa : 
liic memoriam fecit ])eati Petri , et composuit , hoc est locum 
sepulchri eius condidit, et exornavit (dum presbyter factus 
fuisset a beato Petro ) sive alia loca ubi episcoporum corpora 
sepulchro recondcrentur. Jlx quibus verbis intelligimus fuisse 
oratorium illud, vel coemeterium, vel ecclesiam constructam 
ab Anacleto , cum adliuc esset presbyter: ita ut intelligere pos- 
simus eodem fere tempore , vel paucis annis post Petri mar- 
tyrium fuisse constructam ecclesiam illam , vel coemeterium, 
aut memoriam, vel monumentum. Fieri enim potest, et a Da- 
maso dicatur memoria, quod a Graecis dicitur [j.-rni'.s]oy hoc 
est monumentum, sive oratorium, coemeterium, aut generali 
nomine ecclesiam appellare velimus. IHud vero satis constat, 
romanos Pontifices et christianos homines semper reveritos 
et veneratos fuisse locum , quem beatus Petrus apostolus san- 
guine suo consecravit ; quippc qui ( ut ait S. Leo pontiiex ) 
« in sacro beatae dormitionis toro eadem , qua praesedit, car- 
ne quiescit.'> 

Ceterum hoc loco memoriam pro monumento et loco re- 
Jigioso, cui aedes sacra sive ecclesia imposita sit , in qua mis- 
aam super altare dicebantur, ministeria hebant, conventus cc- 



v((j OMIPUUII PWVIiMf 

lchrabanlur, tuin e\ iis quao inlVa afforam , tum o\ alio \urc 
Damasi loco intorpretor. Ait, enim in vita saneti l'\'lieis papae, 
et martyris: « hie eonstituit supra sepulehra , sive memorias 
martyrum , missas eclebrari. » Quod si missac ibidem eelebra- 
bantur, idque nonnisi coram multitudinc tunc fiebat, ecrte se- 
([uitur pro mcmoria eeelesiam nos debere interpretari , (juae 
praeter quam sit eeclesia eius saneti, eui dieata est, meinoriam 
\el monumentum intra se comprebendit. Nam ecclesiae solius 
voee saeram tantum aedem sine ullo insigni monumento Dama- 
sus intelligit. Hanc rem eonllrmat canon XX. coneilii gan- 
grensis , eun-» ait : « si quis superbiae usus affeetu conventus 
abominatur ciui ad confessiones martyrum eelebrantur , et mi- 
nisteria quae in eis sunt simul cum eorum memoriis execra- 
tur, anatbema sit." ISieolaus papa in epistola ad Michaelem 
imperatorem constantinopolitanum: coram omnibus nationibus, 
quae penes memoriam saneti l-etri multipliees inveniuntur. » 
l)e eodem coemeterio sive eeclesia sancti Petri mentionem 
faeiunt veteres patres , Gletus apud Martinum, Anacietus apud 
(iratianum , Protonotarius sanetae romanae ecclesiae in vita 
sancti Hermetis sub Alexandro papa , Gaius apud Eusebium, 
divus Gyprianus libro I. epist. ni. ad Cornelium papam, alius 
Protonotarius in vita sanctorum martyrum Marii , Marthae, 
Audifaeis, et Abaclium, et alii, ciuorum singulas sententias ad 
verbum bic adiiciam. 

Gletus papa omnibus populis seribens approbat , et com- 
mendat peregrinationrs ad sanetos, et maxime ad limina san- 
cti Petri, asserens ([uod validior est ad salutem sancti Petri 
visitatio , quam duorum annorum ieiunium; et illos anathema- 
te e\ecratur, qui visitationem apostolorum impediunt et dissua- 
dent. Anacletus papa Gleti successor apud Gratianum distinct, 
XGHl. 4. '< Tuxta sanctorum patrum , et canonum instituta om- 
nes episcopi , ciui luiius apostolicae sedis ordinati(mi subiaeent, 
et qui propinciui sunt annue circa idus maii sanctorum prin- 
eipum Petri et Pauli praesententur liminibus , omni oceasio- 
ne seposita. Qui vero de longinciuo sunt, iuxta chirographum 
suum impleant. Qui autem huiusmodi eonstitutionis contem- 
ptor evtiterit, praeter quam si aegritudine fuerit detentus, sciat 



Dir BASTLICA VATICANA LTH. 11. 217 

se cnnoTTicis subiacei-c seTitcntiis.-j Protonotarins sanctac rorna- 
nae ecclesiae , qni vitam sancti Hermetis martyris scripsit , 
et sub sancto Alexandro papa vixit , qnae vita legitur in ve- 
teri breviario ita scribit: «tunc increpare me coepit nutrix eius 
dicens : si eum ad limina sancti Petri duxisses , et credidisses 
Christo , filium tuum incolumem haberes. » Quoniam lioc ver- 
bum limina , alieno quo accipitur a scriptoribus ecclesiasticis 
et romanis Pontificibus sensu detorqueri posset, illud scitu dig- 
num , limina de Tiullo loco , monumento, acde sacra , coemc- 
terio , basilica , sive ecclesia unquam usurpatum fuisse , nisi 
de vaticana , vel de loco , in quo apostolorum coT'pora iacue- 
rTUit , cuius in antiquis ecclesiae monumentis frequentissima 
Tnentio est. SaTictus Gregorius papa registr. lib. I. ep. VTI. ad 
Anastasium patriarcliam antioclienum: « vos honore i"estituto 
ad sancti Petri apostolorum pvincipis limina vcTiire.» Bibliotlie- 
carius in vita Theodori papae: «Pyrrhus patriarcha constanti- 
Tiopolitanus ex Afrlca in urbcTn llomam ad limina apostolo- 
rum venit; qui ingressus libcllum obtulit apostolicae sedi. » Et 
in Glaudiano vcrsus de l^asilica vaticana loquens: per cineiTs 
Pauli, per cani limina Petri. Per limina igitur ccclesiam ma- 
tcrialem intelligi ex eo liquet, quod basilica sancti Petri us- 
que ad hodlernum diem limina apostolorum vocatur, quae vov 
nulli parvo aedificio atti*ibuitur , sed taTitum Tnagno, ct ei qui- 
dem soli beati Petri, quod At pi-opter revcrentiam. 

NaiTT tempium Petri adcmites in ipsis liminibus procumbe- 
bant veneraturi eiusdem corpus. Eius rei similitudine hodie di- 
ctum illud usurpamus ire ad pedes PontifTcis , quod propter 
reverentiam dicitur , cum tamen intelligatur coram Pontilice. 
Ad h)cunT glossae , quod per limina intelligatur Pontifex, ani- 
madversionc dignum id primo historice et nTaterialiter in- 
telligi debere , alias sentcTitia Cleti esset nuUa, ([uando ait : 
quod plus valent peregrinaliones ad sanctos , et maxime ad 
limina sancti Petri visitatio, quam duorum annorum ieiunium. 
Id ([uod intelligi dc Pontiiicc nullo inodo potest, cum Anacle- 
lus diserte dicat: omncs episcopi sanctorum principum Pelri et 
Pauli circa idus maii annue liininibus pracsentenlur. Sed hanc 
rcin manifestius explicat divus GT'egorius papa T-cgislr. lib. i. 



218 OMipjiRii r.\Nvi\n 

0|). WVIII: " indico simiiestioncm nie apud piissinios Dominos 

fecisse, ut Vnastasium ])atriareliam eoncesso usu pallii , ad 

beati Petri apostoiorum prineipis limina , njeeum eelebraturum 

sollemnia missarum, transmittere debuissent.» Etalibi saepissi- 

me apostolorum limina commemorat. I\omanus Pontife\ in li- 

bro casuum papalium anathematizat impedientes vcnire ad li- 

mina sancti l\'tri. Qua ratiojie fit , ut vcjbujrj limina de am- 

plissijiia sancti Peti'i basilica , usque in hodiernum diem usi- 

tatum, monumcnto aj^plicari non possit , si eo nomine sepul- 

chrum solujii, sinc ecclesia intelligajnus. Coemeterium limina 

babej'e posse concedimus et non ambigimus , si illud sancti 

Petri constituamus. Igitur monujYientum non potest habere li- 

mina, et verbum limina ol)stat. Et si concedamus habere monu- 

mentum limina, dicejTJUs limen non limina; quod per excel- 

lentiajn de ajTjpIa sancti Petri ecclesia tantujn , non de parvo 

jnonumento intelligitur ; «ullaque ratione credi potest , supra- 

dietas Gleti , Anacleti, Pj'otonotarii , et Caii sentcntias de jtio- 

nujTjento sijiiplici intelligi potuisse , nisi ci quoque , ut neces- 

sai'ium est , superimposita fuisset ajnpla et capax ecclesia. 

Veteres limen et limina per figuram synccdocheiTi , partem 

scilicet pro toto dixeriint de amplissimis regiis et palatiis. Vir- 

gilius: ventum ei'at ad limen. Hoi'atius limina superba civium 

potentiorum vocat. 

Eiusdem coemeterium , sive ecclesiae vatieanae , mentio- 
nem facit apud Eusebium lib. 11. cap. X\V. Caius vir ec- 
clesiasticus , qui sub Zephyrino papa ad ProclujTi , qui hac- 
resi Cataphrygarum praeerat scribens, haec ipsa de locis ubi 
sanctorum apostolorum Petri et Pauli posita sunt tabernacula 
dixit : " ego vei-o apostolorum ti"ophaea habeo , quae ostendcre 
possum. Si enim procedas via trimnphali , quae ad Vaticanum 
ducit , aut via ostiensi, coi"um invenies (rophaea , quibus ex 
utraque parte statutis i'omana communitur ecclesia.» Bivus Cy- 
prianus epistola III. libri primi ad Cornelium papam de schi- 
smaticis JNovatianis loquens ait : < Post ista adhuc insuper 
pseudoepiscopo sibi ab haereticis constituto , navigare audent 
et ad Petri cathedram atque ad ecclesiam principalem.» Pro- 
lonotarius in vita «anctorum Vlarii , Marthae etc. ait : < tem- 



DE BASILICA VATICANA LIU. tl. 21!) 

porihus Claiulii 11. imperatoris , venerunt de Perside Mariiis, 
Martha, Audifax, Ahaehum, viri chrisliauissimi ad oratoriuni 
apostolorum. Venientes autem Romam, eoeperunt eorpora san- 
ctoruin per carceres et sepulturas conquirere. » Protonotarius 
sanctae rom. ecclesiae in vita sancti Silvestri episcopi: « Con- 
stantinum imperatorem adduxit Pontifex ad confessionem san- 
cti Petri apostoli. » Ex his locis procul dubio liquet , coemete- 
rium , confessionem , oratorium , memoriam , martyrium , sive 
limina sancti Petri in Vaticano, ante Constantinum ecclesiam 
principalem Romae fuisse. Quod si quis inficiabitur , quamnam 
quaeso fuisse dicemus , cum illud constet unam esse debuisse 
episcopi romani sedem? Convenientissime porro, eam esse cre- 
dendiim est , in qua divi Petri , et tot eius successorum cor- 
pora iacuisse certissimum est. 

Ex his omnibus sequitur, quod si ecclesia , quae nunc est 
beati Petri, ante tempora Constantini erat memoria , vel con- 
fessio, in ea conventus et ministeria fiebant et missae cele- 
brabantur. Si missae celebrabantur, ergo ecclesia erat et con- 
secrata , quandoquidem sanctum Felicem papam ante sanctum 
Silvestrum instituisse constat templorum consecrationes , ut- 
({ue nonnisi in loco siioro a presbyteris sacrificaretur. His ad- 
ditur omnino absurdum videri in memoria beati Petri mis- 
sas non fuisse celebratas , cum praesertim visitatio eiusdem 
validior ad salutem fuisse comprobetur , quam duorum anno- 
rum ieiunium , auctoribus Landulpho et Martino paenitentia- 
rio in vitis Pontificum , ut supra diximus. Damasus ante Con- 
stantinum nonnisi trium aedium sacrarum Romae mentionem 
facit, quarum unam sanctae Pudentianae ecclesiam vocat, reli- 
quas duas sanctae Mariae trans Tiberim , et sancti Felicis via 
aurelicv basilicas nominat , quia cum scriberet vitas Pontiiicum, 
tres Pontifices illas fabricasse memoravit; cum etiam Romae 
essent aliae ecclesiae , quas cuni alii , tum ipse saepe, non 
tamen eas nominatim appellando , sed in genere profitetur. De^ 
eeclesia sancti Petri non facit mentionem , quia erat notissi- 
ma et celebris, nullamque eius connnemorandae occasionem 
habuit. Vel etiam dicere possumus , quod eam innuerit , quan- 
do eam appellavit memoriam sancti Petri , ubi episcopi rc- 



1>20 OMIPHim PAWINII 

ooiultMTutur sopulehro , (luam propUM* oxcolloutiani poouliarl 
MKMuoriae sivo mouumouti uomiuo, uou oommuui ocolosiac vo- 
oahulo appollavit ; (juippo ouiu \o\ ooclosia douiiuiois, mar- 
l\riis, oratoriis , luoiunuoutis, basiliois, templis, ooometeriis, 
ouuctis((uo labriois, (luaocumciue domum fueriut commuuis sit, 
iii (piibus oluistiaui ad sacra conveuirent. Unde divus apo- 
stolus Paulus i)rivatam doiuum ecclesiam vocat cap. IV. ad 
ad (a)Ioss. f« Salutate Nympham, et quae in domo eius est ec- 
olosiam. » 

Cum ^ oro dicitur, vorisimile est uon fuisse ecclesiam, quia 
non est do oa mentio , quautum valeat argumeutum a nega- 
tiva omues uoruut , praesortim in tauta rerum obscuritate et 
librorum Prouotariorum sauotae rom. eoclesiae , qui in perse- 
outionibus com])usti fuore , ponuria. Immo potius longe vero- 
similius ost fuisse ibi eoclesiam , cum nulla sit in contrarium 
mentio, et ibi sepultus fuerit Petrus cum decem Pontificibus 
martyribus, ot inrmita aliorum martyrum multitudine, super 
cuius corpora , et sopulchra, et ut Damasus ait , memorias san- 
otus Felix papa et martyr iussit missas celebrari. Quod si se- 
pulchrum saucti Petri , coemeterium, confessio, oratorium, et 
mcmoria erat , in ea profecto ( ut ex locis supradictis appa- 
rot ) missae, et alia sacramenta celebrabantur. Si id iiebat, ec- 
olesia omuiuo erat. Nec obstat, quod in paucissimis his , quae 
nobis supersuut ante Gonstautinum eoclesiae romanae monu- 
mentis , non vocetur hoc verbo ecclesia , quia est nimis com- 
mune , sed vocetur nominibus particularibus coemeterium , 
oratorium, momoria, mouumentum, confossio, martyrium, ta- 
bernaculum, trophaea, quibus ecclesiae vox commuuis est , 
quae sine ccclosia materiali esse non possunt , ot praeter eccle- 
siam materialem simplicem aliquid aliud maius compreheu- 
dunt, cum, ut supra dixi, ecclesia vocetur qualiscumque lo- 
cus otiani privatus, ubi christiani rei divinae faciendae gratia 
oonvoniunt. 

Celerum oum temporum iniuria, scriptorum sententiis de- 
stituamur, praetor ea quae diximus , Iioc (paocjue non leve 
argumeutum adhuc adferre est operae pretium, probans eccle- 
siam materialem sauoti Petri aute Coustautinum fuisse. Cer- 



DK KASILICA VATICANA LIB. II. 2:1 1 

tiim cst (ut sancti Damasus , et Gregorius papa anirmaut) 
corpora sarictorum apostolorum Petri et Pauli diu antc san- 
ctum Silvcstrum papam a sancto Callisto , ut cgo infra dc-- 
monstrabo, ex locis in quibus sepulta iacebant ob temporum 
calamitates, ad coemeterium ad tertium ab Urbe lapidem via 
appia ab eodem Callisto papa conditum , quod Callisti voca- 
tum est, intra ecclesiam , quae nunc sancti Sebastiani dicitur, 
in eius coemeterii parte, qua modo catacumbae a sepulcbro- 
rum circuitu vocantur, translata; et metu sublato, ad pristina 
loca reportata fuisse a sancto Cornelio papa septuaginta cir- 
citer ante sanctum Silvestrum annis ; et corpus quidem san- 
cti Petri in Vaticano ubi crucifixus , sancti Pauli via ostien- 
si ubi decollatus fuerat, reposita. Adbuc supersunt augustissi- 
mae antiquitatis catacumbae, quarum forma cernitur. Ibi adhuc 
est amplum , et vetustissimam antiquitatem referens, marmo- 
reum altare , subter quo corpora apostolorum iacuerunt , in 
quo missae celebrabantur : ibi iu medio adhuc e rudi marmo- 
re humilis , et simplicissimus extat sanctissimorum illoiinn 
pontificum Callisti , Urbani, Pontiani, Antheri, Fabiani, Cor- 
neliique martyrum episcopalis thronus : ibi extant adhuc cle- 
ricorum sanctae rom. ccclesiae circumcirca latentia sedilia : 
ibi extant maeniana paulo altiora , quibus ab loci angustiam 
plebs fidelis sacris ministeriis adstabat : ibi demum extant in 
circuitu martyrum sepulchra, tumbarum more facta , ct sim- 
plicibus aliquot gypseis emblematibus ornata , non sine venc- 
ratione visenda. NuIIa igitur ratione fieri potest, quin cor- 
pora apostolorum eo loco , quando allata illuc fuerunt , pro- 
pterca fabricato , longe ante Constantinum mota, et ad loca, 
in quibus nunc eorum ecclesiae sunt translata, si non ma- 
iore saltem non deteriorc conditione fuerint; cum ecclesia ro- 
mana pietatis tenacissima eosdem ritus , easdem caerimonias, 
quae pietatem augent, nunquam diminuerit , sed semel recepta 
perpetuo persequuta fuerit et auxerit. Quod si ita est, longe 
ante Constantinum necesse fuit , ut in Yaticano super eorpus 
sancti Petri fuerit ecclesia, altare, cathcdra cpiscopalis, scdi- 
lia clcricorum, gradus, loca plebis, sepulchra martyrum , ct 
piorum hominum et similia, quac adhuc in catacumbis vidc- 



'2'2'2 O^UPIIRII PANVINII 

imis. Hacc roitc non consitkTariuit Iii, qiiibiis convcnicbat; 
(|uia Ion<;c divcrsa ralionc i)crtractantur iura civilia , (juani 
historiac ccclcsiaslicac. l)c allari portatili latcrancnsis ccclc- 
siac, scilicct (luod fucrit sancti Petri, nulla extat nicnioria au- 
thcntica , sed soluni pcr vcrbum FEiiUiAT in chronica Marti- 
ni, (jui nuiltarum aliarum rcrum , (juae non satis comproban- 
tur , alicpiando auctoi* cst , ut alibi dcmonstravi : pracscrtim 
(luia constat c.x. dccretis Pontilicum, qui longc ante sanctum 
Silvestrum fuerunt, Evaristi , scilicet et Hygini , in altaribus 
marmoreis romanos Pontiflces missas celebrassc, quorum unum 
elcgans , et vetustate venerabilc , adhuc extat in coemeterio 
sancti Scbastiani ad catacumbas , sub quo aliquando iacuerunt 
corpora apostolorum. 

G A P. YIII. 

J)e translatione corporuin apostolorum Petri ct Pauli. 



G 



ieterum cum neque Zephyrinum papam, qui Victori suc- 
cessit, neque ex his qui Zephj^rino successerunt quemquam am- 
plius in vaticano coemeterio sepultum animadverterim, in su- 
spicionem veni Heliogabalum imperatorem, qui per ea tem- 
pora vixit, cum sepulclira vaticana , quo , ut scribit Lampri- 
dius , elephantorum quatuor (juadrigas laxius et commodius 
agitaret , quae obsistebant, disiecisset, apostoli quoque Petri et 
aliorum Pontificum coemcterium et sepulturas , quae in eo- 
dem loco erant destruxisse. Hoc autem factum fuit circa an- 
num Christi CCXX. sub Zephyrini successore Callisto , qui to- 
to Heliogabali tempore pontificatum romanum obtinuit. Meam 
autem hanc opinionem confirmat maxime , quod annis circiter 
viginti duobus post, Damasus scribit sanctum Cornelium papam 
Lucinae matronae romanae rogatu corpora apostolorum Pe- 
tri et Pauli a catacumbis, ubi simul a fidelibus christianis 
post disiectum sancti Petri ab Heliogabalo sepulchrum coUata 
fuerant, noctu ( cjuod minus forte quam par erat honorifice ia- 
cerent, et furto pracdaeque magis cxposita sunt) sustulisse, et 
prioribus suis in locis relocasse : corpus quidem sancti Paul' 



DE 'iJASILICA VATICANA LIR. H. '2To 

\ii\ ostiensi in praedio ciusdem Lucinac iuxta loeuni ul)i de- 
eoliatus fuerat; Ijcati vero Petri in Vaticano , ubi crucis inar- 
tyrium pertulerat. Ita vero in sancti Cornelii vita tradit Dama- 
sus papa. «Cornelius episcopus rogatus a quadam matrona Lu- 
cina, corpora beatorum apostoloi^um Petri et Pauli e eatacum- 
bis levavit noctu: primum quidem corpus beati Pauli beata 
Lucina posuit in praedio suo via ostiensi iuxta locum, ubi de- 
collatus est : beati vero Petri corpus accepit beatus Cornelius 
episcopus, et posuit iuxta locum ubi crucifixus est inter cor- 
pora sanctorum episcoporum in templo Apollinis in Vaticano 
palatii neroniani.» Eadem iisdem verbis repetuntiir in epistola 
prima Cornelii papae tomo conciliorum primo de translatione 
corporum apostolorum Petri et Pauli. 

Corpora autem apostolorum in catacumbis aliquando ia- 
cuisse, praeter communem consensum, et Damasi auctorita- 
tem, refert etiam divus Gregorius papa epistola XXX. libri 
IIIL registri ad Constantinam augustam; quamquam rem paulo 
aliter narrare videtur. Ait enim : < de corporibus vero beato- 
rum apostolorum, quid ego dicturus sum , dum constet quia 
eo tempore quo passi sunt, ex oriente lideles venerunt , qui 
eorum corpora, sicuti civium suorum repeterent? Quae du- 
cta usque ad secundum Urbis milliarium , in loco , qui di- 
citur ad catacumbas , collocata sunt : sed cum ea exinde le- 
vare omnis eorum multitudo conveniens niteretur , ita eos vis 
tonitrui atque fulguris nimio impetu teriiiit , atque dispersit , 
ut talia denuo nuHatenus attentare praesumerent. Tunc autem 
exeuntes Romani eorum corpora , qui hoc ex Domini pietate 
meruerunt, levaverunt, et in locis ubi nunc sunt condita posue- 
runt.» Et paulo supra « corpora sanctorum Petri et Pauli apo- 
stolorum , tantis in ecclesiis suis coruscant miraculis , atque 
terroribus, ut neque ad orandum sine magno illuc timore pos- 
sit accedi.» Haec ille. Sunt autem catacumbae martyrum quae- 
dam sepulchra subterranea pone basilicam sancti Sebastiani 
extra muros Urbis via appia. Corpora apostolorum aiUiquis se- 
pulchris restituta, per annos circiter septuaginta in his iacue- 
runt usque ad pii Constantini imperatoris imperium. Si igitur 
vetustissima ante Constantinum sancti Petri ecclesia , memo- 



22 1 o.MPiir.ii i>\.>MMi 

ri,'i, confossio, cotMnctoriuin fuit, ctiam locus coiivcnlibus chri- 
stianoriim conmiodus, idoncus ct praccipuus (juidcm in lirbc 
fuit tum proplcr corpus , tum (pila ita a tot scriptoribus cclc- 
bratur, qui dc aliis nrbis Romac ccclesiis omnino siicnt. Cuius 
rei vcritatcm sccutus Grcgorius W. papa in cpistola (juadam , 
(juam infra snbiiciam , ait l)asilicam bcati Pctri apostoli , ut 
tcmpore priorem , ita etiam lionoris dignitatc pracstantiorcm 
csse. 

G A P. XI. 

Quis valicanam basilicam constnixerit ct dcdicavcrit, 
ct de tcmpore quo condita est. 

\_>ium pientissimus imperator Constantinus augustus , post 
miraculosa.r. crucis in caelo visionem, insignenK|ue et memo- 
rabilcm de tyranno Maxentio victoriam adcptam , perfecte in 
Christum et intcgre ( (lucmadmodum supra demonstravi ) cre- 
didisset, omnibus pacatis , ne eius fides bonis operibus vacua 
csse existimaretur, et non immemor tantorum Dei licneficiorum, 
inlinita paenc christianae religioni beneficia, maxima quidem 
et tanto principe digna aperte contulit. Primum enim mul- 
tas leges et edicta, quibus religionem christianam adversus 
hostium nostrorum vim et audaciam communivit et extulit , 
promulgavit : omnibus deinde romanum orbem incolentibus 
edixit, ut unicui(iue libere Ghristum ( quod hactenus interdi- 
ctum fuerat) colcre liceret. Postrerao gentium templis clausis, 
profana sacrificia ficri amplius prohibuit. His gestis , illud mo- 
do restabat, ut christianornm oratoria paulo ante in acerbis- 
sima Dioclctiani persecutione disiecta restaurare procuraret. 
Quapropter animum ad ingentium basilicarum et templorum 
erectionem, ut in his christiani coetus suos congregare Chri- 
stumque adorare possent convertit , multasque sacras aedes 
per diversas orbis romani partes imperatoria magnificentia dig- 
nas exstrui iussit, pecuniis a fisco suo in tantum opus lar- 
gitis. IgiUu' circa annum Domini •CCGXVI- aedes illas mag- 
nificas et egrcgias lateranenses , sivc ab uxore Fausta, sive 
ab se hactenus possessas , beato paixie Silvestro , et sanctae 



i)E UASILICA VATICANA LlB. JI. 225 

yom. ccclesiae clonavit, et pul)lici;5 sumptibus ca;i iii magiiiri- 
centissimam sub saiicti salvatoris clomini nostri lesu Christi 
nuncupatione basilicam convertit, propinquo etiam palntlo nd 
romanorum Pontilicum usum a fundaiTientis exstructo. Pcr icl 
etiam tem.pus optimus imperator basilicam vaticanam, de qua 
agimus , centum marmoreis nobilibusque sublimem columnis, 
beato Petro erexit : recte ex eius nominc , quem omnibiis 
mundi ecclesiis Deus praefecisset ostendens, ut ea utique su- 
pra ceteras praecipue basilicas coleretur, praecipueque omui 
honore et veneratione digna apud posteros haberetur. 

Merito vero Constantinus augustus non alium iu urbe locum 
elegit in cj[UO amplissimum apostolorum principl templum con- 
strueret , cfuam illum , cpiem is crucifixus sanguine suo conse- 
craverat , et in c{uo tercentum iam annis quieverat , ut ex Da- 
masi libro, ciui eo tempore vixit, intelligi potest cjui ita tradit : 
« eodem tempore Constantinus augustus fecit basilicam bea- 
to Petro apostolo ex rogatu Sihestri episcopi in templo Apol- 
linis , in cjuo loco corpus eiusdem apostoli mirifice collocavit. » 
Extat primo conciliorum tomo caput quoddam de Constantini 
imperatoris in christianos munificentia , ubi haec verba scri- 
pta sunt : « vir religiosissimus Constantinus imperator primus 
fidem veritatis patenter adeptus , licentiam dedit per univer- 
sum orbem terrarum , sub suo degentes imperio , non solum 
fieri christianos, sed etiam fabricare ecclesias , et praedia tri- 
buere posse constituit. Denique idem princeps donaria immen- 
sa contulit , et fabricam templi primae sedis beati Petri pi-in- 
cipis apostolorum instituit. » Basilicam igitur vaticanam tempo- 
re sancti Silvestri papae, et eius rogatu in honorem sancti Pe- 
tri apostolorum principis admirabili artificio a fundaiuentis 
christianissimum imperatorem Constantinum exstruxisse , etsi 
apud omncs iam satis constet, manilcste tamen id etiam de- 
monstrabant versus duo in ipsius maiore arcu aute quam di- 
rueretur ita inscripti : 

QUOD DUCE TE MUNDUS SUUREXIT IN ASTRA TRIUMPHANS, 
nWC CONSTANTINUS VICTOR TIRI CONDIDIT AULAM. 

Qui characteres vetuslissimi et praegrandcs et iam exolcscen- 
tes nullum aliud cjuam Constantini tempus , quo ibi scripti 



22(} O-MimiUI 1'ANVIMT 

sunt , ariiiiorc vidolxuitur. Kxtabaiit ct in niinorc arcu absr- 
tlis supei' aram ma\ini;\m aliac litterac, quac tcmi^oris iniu- 
ria diu ante niusivo dclapso corruerunt , scd cx paucis ca- 
rum, quac cxolcscentcs aliquandiu superfucrunt , ^crba baec 
depreliensa sunt : 

CONSTANTINI, EXriATA IIOSTILI INCURSIONE. 

Hanc et sancti Pauli basilicam a Constantino conditas Pruden- 
fius Clemcns poeta elcgans , liis temporibus vicinus , in peri 
stephanon carm. Xll. passioncm beatorum apostolorum Petri et 
Pauli canens, ita commcmorat: 

Dividit ossa duum Tibris sacer ex utraque ripa 
Inter sacrata dum fluit sepulcra. 

Dextra Petrum regio tectis tenet aureis receptum etc. 

Partc alia tituli Pauli via servat ostiensis , 
Qua stringit amnis caespitem sinrstrum. 

Regia pompa loci est ; princeps bonus has sacravit arces y 
Clusitque magnis ambitum talentis. 

Hanc itaque basilicam condidit Constantinus iuxta tem- 
iHum Apollinis , Caii et Neronis circo demolito. Quo in lo- 
co sanctus Petrus apostolus cruci affixus , trecentis prope an- 
nis iacuerat. Ferunt Constantinum christianissimum augustum, 
basilicae vaticanae fundamentis iaciendis primum omnium ra- 
stro solum elYodisse, duodecimque aggeris et glebai-um spor- 
tulas inde asportasse, XII. apostolorum honori id tribuens. 
Condidit etiam via ostiensi baivilicam sancti Pauli apostoli , 
in quo loco capite cacsus, et sepultus fuerat. In iisdem basi- 
licis sanctus papa Silvester sub altaribus maioribus corpora 
sanctorum apostolorum Petri, et Pauli loculis pretiosissimis re- 
condidit, quas utrasque basilicas perfectas cadem die, scilicet 
XIIII. kal. decembris , Silvester papa finitimis episcopis con- 
vocatis, adstante imperatore, clero, et populo romano fideli, soi- 
lemni ritu, et comprecatione in honorem lesu Christi fdii Dei 
vivi, beatae Mariae matris eius, et sanctorum apostolorum Pe- 
tri ac Pauli dedicavit. Quo die perpetuis temporibus peccatorum 
indulgentias concessisse iis , qui easdem basilicas oraturi adi- 
rcnt eundem sanctum Pontificem , auctor est Petrus Manlius. 
Basilicae vaticanac post sanctum Silvestrum mentio primum 



l)K BASILICA VATICANV LIR. 11. 227 

€st apud J3amasum in vita Liberii papaesic: « LibL-rius papa 
de cxilio reversus tcnuit basilicas beatorum Petrl et Pauli apo- 
stolorum, et constantinianam annos sex. » Divus Hieronymus 
in tractatu ad Eustochium de custodia virginitatis sic scril)il: 
«vidi nuper (nomen taceo nc satyram putes) nobilissimam Ro- 
manorum mulierem in basilica beati Petri, scmiviris antece- 
dentibus , propria manu , quo religiosor putaretur , singulos 
nummos dispertire pauperibus. » Et Prudentius, qui co tempo- 
re vixit, libro priore v. 579. in Symmachum Urbis praefectum, 
ubi plebem romanam in Christum credidisse commemorat , ita 
scribit : 

Posthinc ad populum converte oculos , quota pars est 
Quae lovis infectam sanic non despuat aram ? 
Omnis qui celsa scandit caenacula vulgus , 
Quique terit silicem variis discursibus atram , 
Et quem panis alit gradibus dispensus ab altis ; 
Aut vaticano tunmlum sub monte frequentat , 
Quo cinis ille latet genitoris amabilis obses. 
Coetibus aut magnis lateranas currit ad aedes, 
Unde sacrum referat regali chrismate signum. 
In vetustissimo registro sanctae romanae ecclesiae ab eius- 
dem aliquot clericis tempore papae Damasi scripto, cuius mihi 
copiam fecit Marcellus papa II. (1) sempiternae memoriae homo, 
ita scriptum est in relatione Symmachi praefecti urbis ad Ho- 
norium imperatorem: « clerici romanae ecclesiae cum presbyte- 
ro Bonifacio ad sancti Petri apostoli basilicam processerunt. » 
Idem in alia relatione «Eulalius episcopus cum omni multitu- 
dine ad sancti Petri apostoli basilicam sollemnia celebravit.» 



(1) lluius horiatu ait alibi Panvlnius se a profanis antiquitatibus et hi- 
storia , ad rcs ecclcsiasticas illustrandas animum convertisse. 



l>-jhi OMMMIIHI PANVfNIf 

Li jt i: u Ti: uTi V s. 

P R A E F A T I O. 



N, 



on cxigua liuius opcris pars est basilicac ipsius , et adia- 
cTntiuni ecclesiarum , quam hoc libro (lescril)cre instiluimus 
topographia, quo eiusdem situm, formam, aras, saeella, por- 
ticum, monasteria, baptisterium, coemeterium, vicina oratoria, 
episcopia, domos liospitalcs, ornamenta, reliquias, custodes, 
incolas, stationes, res memoratu dignas , quae in ea accide- 
rttnt , et quac eiusdem sunt argumenti accmate explrcabimus. 
Quibus in rebus tradendis multa scitu dignissima, et ipsissi- 
mam maiestatem eius referentia aperiemus , quae in ea a san- 
ctis patribus antiquitus facta sunt ; docebimusque ea tanta es- 
se, ut nulla saci*a aedes toto terrarum orbe sit, quae ei com- 
pai-ari possit , fa])ricarum magnitudine , omamentorum et lam- 
padarum numero , reiiquiarum excellentia , rerum memorabi- 
lium in ea gestai*um commemoratione. Haec brevissime prae- 
fati , primum eaput de veteris basilicae forma aggrediamur. 

G A P. I. 

De veterc basilica^ muris, parielibus, eiusdem forma, 
et ichnoyraphia. 

V eteres christiani gentilium superstitionem adeo sunt avei'- 
sati, ut non tantum in his , quae ad praecipuum Dei cultuni 
pertinent , sed etiam in rebus indifferentibus , quas adiapho- 
ras Graeci dicunt, nullum eorum exemplar , quantum iis fie- 
ri licuit, imitari voluerint. Imperatores quidem christiani ca- 
pitis ornamenta, sive coronas ex laureis et radiatis quas eth- 
nici observabant, in gemmatas mutarunt; vestes, paludamenta, 
calceos, labara, praecipua imperii signa transformarunt , ne 
iis similes viderentur, qui religionem, quam profitebantur, ali- 
quando persecuti fuerant. Idem in sacrarum aedium aedifica- 
tione observarunt. Nam cum gentilium tcmpla,aut rotunda. 



DE BASILTCA VATICANA LTB, 7 11. 229 

•ant quadrata, aut sesquialtera, ant ex duobus quadris consta- 
rcnt, et circa ipsorum cellas, porticus columnatas haberent, 
eorum exemplum christiani aspernati in sacris Christo Deo ae- 
dificandis aedibus, non templorum gentilium , sed basilicarum 
formam sunt secuti , quae aedificia erant re])U3 profanis , et 
iudiciis praesertim tractandis circa fora fabrieata. Quarum 
multa Homae circum fora fuerunt, ut Sempronia, Porcia, Opi- 
mia, lulia, et similes. Unde etiam christianorum antiqua tem- 
pla ab earum forma basilicae sunt vocata, quemadmodum la- 
teranensis, et sanctae Crucis intra Urbem, extra vero S. Pau!i, 
et S. Laurentii, et de qua nunc sermo est apostolorum principis 
Petri , quae inaequali et parum concinna struetura facta est 
prout ea tempora omnium bonarum artium rudia ferebant, 
quam quidem accuratius , quam lieri poterit , explicare non 
gravabimur. 

Quadriporticus igitur et frons basilicae orientem , absida 
occidentem spectant, dextera pars meridiem, sinistra septenti*io- 
nem respicit. Basilica ipsa ex duobus quadris praeter transver- 
sam navim, etabsidam, constabat lon<>itudine pedum (1) . . lati- 
tudine vero . . . cum navi autem transversa , quae lata fuit . . 
longa pedum . . Addita vero absida a sede pontificia usque ad 
portam argenteam, pedum . . Ipsa tota ex lateribus coctis con- 
structa fuit , cuius muri crassitudo erat pedum . . Eius alti- 
tudo est pedum . . Parietes lateritios super colunmarum peri- 
stylia tectum substinentes habet quatuor maiores, latos pedes 
. . altos pedes . . Habuit parietes alios e latere cocto maxi- 
mis fornicibus, parastatis, et columnis sustentatas, qui basili- 
cae cellam transversae navi coniungebant , quorum modo nul- 
lum extat vestigium, Haec, et quae dicturi sunms , ut accu- 
ratius contemplari liceat , totius basilicae, quadriporticus , gra- 
duum, altarium, sacellorum, et vicinarum ecclesiarum iclino- 
graphiam accuratissime ex iis quae supersunt monumentis, re- 



(1) Mensiiraruiu miinerales notae desunt in utroque operis eodice, quia 
nonduin acauafain , ui vidctur , ipsaruin iioliliain ranvinius deprelieiKlo- 
rat. Celeroqui iaeuiia(i Mippl<'inenluin dat nonannius liisl. T. vat. < ap|> III. 
<jui inensuras illas e\ diversisauctorihHS non sine varietate suniptas exliibet. 



•i30 ONITPIIRIF PANVTNH 

li((uiis parietinis, oonini qiioqiie, qui e.un inlenirani vidennil 
jx^atione, aut vctustis libris exceptam subiieiam (t). 

C A P. 11. 

T)c absida^ crucc, imvibufi, ^'icristylio^ tccto^ 
pavimcnto, ct piciuris. 



A. 



.bsidam basilicae , sive tholum , quam Gracci chalcidicum , 
nos maiorem tribunam vocamus, musivis liguris primus ornavit 
Constantinus , quariim paulo extra , ex utroque parictum latere 
aliquot vestigia extant , ut ex his versibus , quae in ea erant 
manifestum est. Quod duce te mundus etc. ut p. 225. Musi- 
vas easdem imagines temporis iniuria exolescentes renovavit 
Sevcrinus papa , ut tradit Bibliothecarius ; quas dirutas omni- 
no, ut nunc aspicimus , refecit Innocentius III, quod eius no- 
men et versiculi indicant : 

INNOCENTIUS PAPA III. ECCLESIA ROMANA. 

Summa Petri &edes liaec est sacra prineipis aedes , 

Mater cunctarum decor et decus ecclesiarum. 

Devotus Christo qui templo servit in isto, 

Flores virtutis capiet fructusque salutis. 
Ibi imagines Salvatoris , sanctorum apostolorum Petri et Pau- 
li , sanctae romanae ecclesiae iuvenculae vexillum cum ela- 
vibus manu tenentis , et eiusdem Innocentii papae III. Absida 
altare sancti Petri , mensam lapideam ad sacrificii usum , Pon- 
tificis sedem , et Cardinalium subsellia, cantorum chorum, et 
exiguam cellam ob vestiendum celebraturum continet. Sub al- 
tari sancti Petri est confessio eiusdem. Sub tribuna sunt ora- 
toria quaedam, ad quae ab uno latere per gradus iter est. 
Transversam basilicae partem , cpiam crucem vocamus, inter 
tribunam et ecclesiae corpus sitam, arcum maximum habuit in 
niedio ecclesiae, quem antiqui triumphalem vocabant, totum 
musivis figuris ornatum , cum Constantini hac exolescente in- 
scriptione : coNSXAiNTiNi etc. ut p. 226. A cuius latere dextro 

(1) Haec itcm iclinograpliica tabula deest iii codd. Sed eam supplet non 
uno exemplari Bonannius. 



1)K BASTLICV VATICA.XA 1AI\. III. 231 

Intra ecclesiac transversam partem crat locus , iii quo \iri 
tantummodo orabant , a sinistro vero in quo mulicres a viris 
separatae Deum precabantxir. De ulrisque meminit Bibliothe- 
carius, qui in vita Gregorii III. ait : hic Pontifex fecit orato- 
rium intra basilicam sancti Petri iuxta arcum principalem in 
parte virorum. Et in vita Sergii papae : hic Pontifex fecit ima- 
ginem auream beati Petri apostoli , quae est in parte mulie- 
rum. In cruce a dextero latere fucrunt oratoria sex, sancti Xy- 
xti , sancti Leonis , Hadriani , Pauli , sanctorum Piocessi et 
'Martiniani, et Grc<>;orii Ifl; altaria tria sancti Martialis, sancti 
Mauritii, et sancti Silvestri ; aliquot romanorum Pontificum, 
in his Grcgorii III, Pauli, Hadriani, Urbani II. luigenii III. 
Adriani IIII, Eugenii II II. tumuli. Tn medio vero Mariae augu- 
stae sepulcrum. A sinistro laterc fucrunt antiquitus altaria tria, 
sanctorum apostolorum Petri et Pauli , sancti Bartholomaei , 
sancti Pastoris. Dcinde diruto sanctae Luciae sacello , eiusdem 
S. Luciae addita ara fuit. Intcr crucem et mediam navim fuit 
marmoreus chorus canonicorum , in quo divinas laudes psal- 
lere solebant ; qui , ecclesia diruta , translatus est ad sacellum 
Xysti II IT. 

Basilica vaticana quinque parlcs liabet, quas navcs vocant, 
maiorem scilicet, et duas ex unoquoque laterc minores. Testudi- 
nis medianae tcctum contignatum est, aereis tegulis coopertum. 
Sustentabantur ciusdcm altissimi parietes XX. crassis colum- 
nis , et quatuor parastatis , duabus frontem , totidem tribunam 
versus. Uterque mcdianus paries habcbat fencstras latas . ..(!): 
Porticus, quas minores naves vocant, inter basilicae extremos 
muros, et medianae testudinis columnas duplices ex utroque 
latere ; quarum medianae proxima , longe depressior est : rur- 
sum novissima muro ecclesiae adhaerens, altera paulo humilior, 
Tecta e tignis et coctis imbricibus. Quatuor porticus, quas 
rainores naves vocant, binae scilicet ex utroque latere, medio 
hinc inde pariete . . columnis minoribus intersecantur e mar- 
more. Columnae testudinis medianae e marmore sunt cum ca- 
pitulis numero XX, quarum duae versus portas basilicac sunt 
c marmore omnium pulcherrimo , crassitudinc . . . Peristylia 

(l) Tleic ([iKtijuo inensurac dcsiuit in udoquo (txll^c. 



232 OMIPIinil I»AN\TM1 

nijixima niarmorea sust(Mitant , (iiiibiis parietos sunt imposr- 
ti. Minores columnae, quae minores naves interseeant, numero 
sunt . . e marmore . . cum capilulis, perislvliorum loco ar- 
cus supra se liabentes. vSupersunt in Actcri ccclesia ex utra- 
(jue parte et sinuulo ordine \I. columnae. 

Tcctum basilicae \aticanae , li<^neum a Constantino factum 
fuit, quod coHabescens re.stituit divus Grep:orius papa , ut cx 
secjuonli epistola intelli<Aitur. (ireuorius episcopus Ai'ichi duci 
beneveiitano. Qnia sic de iiloria vestra etc. Indicamus autem , 
propter ccclesiam bcatorum Petri et Pauli ali({uantas trabes 
nobis neccssarias esse. Et ideo Sabino subdiacono iniunximus 
de partil)us J5ruttiorum aliquantas incidere, et «t us(jue ad mare 
>n locum aptum trahere debeat Et (fuia in hac re aiixilio indi- 
izet, pelimus ut actionariis vestris , ({ui in illo loco sunt, man- 
detis, ut homines, ({ui siib e!s sunt, cum bobus suis in eius au- 
xilium transmittant ; ciuatenus vobis concurrentibus , inelius 
quod ei iniunximus possit perficere etc. ut narrat Paulus dia- 
couus libro lUT. cap. XX. historiae Langobardorum. Tum te- 
ctum aliciibi ruinosum XIV. trabibus renovatis refecit Honorius 
papa , quod etiam cooperuit aereis pretiosissimis imbricil)us , 
((uas ex templo lovis capitolini cum Heraclii imperatoris con- 
sensu abstulit. Hi sunt sesquipedales ex pulcherrimo corinthio' 
aere deaurato. Cum vero multae ex iis ob materiei pretium 
ablatac faisseat, plumbeas (^t minoris pretii aereas restituerunt 
Pontifices hi , quorum in iisdem tegulisi nomina sunt scripta 
sic : Innocentius papa II, Alexander papa III, Celestinus pa- 
pa III, Innocentius papa III, Bcnedictus papa XII, Frater ro- 
manus. Benedictus autem XII. totum sancti Petri tcctum refe- 
cit , ut cx hoc elogio , quod iniagini eius , quae super altare 
mortuorum extat , suppositum est, licjuet. benedictus papa 

XII. TOLOSANUS FECIT FIERT DE NOVO TECTUM IIUIUS BASILI- 

CAE suB ANNO DOMiNi McccxLi. Pavimentum basilicae sancti 
Petri marmoribus (juadris albis , et variis coloribus variarum 
etiam formarum constravit Symmachus papa , ut auctor est 
Bibliothecarius , sub ciuo ubi({ue sunt romanorum Pontificum 
et aliorum clarorum hominumtumuli. 

Anteriorem liasilicae partem supra porticum egregiis mu- 



DE BASILTCA VATWIANA LTH. HT. 2:^3 

sivis liguris ornavit Sergius papa, cum vetorcs cxolcvissent : 
([uibus omnino ilirutis luis, quas niuic cernimus rcfecit Grego- 
rius IX. papa, ut ex indice liquet , hosque versiculos apposuit: 

Ceu sol fervescit sidus super onnie nilescit, 

Et velut est aurum rutilans supcr omne metallum, 

Doctrina quae Me calet sic pollct ubique. 

Ista domus petra super fabricata quieta. 
Eorum partem dirutam refecit Eugcnius IIII. papa: sunt vero 
Christus , beata Virgo, sanctus Petrus , quatuor evangelistae, 
sub quatuor apostolis : infra seniores cum coronis rcstituti ab 
Eugcnio IIIl. papa. Primus ( quod sciam ) post Constantinum 
impcratorem Leo magnus papa ( ut Anastasius auctor est ) re- 
novavit basilicam beati Petri apostoli, ct cameram ibi fccit, 
quam etiam ornavit. Benedictus It. ( ut idem auctor est ) ec- 
clcsiam beati Petri apostoii restauravit. Scrgius I. papa tigna ct 
cubicula , quae circumquaque in basilica vaticana suiU, et ((uac 
propter longa tempora stillicidiis et ruderibus fuerant dissipa- 
ta, studiose reparavit et renovavit: specula eiusdem ecclesiae, 
tam quac super sedem, ([uam quae super regias argenteas ma- 
iores, rcfccit. Grcgorius III. papa accubitus, ([ui erant in hac 
basilica in ruinis positi , a fundamentis noviter restauravit, 
ac dcpinxit. Formosus papa totam sancti Petri apostoli basi- 
licam veteri pictura , ({uam ex musivo Constantinus fecerat, 
exolcsccnte, variis novis picturis eximie totam condecoravit, 
([uac adhuc supersunt. Nicolaus III. papa totam eam renova- 
vit depictis in peristylio supra maiores columnas romanorum 
Pontillcum imaginibus. lottus celebris suo tempore pictor nuil- 
tas imagines I)ei, beatae Virginis, angelorum, et sanctoruiu 
ibidcm in muro pinxit. Supcrsunt adhuc magnus angclus su- 
per organum , Christi vultus , et beatae ^ irginis imago. 

C A P. ITI. 

De j)ortis basilicae vaiicanae. 



A 



nterior basilicac vaticanae ante quadriporlicum pars ([uin- 
([ue veteres [^ortas habet, quae mcdianae voeatac, suo ctiam 



•234 OM PHRII PANVINII 

spccialitcr quac([uc nominc appcliatae sunt; qiiarum media om- 
nium maior ct diiinior vocatur arj2;cntca, quoniam antiquitus 
iann'nis arp;cntcis dccorata crat ct variis caclaturis ornata pri- 
inum ab Jlonorio papa , qui cum omnes ipsas cximie argcu- 
to munisset , lianc mediam nobilibus etiam tabulis totam ar- 
p:entcis variisquc picturis ornavit ; quae ornamenta cum a Sa- 
racenis convulsa fuissent, a Leonc IIII. papa pulchrius et pre- 
tiosius rcstituta sunt , pcrduraruntquc usque ad Innoccntii II. 
tcmpora: postmodum vero corrupta dcformataque paulatim in 
dies magis fuerunt, adeo ut porta ipsa nomen proprium, quo 
argcntea vocabatur amiserit; donec Eugenius IIII, qui fuit pon- 
tifcx omni virtute excUens , eam restauravit , ac pristino de- 
cori rcstiliiit, cx acre, magno sumptu, miro artificio expres- 
sis ibi magnis ac praestantibus rcbus ab se gestis, martyriis 
apostolorum, Christi sanctacque Mariae insignibus, non qui- 
dcm cx argcnto, prospicicns altius, ne forte aliquando, qucm- 
admodum supcrioribus tcmporibus, ncfanda praedonum cupidi- 
tatc violarcntur, cui et imprcssa sunt epigrammata in rerum 
ab co gestarum testimonium sic : 

Ut Graeci , Armenii , Aethiopes , hic aspice ut ipsam 
Romanam amplexa est gens lacobina fidem. 

Sunt haec Eugenii monumenta illustria quarti , 
Excelsi liacc animi sunt monumenta sui. 
luxta hanc portam in vcstibulo iacet Benedictus III. In ecclesia 
vero, ante eam portam sub rotundo marmore porphyrite tradi- 
tum est iacere corpus venerabilis Bedae presbyteri. Porta quae 
est iuxta eam a parte dextera vocatur Ravenniana, a Ravennati- 
bus qui trans Tibcrim habitantes per eam intrare consuevcrunt ; 
quorum nomine et Tusci, et Transpadani liomines, qui per eam 
ingrediebantur , simul significabantur: vel etiam a Transtiberi- 
nis dicta, quorum civitas Ravennatium vocabatur; iuxtaquam 
in atrio sepultus est Sergius III. 

Tertia post cam, secretarium versus, dicebatur porta iudicii, 
quoniam mortui ea in basilicam sancti Petri infercbantur a Do- 
mino iudicandi; solaque nomen suum adhuc, cum ceterae ami- 
serint, servat. luxta quam. in porticu iacent JNicoIaus II, lo- 
hannes VIII, ct Tohannes IX. Ab alia partc, porta quae argen- 



DE CASILTCA. VATICANA lAV.. Jlf. 23."} 

team conscquebatur , dicebatur romana , quoniam T\omani ct 
praescrtim mulieres frequentlus e^ ccclesiam inarcdiebantur; 
iuxta quam in vestibulo sepultus est Tohanncs XV. papa. TJI- 
tima versus palatium porta, iuxta vultum sanctum , et portam 
sanctam, dicitur Guidonea verl)o vulgari a Guidonibus dicta, 
qui venientes per porticum, quod erat iuxta turrim campa- 
nariam, per eam introducebantur ex urbe. Antiquitus faculae et 
cerei ibidem vendebantur, iuxta quam in vestibulo iacet lolian- 
nes TX. papa. Septima porta, quae sancta dicitur, recentioribus 
temporibus addita est: anno iubilaei , vidclicet XXV. quoque an- 
no , redeunte aperitur et clauditur. Quae supra de beati Petri 
apostoli argentea porta dixi, commemorat IMbliothecarius his 
verbis: Honorius papa valvas regias maiores in ingressu ec- 
clesiae sancti Petri, quae medianae vocantur, argento vestivit. 
Hadrianus papa portas aereas maiores mirae magnitudinis dc- 
coratas a Perusia deducens , in basilica beati Pctri ad turrim 
compte erexit. Leo ITIT. papa fecit in ecclesia beati Petri apo- 
stoli portas argenteas maiores post depracdationem Saraceno- 
rum , idest portam mcdianam laminis argcnteis cooperuit, ((uae 
durarunt usque ad tempus Innoccntii 11, quae in schismate 
Anacleli II. a schismaticis direptae sunt. Cum Dcsideriiis Lan- 
gobardorum rex hostili in Romanos animo ad Urbem veniret, 
Hadrianus papa ecclesias beati Petri et Pauli spoliavit, cun- 
ctumque illarum ornatum , et cimelia Romam introduxit , et 
omnes ianuas sancti Petri claudi fecit, et intus serras suppo- 
ni , ct muniri , ne ipse rex sine licentia Pontificis aditum in 
eamdem basilicam haberet , nisi animae suae praeiudicio ipsas 
infringeret ianuas : Sic narrat I3ibIiothccarius. 

C A P. TV. 

De altari maiore sancii Pctrl. 



E 



rccta igitur vaticana basilica, Constantinus impcrator tum 
altare etiam maius fundavit maximis quadralis marmorcis ta- 
bulis conslitutum , una scmpcr cum bcato Silvcsiro papa bc- 
ncdicentc omnia , ct consccranto , habito quoquc magno cpi- 



236 ONrPHRIl rA^VlMI 

scoporinn nlioniniqiie saccrdotum, ct clcriconim convcntii con- 
currcnti(|uc sinuil plurinia cxultantiuni, ct Ocuni laudantium 
cln-islianoruni turba. Post quae non minorc ctiam cum lacli- 
tia sacratissimum corpus sancti Petri apostoli cx humiliore 
loco cJuctum sub altari maiore basilicae ipsius Silvcster et 
('onstanlinus summo cum honore ita collocarunt. Primo fa- 
bricarunt ci insigncm thecam argenteam acrc undique ct cu- 
pro conclusam , in qua dcccntius conditum esset , omni cx la- 
tcre in longum et in latum , sursum ac deorsum pedes V. 
protensam ; ac dcsuper arcam dcauratam. Supra corpus quo- 
que eius posuit crucem ex puro auro factam CL. librarum, 
in qua dcscriptum est : constantiniis augustus et helena 

AUGUSTA HANC DOMUM BEGALI SIMILI FULGORE COllUSCAN- 

TEM AURO cmcuMDANT. Supra altare autem , cui subiacet cor- 
pus , statuit nobile tegmen sive suggestum , quem ciborium si- 
^ c camcram 'socaljant argentcam deauratam , quatuor porphj- 
reticis, quac adhuc cxtant, columnis erectam, quod postea ci- 
borium Leo papa IIIL argento puro eximie exornavit. Demum 
Pius 11. marmoreum fecit. At Constantinus posuit ante altare 
sancti Petri, ad basilicae ornatum, XII. columnas vitineas ele- 
gantissimas ex Graecia translatas. Eadem theca ita fabricata 
pius imperator Constantinus corpus sancti Pauli apostoli via 
ostiensi sul) altare maiore basilicae eius nomini dicatae , con- 
clusit. 

Theodoretus cyrensis episcopus in epistola ad Leonem pa- 
pam ait: sepulcra apostolorum illuminant totum mundum. Xy- 
xtus III. papa ornavit confessionem beati Petri apostoli lami- 
nis argenteis librarum CD. Easdem refecit Honorius papa, addi- 
tis argenti libris CXXCVII. Sanctus Gregorius papa fecit ad 
altare beati Petri apostoli ciborium cum quatuor columnis ex 
argento puro. Ante altare sancti Petri pendebant canthari , et 
coronae argenteae. Sergius papa fccit in circuitu altaris trabi- 
les (Ij octo, quatuor albos , totidem coccincos. Hadrianus papa 
pavimentum confessionis sancti Petri argenti libris CL. coope- 
ruit. At Leo IITI. fecit ciborium argenteum super altare S. Petri 
apostoli cum columnis argenteis. Arcam altaris maioris sancti 

{l) lii trxfii Anasfasii odito fcfravcla. 



»i: DASILICA VATICANA Llft. III. 237 

Petriquam Constantinus cxstruxerat deauraveratquc, cum non- 
niiiil sorduisset, ipse etiani intus et extra argcnto nuinivit, mag- 
uum aureum crucifixum ibidem locavit , fecitque taljulam au- 
ream librararum CCXVl. gemmis distinctam ad eiusdem altaris 
ornamentum, cum signis novi et veteris testamenti. Callistus U. 
papa altare sancti Petri nimia vetustate hominumque incuria 
deforme, et quasi violatum , dolatis et elegantibus , qui adhuc 
apparent, lapidibus restituit et decoravit, ac in die celebri an- 
nunciationis beatae Mariae anno MCXXII. cum toto episcopo- 
rum, abbatum, Cardinaliumque concilio, et populorum applau- 
su, quum ipse mille fere praelatos congregasset, lapidem altaris 
pie consecravit. In qua dedicatione concessit perpetuo pro pec- 
catis remissionem annuam trium annorum omnibus, qui eodem 
die illuc devote accederent. Pius II. ciborium e pario mar- 
morc cum historia passionis apostolorum, eleganti opere qua- 
tuor columnis porphyreticis sustentatum , super altare ipsum 
sancti Petri fecit, ad quod per gradus porphyreticos ascendi- 
tur , infra quos est confessio sancti Petri. Innocentius III. can- 
cellum aereum ante confcssionem sub altare sancti Petri fecit, 
quem adcuntes passim populi deosculari solent ; quam rem hi 
versiculi cxponunt : 

Si cum discipulis bis sex Christus rcsidebit, 
Cum reddet populis cunctis quod quisquc debebit. 
Tertius hoc munus dat Innocentius unus. 
Sit comes in vita tibi Peti'e coisraelita. 
Ante altare sunt sex columnae vcrsatiles , quas anticjui a \ i- 
tibus eas conligantibus vitineas vocarunt , e pretiosissimo pa- 
rio marmore, luiri operis et laboris. In extremo absidac pa- 
riete est romani Pontificis marmorca sedes. 

Ad altare sancti Petri nemo sinc romani Pontificis liccntia, 
buUa plumbata edita, sacra facerc potcst. JNcmo ad cius alta- 
re consecrare potest nisi Papa, vel Cardinales de eius licentia 
per bullam obtentam ; ct nemo episcopus archiepiscopus , aul 
patriarcha aliquem consecrat, aut ipse consecrari apud idem 
altarc potest; solus enim ea pracrogativa potitur Pontifcx ro- 
manus. Eam rcm ita exponit Pclrus Manlius: « sanclus (Irc- 
gorius papa praccepit ne ad altare maius saucli Pctri alia con- 



1);J8 ONlIPIIim PANVINII 

sccratio ficrct qiiani romani Pontificis. Utquc quaiulo clcctus 
Pontifcx sit consccrandus, dcscendat prinium ad sanctum An- 
drcam, ct ibi faciat Ijcncdictioncm ; qua explcta, rcvertatur ad 
altarc maius, ct consccratus expleat missam. » Mos fuit in vigi- 
liis, quae noctu antc altarc sancti Petri cantabantur , cum no- 
vem lectioncs legerentur, singulo nocturno thure veneiari, quod 
antiquitus quotidie fiebat. In stationibus vero nocturnis ad sin- 
gulas Icctioncs thuriricari mos fuit. Ante altare sancti Petri 
summi Pontillces subiiciunt se omnibus ipsos arguere volen- 
tibus, tamquam ipso Petro sentcntiam laturo. Hinc sanctus Gre- 
gorius papa : si quis nos redarguere velit , veniat ad sedem 
apostolicam, ubi ante confessionem Petri mecum iuste decernat. 

C A P. V. 

De oratoriis , sive potius sacellis et altarihiis 
basilicae vaiicanae. 



A. 



.ntiquitus in basilica vaticana, praeter altare maius, XX. alia 
altaria partim sacellis vel oratoriis inclusa, partim sine ae- 
diculis fuere. Quorum primum a dextera altaris maioris, in 
transversa basilicae parte, iuxta cancellos ferreos maioris ab- 
sidae, fuit sacellum sive oratorium et altare sancti Xysti papae 
et martyris, quod respiciebat suggestum ubi evangelium can- 
tabatur. Supra quod altare erat absidula musivo opere or- 
nata, sub quo(ut scribit Paschalis papa ) post depraedationem 
coemeterii Callisti positum ab se fuisse corpus beati Xysti pa- 
pae et martyris ante corpus beati Petri iuxta septa ferrea, su- 
per quod est factum altare lapidibus ornatum, et super altare 
arcus ex pretioso musivo. Sepulti sunt vero ibidem cum Xysto 
etiam duo alii Pontifices sancti, Fabianus martyr et Sergius II, 
ut ex epithaphio in ipso altari invento apparet , quod in ca- 
pite de sepulcris Pontificum recitabimus. Secundum oratorium 
prope superius locatum, fuit Leonis IIII. papae iuxta portam , 
qua ad ecclcsiam et monasterium sancti Martini retro basi- 
licac absidam iter erat. In quo , sicut a maioribus traditum , 
est Paschalis II. recondidit corpora sanctorum pontificum Leo- 



DE BASILICA VATICANA LIB. III. 239 

num I. II. III. et IIII. Hoc ex adverso respiciebat altare san- 
cti Mauritii. Sequebatur portula exiens retro basilicam sancti 
Petri septemtrionem versus^ iuxta quam tertium oratorium fuit 
Hadriani papae , in quo idem pontifex sepultus fuit , cuius ad- 
huc extat insigne quoddam marmoreum e lapide quadrato atro 
numidico , vel lucuUeo epitaphium , quod infra capite de se- 
pulcris Pontificum ponemus , qua inscriptione ostenditur Ha- 
drianum papam ibidem curante Garolo magno, qui id epigram- 
ma fecit , sepultum esse ; quem adeo Garolus magnus dilexit , 
veneratusque est , ut mortem eius magnis cum lacrimis et la- 
mentatione persecutus fuerit. Fuit vcro is Hadrianus papa longe 
benignus et beneficus erga ecclesiam sancti Petri , cui inter alia 
castrum Gapracomm donavit. In ipso oratorii sancti Hadriani 
altari, loco egregie ornato, collocata fuit cathedra, super quam 
sedere beatus Petrus solebat, quae etiam hodie a basilicae sa- 
cerdotibus servatur. 

Prope Hadriani papae delubrum, fuit sepulcrum Urbani II. 
pulchrum decensque , cuius etiam ante basilicae ruinam me- 
moria exoleverat. Prope Urbani 11. loculum in angulo fere 
transversae basilicae partis , fuit sacellum sanctae Mariae, in 
oratorio quod feminae olim nefas ingredi sibi putabant , condi- 
tum a Paulo papa in honorem beatae Mariae virginis , quod 
pulchcrrimis imaginibus elegante musivo pictis ornavit, et ae- 
neis cancellis conclusit, in quo ipse sibi sepulcrum dclegit. 
Fecit vero in eo imaginem argenteam deauratam beatae Ma- 
riae, multa sanctorum corpora et rcliquias de coemetcriis trans- 
latas ibidem collocavit , ob quarum reverentiam mulieres eius 
ingressu arcebantur. De eo ita scribit Bibliothecarius : « Pau- 
lus papa infra ccclcsiam beati Petri novum oratorium in ho- 
norem Dei Genitricis construxit, iuxta oratorium beati Leo- 
nis papae , ante fores introitus sanctae Petronillae , et beati 
Andreae apostoli , quod musivo et diversis metallis exornavit, 
ubi et effigiem beatae Mariae argenteam deauratam constituit , 
in quo sepulturam etiam sibi construxit.» Ante id oratorium 
lohannes XV. papa, intra ipsum vcro dictus Paulus scpulti sunt. 
INon quod heic defunctus fuerit, nam apud basilicam sancli Pauli 
cum per aestivos calores eo scccssisset, vita migravit: ubi cir 



I>i0 OMiPilKII PWVlMr 

oitcr tres menscs iacuil , donec convenicntes civcs ronKuii , 
cuni niultis aliis cxtLM*is ^entibus , iit cum cctcris patrihus 
pracccssoribus suis cli|;nius requicsccrct , pcr alvcum Ti!)eris 
uaNicula im})osituni corpus cius ail basilicam sancli IVtri, mag- 
no cum honore divinarumque hmdum cclc])ratione deduxe- 
runt, atque in eo quod ipse fabricaverat oratorio condidcrunt. 
Ab alia transversae crucis parte , iuxta portam acneam , 
qua ad sanctae IVtronillae et sancti Andreae ecclesias iter 
crat, iuit oratorium exiniium sanctorum Processi et Martinia- 
ni martyrum , quod musivo opere et emblematibus egregie 
condecoratum Paschalis papa in horum martyrum honorem erc- 
xit , consecra\it, cancellis aeneis conclusit ; et ipsorum mar- 
tyrum corpora dc coemetcrio sanctae Agathae, magna cum sa- 
cerdotum ac populorum devotione et exultatione translata, il)i- 
dem insigni porphyretica concha recondidit , ubi et ipse post- 
modum sepultus fuit. Habitum fuit semper hoc delubrum mag- 
nae venerationi , praesertim mulieribus , quae nec id olim in- 
trare audebant ; cuius etiam venerationem augebant multa alia 
sanctorum Pontificum coi-pora , quae ibidem sepulta fuerunt. 
Ab hoc oratorio, in dextera basilicae parte, per directum iuxta 
templi extremum murum sub minore navi usque ad altare 
sancti Gregorii , et portam iudicii, dehinc flexu usque ad ar- 
genteam portam , nbi modo paenitentiarii-permanent , erant 
sepulcra sanctorum decem Pontificum , qui post Petrum ante 
Constantinum vixerunt. Extabant praeter alia litterae in pa- 
vimento insculptae , quibus ostendebantur corpora Lucii IT, et 
Caelestini III. ibidem collocata fuisse. His addendi sunt Sym- 
machus, Hormisda, Deusdedit, Honorius, Severinus, Eugenius, 
Yitalianus , Adeodatus , Donus , Conon , Sisinnius , Constan- 
tinus, Zacharias, Valentinus, Nicolaus, Formosus,Lando, alii- 
que, quorum accuratam seriem infra subiiciam, qui non tam in 
hac basilicae parte , quam per omnem passim ecclesiam, atque 
etiam in ipso vestil)ulo atriove sepulti sunt , beatam resurre- 
ctionem expectantes. 

Subscquebatur altare cum saccllo sancti Mauritii , cuius 
illa singularis erat dignitas, quod imperator designatus, ante- 
quam ad altare saiicti Petri a romano Pontifice coronam im- 



V)i: MASILICA VATICANA L1I5. 111. 241 

perii ac gladium defendeudac eccicsiue causa susciperet , il)i 
primuin al) episcopis Cardinalibus more veterum benedici , et 
inungi solebat. Huius arae multa mentio est in actis onmium 
coronationuin romanorum imperatorum. Huic proximum erat 
altare aliud sancti Silvestri, in quo reconditum fuisse eius bra- 
chium antiquiores ex P. Manlii memoria tradiderunt , nec non 
et corpus Yigilii papae , quod ex maiorum relatione , et ut in 
proximo pariete scriptum fuit, inventum est , ut etiam tradit 
Petrus Manlius. luxta fuerunt sepulcra Hadriani papae U. 
nobili marmorea concha , et Eugenii 11. marmoreo tumulo. 
Post quae fuit oratorium et altare beatae Mariae , {juod re- 
spondebat choro canonicorum, de quo ita scribit Bibliotheca- 
rius : « Gregorius IH. fecit oratorium beatac Mariae matris Dei 
intra basilicam sancti Petri , prope locum, ubi postea fuit cho- 
rus canonicorum iuxta arcumprincipalem, in parte virorum: in 
quo in honorem Christi , et sanctae Mariae virginis, reliquias 
sanctorum apostolorum, et martyrum, confessorum, virginum, 
atque iustorum in toto terrarum orbe ([uiescentium ex variis 
coemeteriis collectas recondidit. Quorum festa vigiliarum quo- 
tidie per ordinem existentia a monachis trium monasteriorum 
illic l)eo servicntium , natilitiorum vero missas a presbyteris 
hebdomariis in eodem loco celebrari instituit. » Inter quas re- 
liquias , ut traditum est a maioribus nostris , reposuit etiam 
corpus beati Gabinii presbyteri sanctae romanae ecclesiae, cu- 
ius altare mansit ubi usque ad tempora Eugenii IIT. papae , 
ad quod Sardinia et Corsica annuum tributum quotannis mit- 
tere solebant. Cuin quo et aliud altare simul erat beatae Ma- 
riac virginis , quod ipse quem diximus Gregorius III. erexe- 
rat et consecraverat ; sub quibus altaribus cum iussu Euge- 
nii HI. papac diruerentur , inventa sunt tria sepulcra ferro et 
plumbo probe alligata. 

Erant porro ambo altaria acneis cancellis munita et cir- 
cumsepta. Quibus dirutis unutn altarc amplum fiictum est san- 
cte Mariae dicatum, in quo locata fuit imago beatae Virginis 
filium amplexantis, snpra quam in loculo Eugenius IH, con- 
venientejpsallcntcque omni clero romano, reponi mandavit dex- 
terum armuin sancti Stephani protomartyris donatum basili- 

Hi 



2J2 (iNlJIMlUll 1' VNVIM { 

('«'10 vaticnnae a IVIaiiio II. papa , qucmadnKulum iiitellii;itui' 
('\ historia cius traiislatioiiis cle Coiistantinopoli Komam factae, 
(|uem elinm nunc canoiiiei apud sc liabent , mai:na(|ue cum 
vcneratione custodiunt. In codem porio oratorio ab omni ec- 
elesiae conventu missarum ofticiorumque sollemnia (piotidie ce- 
lehrantur. In quo sub arcu opere musivo optime ornato , (fui 
us(juc ad Kuuenii TTT. tcmpus permansit , Gre^orii \\\. et Ku- 
L;enii TII. corpora iacuerunt simu! tumulata. Ante ostium sa- 
crarii , a de.vtera partc introitus, extabat h^ugenii TII. titulus 
marmori impressus , Gregorii TII. diu ante deperierat ; quo in 
loco sepultus fuit Petrus diaconus saneti Gregorii papae, ({uem 
ipse beatus pater in dialogis suis collo({uentem secum inducit. 
tuxta quem locum sepulti etiam fuerunt luigenius IITJ, et pau- 
lo procul in diverso latere eius successor iXicolaus V. 

Ceterum, ut reliqua Gregorii III. acta persequamur, illud 
scitudignum, eumdem Pontincem in canone missae adiecisse 
haec ^erba a saccrdote dicenda: quai-um sollemnitas hodie in 
eonspectu tuae maiestatis celebratur , domine Deus , in toto or- 
l)e terrarum , quae verba in eodem oratorio tabulis lapideis 
conscripsit , in quo etiam pergulam lapideam fecit , multaque 
dona obtulit, quae fuere gabatae aureae duae , et aliae saxicae 
({uinque ; cruces pendentes quatuor , et cruces similes decem ; 
amularum argentearum super auratas paria duo pendentia; fibu- 
latoria quinque; corona aurea cum cruce pendens gemmis or- 
nata; patena et calix aurei, aquaemaniles argentei duo; in ima- 
gine sanctae Dei genitricis diadema aureum cum gemmis; col- 
lare aureum cum gemmis pendentibus , inaurcs habentes hya- 
cinthos sex. Faciem altaris et confessioncm cum sex regiolis ve- 
stivit argento. In tribus lateribus altaris posuit cruces argen- 
teas librarum XXX, canistra argentea sex , calicem argenteum 
unum, qui pendet in apsida ipsius oratorii. Super eamdem ab- 
sidam cruces argenteas tres , et cetera quae in ornamentum 
pergulae et ad vestes altaris ordinata sunt. Post chorum ca- 
nonicorum, prope oratorium Gregorii TTI, erat altare S. Mar- 
tialis discipuli sancti Pauli apostoli, autiquum certe et mag- 
nae semper venerationis. Atque haec omnia altaria et sacel- 
la fuerunt in dcxtera basilicae ct transversa navi supra eccle- 
siae peristylia . 



DK JIASILICA VATICAN A LIM. III. 243 

Iii sinistra vero haiid procul al) aitari maiori , et conrcs- 
sione sancti Petri , consecratum fuit altare sanctorum aposto- 
lorum Petri et Pauli , quod e regione respicit aliud altare san- 
cti Bartliolomaei vetustum utique et magnae olim devotionis, 
cui proxima erat columna marmorea intorta , vitibus ornata , 
cui tantam Deus virtutem praestitit , ut qui a daemonil)us ar- 
pti sunt , apud eam divinis liabitis supplicationil)us liberen- 
tur , quod multis iam certis magnisque exemplis compertum 
habemus. Post quod iuxta arcum maiorem ecclesiae fuit aliud 
antiquum sancti Pastoris altare. Haec omnia altaria fuerunt in 
transversa basilicae navi. In minoribus vero per longum na- 
vibus , iuxta basilicae murum , quatuor altaria sive oratoria 
fuerunt , duo ex utraque parte ; a dextera quidem , sancti Gre- 
gorii et sancti Thomae ; a sinistra vero , sancti Ambrosii, et 
sancti Salvatoris Sudariique , de quibus ordinatim disseramus. 
Oratorium altareque sancti Thomae apostoli , quod adhuc su- 
perest , condidit Symmachus papa , de quo ita scribit Biblio- 
thecarius : « Symmachus papa fecit oratorium sancti Tliomae 
apostoli ad sanctum Petrum , et eius confessionem argenteam 
Hbrarum XX, arcum argenteum librarum XVI. " Adhuc su- 
perest, in quo sunt Innocentii YII. et aliquot Cardinalium se- 
pulcra. Item baptisterium, quod marmoreo eleganti pilo olim 
Probi pracfecti praetorio sepulcrum fuit. In extremitate eccle- 
siac, inter murum et portam ludicii, eo latere ubisedent, qui 
paenitentium peccata audiunt, recta via, est oratorium san- 
ctorum Andreae apostoli et Gregorii papae , sub quo iacet cor- 
pus eiusdem sancti Pontificis. In ciborio vero, quod est supra 
altare, extat caput sancti Andreae apostoli, ibi a Pio II. lo- 
catum. Hoc oratorium , quod nunc secretarii usum praestat , 
quando Pontifcx romanus consecratur , constructis absidis an- 
te novum secretarium fecit Gregorius IIII, m cuius praecipuo 
altari collocavit corpus sancti Gregorii papae , illuc ex humi- 
liore loco ante vetus secretarium sub porticu olim iacens trans- 
latum , ubi eius anniversaria sollemnitas cunctis certatim per- 
noctantibus celebrari solebat. 

Tn alio basilicae latere fuit oratorium cum ara sancti Am- 
brosii cpiscopi et eximii ecclesiac doctoris , quod diu antc ba- 



•J I J ONUPHRIl PANVIMI 

silicae ruinain suuni nomon (levotionemque amiserat. Prope li- 
nem basilieac versus portam sanctam , est oratorlum et alta- 
re saneti Sudarii , insigni exeultoque musivo opere , dicatum 
beatae N iriiini , de quo ita seribit Bibliotbeearius : < lobannes 
VII. papa vir eloquentissimus fecit oratorium sanctae Dei ge- 
nitricis Mariae intra ecclesiain beati Petri apostoli in parte si- 
nistra iuxta portam Guidoneam, opere pulclierrimo , cuius pa- 
rietes musivo depinxit , illicque auri et argenti quantitatem 
multam expendit , sub cuius altari sepuitus est.» Kadem repe- 
tunt Beda, et Petrus Manlius. Ibi Sudarium Christi , quod di- 
eitur Veronicae, alias Berenices, quo ante passionem faciem 
suam extersit. In hoc altari prima noctis natalitiae missa cele- 
brari solebat. In eius altari , nobili elaboratoque marmoreo 
operculo, sive suggesto, summa cum veneratione , ut dixi, con- 
servatur , et cum tempora sua postulant , populis ostenditur 
sanctissimum Christi Sudarium. Huic altari anticfuitus Panno- 
nii, Sarmatae, Getae, lllyrii, Dalmatae, multa afferebant dona. 
In inferiore basilicae latere, quod portas continet, quatuor fue- 
runt oratoria sive altaria. Primum inter Sudarii oratorium et 
portam Guidoneam, fUit sacellum cum ara sancti Antonini mar- 
tyris , cuius nomen longa vetustate exoletum, ante centum an- 
nos sub nomine beatae Brigidae colebatur , nunc sancti Era- 
smi dicitur. Inter Guidoneam, et romanam portas, fuit altare 
sancti Tridentii martyris , quod nunc sine nomine ob postero- 
rum iniuriam extat ; habet Ursinorum insignia. Prope portam 
romanam et argenteam fuit altare sanctorum apostolorum Phi- 
lippi et lacobi , postea sancti Spiritus , nunc sanctae Annae 
dictum , quod e regione respondet alteri altari sanctorum Si- 
monis et ludae , ad quod est accessus per portam Ravennia- 
nam , quod nunc mortuorum vocatur ; ad quorum altarium 
ornatum Leo IIII. papa duas magnas cruces fabricavit, unam 
auream librarum CC, alteram argenteam librarum totidem. 
Haec et sancti Andreae , ac sancti Gregorii altaria Innocen- 
tius III. consecrari iussit, presbyteri cuiusdam nocturna visio^ 
ne admonitus , de qua re extat eiusmodi epistola in registro 
eius. 



DE liASILICA VATrCANA LTB. IH. v ( ;, 

Innocentius cpiscopus servus servornm Dei vcncrahili IVatri 

Octaviano ostiensi episcopo vicario nostro salutem , 

et apostolicam benedictionem. 

Paucis diebus ante nostrum ab Urbe recessum , sacordos 
quidam aetate longaevus, timoratus , ut creditur, ad praesen- 
tiam nostram accessit secreto proponens , quod in visione no- 
cturna per somnium ei apparuit beatus Petrus apostolus dicens: 
accede ad pontificem Innocentium , et ex mea sibi parte sig- 
nifica , quod a nativitate sua quasi filiuni illum dilexi , et per 
diversos gradus promotum in mea tandem sede constitui. Qua- 
propter et ipse decorem et honorem domus meae debet dili- 
gere , studioque vigili promovere. Sciat ergo quod in eccle- 
sia mea pauca sunt altariaj consecrata , unde contingit, quod 
in altaribus dissecratis divina mysteria celebrantur. Faciat igi- 
tur ea saltem cum debita reverentia consecrari , super quae 
novit frequentius officium cele])rari divinum. A erum cum se- 
mel et iterum eadem sibi fuisset visio revelata , nec ipse quod 
mandabatur impleret, tertio tandem idem apostolus, velut of- 
fensus intulit dicens: quia non meum obaudisti mandatum , ego 
tuum tibi tollam auditum. Ex tunc ita surdus effectus est, 
ut penitus non audiret. Gemens ergo vehementer et plorans ad 
confessionem beati Petri devotus accessit cum lacrimis , po- 
stulans ut misertus sibi restitueret auditum, quia mandatum 
ipsius illico adimpleret. Quo per Dei misericordiam exaudito, 
quod acciderat ei nobis per ordinem indicavit. Licet autem se- 
cundum apostolum non sit credendum omni spiritui , quia ta- 
men in tali negotio angelus sathanae non transfiguraret se in 
angelum lucis , et melius est pie credere quam temere dubita- 
re, cum honestum sit quod proponitur, faciendum est, etsi ve- 
rum non esset, quod asseritur revelatum. Fraternitati tuae , 
de qua plenam fiduciam obtinemus , per apostolica scripta man- 
damus quatenus altaria sanctorum Philippi et lacobi, Simonis 
et ludae, beati Gregorii et Andreae , (fuae dissecrata dicuntur, 
tu ipse consecres, vel per alios auctoritate nostra facias con- 
secrari. Credimus enim , quod ex hoc nobis fructus aeternae 
retributionis accrescet. 

Post altare SS. Philippi et lacobi iuxta portam clausam , 



•2 m oMrpnmi i»anvimi 

(|ii.»o niiltebat iii tempimn saiuMi Vincontii , crat aliud altarc 
sancti Abiindii, qiii fuit mansionarius ipsius l)asilicac, dc quo 
bcalus (Ircuorius in diaiouorum lii)ris mcntioncm facit. IMI)lio- 
thccarius in vita papac Symmachi ita scribit : « hic J\)ntifcx 
fecit ad bealum Pctrum apostolum confcssionem sanctorum 
Cassiani , J*roti , et Hyacinthi argentcam libraruin XXX, et 
arcum ariientcum librarum XII > cuius nullam praeterea men- 
tioncm inveni. 

C A P. VI. 

Dc quadriporticii ante basilicam , i^aradisOj cantharo, 
f/radibusj et platea sancti Petri. 

1 /uadriporticum ante basilicam fabricavit Coastantinus , cu- 
ius ichnographiam supra posui. Is totus erat e latere cocto , 
cxtra muro, intra columnis miinitus , cum tecto ligneo et im- 
bricato , in cuius singulis angulis totidem ecclesiae erant. Erat 
vero longa pedes (l) . . lata pedes . . columnas ex omni latere 
habuit . . . Symmachus papa hanc quadriporticum marmori- 
bus ornavit, atque in ea ex musivo fecit agnos, cruces, pate- 
nas, et alia ornamcnta, et totum atrium marmoreis tabulis 
stravit. In media vero area , quae paradisus dicitur , cantha- 
rum fecit columnis octo porphyreticis ornatum, cum cariatidi- 
bus, vel spondis marmoreis , quae gryphos incisos habent, eu- 
ius tegmen aeneum pavonibus ex mole Hadriani erutis , et del- 
phinis inauratis aquas fundentibus decoravit. In cuius medio 
locavit pineam aeneam deauratam , qua per subterraneos ^y- 
phones et plumbeas fistulas aqua ex forma sabbatina deriva- 
batur , utque publicae commoditati usui esset, subterranea fi- 
stula labrum apud obeliscum replebatur. Tandem aream sub- 
divalem, quae paradisus dicitur, ante basilicam domnus Papa 
magnis candidis lapidibus marmoreis , qui nunc etiam extant 
mirifice stravit. Sic narrant Bibliothecarius , Beda , Petrus dia- 
conus lib. V. cap. XI. historiae Langobard. In ea area iuxta 
portam sepultus est Otho II. imperator. 

(I) Heic quoque mensurac desideiantur. 



ni;: Ijasiltca vaticana lip.. nr. 247 

Hanc porticum Procopius libm primo de bello «iliotico com- 
memorat sic : « sub porticu ad sacras apostoli Petri pcrtineii- 
tem aedes Gotlii latitabant.» Eam Constantinus papa picturis 
ornavit , quae acta sex sanctorum synodorum univcrsalium 
continebant, cum eadcm Coustantinopoli combussisset impera- 
tor impius Leontius iconomaclius haereticus. Gradus ante ])a- 
silicam vaticanam a Constantino augusto factos amplificavit 
Symmachus papa ex lapidibus, (|uos ex antiquo metae imitantc 
formam sepulcro vaticano evulsit. Idein ornamcntis suis spolia- 
tum usque ad Alcxandri Vf. tcmpus pcrmansit. Eosdem gra- 
dus, additis apostolorum Petri ct Pauli colosseis simulacris, rc- 
stituit Pius II. Idem Symmachus papa fecit alios gradus sub 
tecto prope basilicam dextera laevaque , quibus ad porticum 
iter erat. Sub gradibus vero in atrio in medio loci , qui cor- 
tina dicebatur, in platea sancti Pctri, alium cantharum foris in 
campo cum conclia porphyretica ante ecclesiam sanctae Ma- 
riae Hungarorum posuit , cuius usus esset in ablutione unctio- 
nis chrismatis icria sccunda post pascba , ceteris vero diebus 
publico usui csset , et hominum commodo. In quo ctiam mo- 
re veteri schola Hungarorum pracparabnt lectum in maiore li- 
tania romano Pontifici n enicnti ad sanctum Pctrum , in quo 
paululum de via fcssus quiesccrct. Alios gradus ante ecclesiam 
beatae Andreae fecit idem pontifcx Symmachus , ibicpic alium 
cantharum usui humano locavit. Ante sanctum Pctrum mag- 
na platca est, quam dirutis aliquot domibus l^ius IIII. ampli- 
licavit. 

C A P. VIT. 

Monastcrioruin , saccUorum , ct aUorum acdificiorum , 
quac crant circa basilicam sancti Pctri , cpilogus. 



E 



xtra basilicam sanctlPetri per circuitum erant antiquitus mo- 
nasteria quatuor, scilicct in dextero basilicae latere, S. Martini, 
S. Stephani seu Hadriani papae, altcrum S. Stcphani. In sinistro, 
SS. lohannis et Pauli, baptisterium unum honori sancti loiian- 
nis dicatum, coemeterium unum , aedes sacrac , oratoria , sive 



248 ONliPHHIf l»\NVIMI 

sjuTlla tredecini. In {Icxtcro basilicae latcMc , Probi pracfecti 
practorio, S. Petronillac, S. Andreae, S. Angeli, S. Mariae de 
lcbrc quod nunc sccrctarium est. In sinistro bnsilicac laterc, 
S. Sosii , S. Apollinaris, S. (^rucis, S. Luciae. In quatuor an- 
s,\\Us quadripartitae porticus, S. Mariae in turribus, S. Apol- 
linaris, S. Vincentii, secretariuni quod olini sancti Gregorii , 
nunc dicitur sanctae Mariae de febre , episcopia duo ab utra- 
quc })artc liraduum , domus hospitales aliquot , quorum ichno- 
graphiam et situm in supra posita tabella ostendi. 

C A P. YIIL 

/> qi(atuor monasteriis basilicae vnticanae. 

'e fabricis supvadictis cum verba faeere constituerim , quid 
antiqui scriptores, qui cas viderunt Petrus Manlius, et Maffae- 
ius Vegius de iis retulerint, scripto subiiciam , cum omnes fere 
novae fabricae , basilicae vaticanae causa , nunc dirutae sint. 
Et primum de monasteriis dicam. Quorum unum primus Leo 
magnus papa apud sanctum Petrum constituit, ut auctor est 
Bibliothecarius. Gregorii IIT. papae tempore tria monasteria 
circa eamdem basilicam iam fuisse incertis auctoribus fabri- 
cata , in quibus monachi habitabant , divina ei quotidie offi- 
cia exhibentes , viventesque in suo quique monasterio ex com- 
munibus redditibus , seribit in eius Yita idem Bibliothecarius 
his verbis : «Gregorius III. in oratorio ab se intra basilicam 
sancti Petri constructo , diebus natalitiis rnartj- rum , quorum 
reliquias ibidem collocaverat , a monachis trium monasterio- 
rum illic servientium quotidie vigiliarum festa per ordinem 
existentia celebrari instituit. » Et paulo infra eadem repetens 
ait : « idem Pontifex constituit secundum constitutum serva- 
tum , quod a collegio sacerdotum coram sacro corpore bea- 
ti Petri factum est , pro celebrandis sollemniis vigiliarum , at 
que missarum Christi , beatae Mariae , et omnium sanctorum , 
ut in oratorio nomini eorum dedicato intra ecclesiam beati 
Petri apostoli sub arcu principali a monachis vigiliae celebra- 
rentur , et a presbyteris hebdomadariis missarum solemnia. » 



T)E BASILICA VATICANA LUJ. III. 2'<0 

Haec porro tria monasteria fuerunt , sancti \r.ulini , sancti 
Stephani , sanctorum Toliannis et Pauli, ut ex tabulis manno- 
reis eiusdem oratorii ab codem Gregorio \\\. papa factis in- 
telligebatur. Quae monasteria Innocentius IIT. in bulla ([ua- 
dam canonicis sancti Pctri concessisse profitetur. Quihus Ha- 
drianus papa addidit quartum etiam monasterium sancti Stc- 
phani , haud procul a coenobio sancti Martini. De monachis 
liorum monasteriorum Bibliothecarius in vita eiusdem Gre2;o- 
rii II T : hic papa circa titulum sancti Chrysogoni in monastc- 
rio al^batem , et monachos constituit ad pcrsolvendas Dco lau- 
des in eodem titulo , diurnis , atque nocturnis tcmporibus or- 
dinatas secundum instar ofilciorum ecclcsiae sancti Petri.» Et 
paulo infra: aidem Pontifex monachos et abbatem restituit in 
monasterio sancti Pancratii secus basilicam constantinianam 
ad persolvenda quotidie sacra officia laudis divinae in ecclesia 
S. Salvatoris iuxta Lateranum diurnis nocturnisque tempori- 
bus ordinata ad instar ofliciorum sancti Petri. » 



C A P. TX. 

f)e vionaslcrio siuicti Murti)ii. 



M. 



onasterium sancti jNTartini dexterae parti absidae sancti Pe- 
tri contiguum paene fuit, in quo congregatio monachorum Deo 
in basilica vaticana scrvientium longo tcmpore habitavit ; ({uod 
quis Pontifex instituerit, incompertum est. In eo Lco 111 1. pa- 
pa diu monachus vixit, ut ex Bibliothecario tradit Petrus Man- 
lius , cx quo ad presbyterum Cardinalem titularem sanctorum 
quatuor Coronatorum a Sergio IT. assumptus est; quo mortuo, 
cum pontificatum romanum obtinuisset , basilicam sancti Pc- 
tri in qua educatus fuerat maximis muneribus auxit , et Ur- 
bem inuro cinxit a sc Leonianam vocatam. Huius monasterii 
oratorium cum aliquot adiunctis domunculis xMaffaeius Vegius 
ante anuos CXL. se vidisse scribit , paulo post funditus disic- 
ctum. b]rat sane oratorium illud snmmac i\\)\\(\ omncs dc\o- 
tionis , ma\ima([uc in co posita erat imago aenea sancti IV- 
tri ; ((uo diruto, ad aliud oratorium , intra ccclcsiam sanctoruin 



2')0 OMPiinrr rAWixii 

ProcTssi ct Marliniani, et eo etiani disiccto, suh organo niodo 
transportata cst. Nequc in tota sancti Pctri i)asilica post al- 
lare luaius ulius locus crat , ad quein niaior prae devotionc 
1'uerit coneuraus populoruin , maioraque obialae slipis comino- 
da suspiccrcntur. Leo IHI, qui (ut dixi) a primaeva aetate in eo 
monastcrio nutritus fuerat , Pontifex, factus memor continuae 
priorum temporum pristinaeque conversationis , summam scm- 
per augendae ornandaeque basiiicae suae curam «icssit, et prae- 
.sertim eius, in ((uo educatus fuerat monasterii. Gui quanta con- 
tulerit, cx quodam eiusdem diplomafe eidem monasterio conces- 
so, intellii^itur. Ubi inter cetera refertur, Leonem IIII. huic mo- 
nasterio concessisse templum S. Salvatoris inTurrionepositum, 
quod ad Transalpinorum sepulturam construxit, cui et ab aliis 
patribus, magna etiam multaque munera donata fuerant. Tem- 
plum item sancti Zenonis illi proximum, et aliud sancti Miehae- 
lis monti adiectum, omniaque simul bona, redditus ac iura eo- 
rum. Cum his etiam tria oi'atoria, quae erant intra basiiicain 
sancti Petri illi proxima , scilicet sancti Xysti, sancti Leonis, 
et sancti Hadriani , de quibus supra dixi, quemadmodum con- 
stat non solum ex Leonis IIII, verum etiam Leonis IX. privile- 
gio , diploma Leonis IIII. confirmante, quod marmoreae tabu- 
lae incisum , muro hasilicae supra portam, qua ad idem mo- 
nasterium iter crat, diu affixum extitit. Concessit vero Leo IIII. 
ea oratoria cum omnibus bonis et iuribus eorum , praesertim 
cum duobus hospitiis , quae post ipsa oratoria ac basilicam po- 
sita erant , a Xicolao Y. papa diruta , eum novam basilicae 
vaticanae absidam facere constituisset , in cuius fundamentis 
repertae sunt subterraneae cellae ornatissimac, quae superie- 
cta ingenti ruderum congerie intra viscera terrae absconditae, 
penitus ignotae erant. 

C A P. X. 

])e monaslcrio sancil Stephanl mifioris , 
alids Hadriani papae. 

iVlonasterio sancti Martini proximum fuit illud coenobium 
ab Hadriano papa in sancti Stephani honorem iuxta basilicam 



DE BASILTC.V VATICVNA LIl). 111. 2.>I 

sancti Pctri fundatum , quod ad differentiam alterius nionastc- 
rii maioris eiusdem sancti nominc consecrati , sancti Stcplia- 
ni minoris monasterium , ut magis discernerentur , appellal)a- 
tur. In quo habitantes monachi , cum aliis simul trihus mo- 
nasteriis , quae ante Gregorium III. instituta fuerant, quotidie 
psallentes heato Petro laudum officia exhihehant. Vegii aetate 
magna ex parte dirutum erat. De eo Bihliotherius : « Hadria- 
nus papa in monasterio sancti Stephani Cataharhara patricia , 
sito ad beatum Petrum apostolum , congregationem monacho- 
rum et abhatem constituit , qui sedulas laudes in ecclesia bea- 
ti Petri persolverent , quemadmodum alia tria monasteria , ut 
duo monasteria ex unoquoque latere ipsius ecclesiae l)eo no- 
stro canerent laudes. 

C A P. XI. 

De monasterio sancti Stephaui maioris. 



A 



d sinistrum hasilicae latus , paulo supra ahsidam ecclesiae, 
ad montis radicem et circi caput, fuit magnuin ()i)ulentum([ue 
sancti Stephani cum templo eximio monaslerium , (juod a Leo- 
ne papa fundatum fuisse opinor Catabarbara patricia dictum in 
antiquis monumentis, quamquam Benedictus X. papa iii quo- 
dam privilegio illud CatagalTa patricia appellct. Id vero prio- 
rihus temporihus oratorium fuerat , postea auctum et amplifi- 
eatum , demum Maffaeii Vegii aetate hominum incuria magna 
ex parte disiectum , prorsusque desertum erat : et quamquam 
in multis monumentis antiquis eius mentio extet , nuUa tamen 
vetustior de eo memoria hahetur, quam ea , ({uae in duahus ta- 
bulis marmoreis incisa erat , locatis in utroque latere oratorii 
sanctae Mariae in cancellis , (piarum auctor Gregorius TII. fuit. 
In his legitur Pontificem illum statuisse quaedam obscrvanda 
a congregationihus trium monasteriorum apud basilicam san- 
cti Petri positis , ipsique servicntibus , sanctorum scilicet lo- 
hannis et Pauli , sancti Stcphani , ct sancti Martini. Hoc nio- 
nasterium Hadrianus papa , ut hasilicae vaticanae servitio me- 
lius provideret , cum neglectum ct dirutum paenequc dcstru- 



1>.V2 ONUPIIRII PANn\II 

ctum , ut nuUuni onicium divino cultui ibidcm amplius c\- 
iiibcrctur , invcnissct , non modo reparavit et auxit , verum 
ctiam multis ct mai;nis bonis dotavit ; si(|uidcm donavit ci 
castrum patcrnae bercditatis Capracorum , positum in agro no- 
mentano ad XV. ab Urbe lapidem , ct fundum quemdam op- 
timum Hravi vocatum, eique subdidit et univit templa beatae 
rctronillac ct sancti Stcpbani eidem vicina, cum omnii)us bo- 
nis corum , quae magni redditus aestimata sunt. Cui J.eo llf. 
eius successor tcmplum sancti Peregrini, bospitalcque cum red- 
ditibus eius donavit subiecitque. Hoc sancti Stepbani mona- 
sterium omnium maius et insignius erat. Guius abbas ex sin- 
gulari pri\ ilegio simul etiam basibcae vaticanae praeerat, cum 
singula tamen monasteria suos abbates babcrcnt. Cuius mona- 
sterii aedificia quo plures in eis babitabant, eo maiora quo- 
que et magnificentiora erant , ut nullam cum aliis monasteriis 
comparationem babere viderentur. Maffaeii Vegii aetate aliquot 
eiusdem nionastcrii acdilicia supererant , reliquis dirutis , in 
quibus ipse babitavit , cuius domiis atrium , triclinium mona- 
sterii fuit , quo monachi mensis accumbebant. Huius mona- 
sterii ita meminit Anastasius bibliotliecarius : « Steplianus IIII. 
papa Pascbalem , qui ei postea in pontificatu successit, tantis 
studiis pervigilem et religionis devotum perspiciens , ei tam 
monasterium sancti Stepbani protomartyris , quam maiorem 
iuxta basilicam beati Petri ecclesiam , ad regendum commisit. 

C A P. XII. 

De monasterio SS. lohannis et Pauli. 

t/uartum monasterium , sive tertium ex bis , quae Grego- 
rius III. papa commemorat in tabulis marmoreis oratorii ab se 
constructi, fuit sanctorum lobannis et Pauli ante eiusdem tem- 
pora ; incertum tamen a quo Pontifice conditum ; in quo mo- 
nacborum congregatio basilicae vaticanae usui adstabat , ut in 
eius vita tradit Bibliotbecarius. 



DE BASILICA VATICAN A LIB. IH. 2o3 

C A P. Xlll. 

De baptisterio vaticano. 

In coemeterio sive basilica vaticana , quae ante Constanti- 
num erat , praeter martyrum sepulcra , baptismi etiam fon- 
tem fuisse constat , quod non in omnil)us coemeteriis erat ; 
quod signum fuit excellentioris cuiusdam praerogativae. Ba- 
silica vero a Constantino condita , Liberius papa Damasi pre- 
sbyteri , qui postea papa fuit , opera sacri fontis causa excel- 
lens baptisterium retro eamdem basilicam parte sinistra con- 
didit , cuius meminit protonotarius sanctae romanae ecclesiae 
in actis Liberii papae primo tomo conciliorum cap. VIL sic : 
veniente die pentecostes satis probatus sexus promiscuus ur- 
gebatur ad baptismum propter metum persecutionis. Dixit au- 
tem Dionysius presbyter ad Liberium papam : quare non ba- 
ptizas ad exemplum summi pontificis nostri Petri apostoli ? 
Respondit Damasus et dixit , fac. Erat enim obscurus sen- 
sus Liberii dicentis ; pater eius fabricavit ecclesiam hanc , et 
construxit eam; habet ergo potestatem in patris sui domo fer- 
re sententiam. Nam et aqua ibi non emanavit. Homines enim 
promiscui renasci desiderant, non mori propter me solum. Re- 
spondit Dionysius presbyter, et dixit : renascantur, et si mor- 
tui fucrint post baptismum in cruore, melius vivent. Respon- 
dit Damasus et dixit : nou tristetur cor tuum , praesul summe, 
quia dabo tibi venam fontis emanantem. Gaudio corroboratus 
est Liberius ad hunc sermonem , et dixit ei : vade construe af- 
fluentem spiritu fontem, et ego veniens cum fratribus adorabo 
iUum , quem nobis dimisit Christus , qui pro nobis est passus. 
et tertio die venit Damasus, venit Siricius, vcnit Innoceiitius, 
venit Priscus, et Dionysius et Urbanus diaconi ad beatum Pe- 
trum apostolum, erant enim ibi monumenta, et super iis aqua 
denatabat. Fecit autem quasi cum illis concilium Damasus, et 
dixit : date mihi operam ministerii, ut haec aqua mandetur de- 
supcr cadavcra liominum. Fecit aulcm cuniculos duos, cxina- 
nivit locum illum , qui est a dextera introijuntibus in basili- 



254 OMIPHHII PANVliNir 

CNun l)cati Pctri npostoli. llabebat oiiiiri ibidcin rontoni , (jui 
non sulTioiebat, et excidit inont.ein Damasiis m(nui sua; intra- 
vit aijua plus quain consuctum^ cst , et constru\it fontcm , et 
nunciaverunt bi onines Liberio episcopo quid actum fuisset. 
Huius rei memoria extabat in veteri Damasi epi^rammatc ta- 
bulac marmoreae baptisterio eidem affixae, inciso bis elegan- 
tibus versiculis : 

Cingebant latices montem, teneroque meatu 

Corpora multorum cineres atque ossa rigabant. 

Non tulit hoc Damasus communi lege sepultos 

Post requiem tristes iterum persolvere poenas. 

Protinus adgressus magnum superare laborem. 

\ooeris immensi deiecit culmina montis, 

Intima sollicitae scrutatus viscera terrae , 

Siccavit totum quicquid madefecerat humor, 

Invenit fontem , praebet qui dona salutis. 
Haec curavit Mercurius levita fidelis. 

Liberium papam in basilica vaticana baptismum praedi- 
casse testantur eadem acta sic : « et iussit convenire omnes pre- 
sbyteros , clericosque universi gradus, et fideles, et voce clara 
dixit; vocat Petrus oves suas; ecce homo fidem servans, Chri- 
stum audiens ; et me peccatorem fecit esse ovile ovium , et 
dedit eloquio oris mei dulcedinem mellis. Propter quod ego 
gaudeo, quia non permisit Petrus introire lupum, et vastare 
oves eius , sciatisque me praedicare baptismum in basilica Pe- 
tri apostoli. Hoc omnes cum gaudio susceperunt, erat enim 
proximus dies pentecostes. Fecit ergo convenire monasteria , 
plebem sanctam christianorum , et cum litaniis venit ad bea- 
tum apostolum. Dedit autem dum introivissent hanc oratio- 
nem: Deus, qui misisti filium tuum et ostendisti creaturae 
creatorem , respice super vineam istam , et emunda ab ea spi- 
nas , et tribulos , et produc palmites eius in fortitudinem , et 
dona eis fructum veritatis , quae Deum et dominum nostrum 
lesum Christum , et Spiritum sanctum agnoscat , qui vivit 
cum Deo patre omnipotente et a saeculis , et nunc et usque 
in saecula saeculorum. Et respondit plebs , amen. Et introie- 
runt sabbato pentecostcs, ct placuit Liberio fons, et prae gau- 



bE 15AS1LIC.V VATICANA LI15. 111. 2o.'> 

dio plorabat omnino , non quidem amare , sed (luasi favus mel- 
lis videbatur. Ab hora nona eathechizavit omnes , et ad ho- 
ram quasi iam octavam ad occasum usque in dominicam pen- 
tecostes non eessavit baptizare. Multi enim urgebantur baptiza- 
ri , ita ut in dominica pentecostes sabbati missa eelebraretur 
hora quasi octava, et baptizati sunt promiscui sexus fere octo 
milia octingenti decem. Multi quoque eodem tempore deside- 
rabant tangere vestimenta Liberii episcopi. Alia autem die, quae 
est feria IJ. audivit universa plebs , quod Constantinus , qui 
adeptus quidem fuerat praeclaram victoriam , sensu alienatus 
dicebat : in Nicomediam vadam ; et transivit usque ad Nico- 
mediam in Acyrone villa : ibi baptizatus est ab Eusebio ni- 
comediensi , et in Arianorum dogma declinavit. 

Symmachus papa fecit in baptisterio sancti Petri oratoria 
duo sanctorum lohann. Baptistae et lilvangelistae , in quorum 
confessionibus arcus argenteos locavit librarum triginta et cu- 
bicula omnia a fundamentis perfecta construxit. Hadrianus pa- 
pa aquaeductum aquae sabbatinae, qui per viginti annos dis- 
iectus manserat, centum formae arcubus a fundamentis repa- 
ratis urbi Romae et basilicae vaticanae restituit. Haec aqua 
decurrebat per centenarium in atrio ecclesiae beati Petri , si- 
mulque in balneo ibidem prope sito , ul)i fratres nostri paupe- 
res Christi, (jui anniversario paschatis die ad accipiendam ele- 
emosynam conveniunt, lavari solebnnt. Kadem aqua molae ali- 
quot in laniculo agitabantur. Afiluebat vero aqua baptisterii in 
concham pretiosissimam , nobili materia et arte ehiboratam , e 
marmore alabastro simile, alabandico vocato, quae ad os fistu- 
lae posita erant. Id baptisterium praegrande-, et multis altari- 
bus ornatum , semiruptum extabat aetate Maffaeii Vegii cum 
subterraneis meatibus , (|uibus pcr multa milliaria aqua dedu- 
cebatur, magna arte et impensa fabricatis. Huius nunc vestigia 
nulla extant. Propc hoc baptisterium erant oratoria sauctae 
Crucis, et sanctae Luciae, de quibus infra dicam. 



'2hV^ OMiPllini IVWMNIf 

C A P. XIJll. 



De cocmclcrlo vaHcano ])ost basiUcam a ConsianUm 
impcnitorc acdificatam . 



c 



encius Cardinalis, camerarius sanctae romanae ecclesiae, qui 
postea Honorius III . fuit , in libro censuum apostolicae ^edis 
de antiquis romanis coemeteriis caput scripsit , cuius index et 
titulus liic est. De coemeteriis , quae inveniuntur in passioni- 
bus sanctorum. Coemeterium Calepodii, et cetera; ubi inter vi- 
ginti quae enumerat coemeteria, duodecimo loco ponit coemete- 
rium Ibntis S. Petri. Et optime ; nam prope baptisterium , de 
quo supra dixi , etiam Maffaeii Yegii aetate , vetus adhuc et al- 
tuni quoddam coemeterium penes basilicam et absidam eccle- 
siae vaticanae , colli ipsi coniunctum erat, cum oratorio utique 
semirupto superposito. Quod postquam dirutum fuit, repertus 
est insignis locus sepulturae gentilium causa fabricatus, conti- 
nens urnulas more eorum cineribus plenas , quod christiani 
sui ipsorum usui persecutionum tempore occuparunt. Nam idem 
christianorum coemeterium fuisse ex eo injelligebatur , quod in 
eo reperti sunt plures nol)iles marmorei tumuli, inter quos unus 
inventus fuit dicatus Leoni papae cum marmoreo lapide sic in- 
scripto: salvo papa leone agnellus presbyter ornat. Apud 
vaticanam basilicam amplissimum coemeterium fuisse inde in- 
telligitur, quod multa Pontificum romanorum corpora nec non 
Honorii, et Placidi Valentiniani imperatorum, Mariae, et Ther- 
mantiae augustarum , Probi praefecti praetorio, et multorum 
aliorum nobilium virorum cadavera ibidem sepulta fuere. Coe- 
meterii loca, ante basilicam vaticanam, in quadriporticu , et re- 
tro sub monte fuisse , ex eorum qui ibi sepulti fuerunt comme- 
moratione ostencT'im. Bibliothecarius in vita Xysti III: « Bassi 
viri illustris corpus Xystus episcopus cum linteaminibus, et aro- 
matibus manibus suis tractans , et recondens sepelivit ad san^ 
ctum Petrum aposlolum in cubiculo parentum eius. » Ambrosii 
primicerii notariorum in basilica vaticana sepulti adhuc extat 
epitaphium, quod infra subiiciam. Hadrianus papa iussit corpo- 



DE BASILICA VATICANA 1,1 H. Fll. 2'j7 

ra Christophoii primicerii et Sergii eius filii secundicerii san- 
ctae romanae ecclesiae interfectorum, cum honore in ccclesia 
sancti Petri sepeliri. Leo Tin. suo diplomate donavit canonicis 
sancti Petri ecclesias sancti Salvatoris in Turrione ad sepultu- 
ram Transalpinorum , et sancti lustini in monte Saccorum ad 
sepulcrum Italicorum cum redditibus suis. Coemeterium vulgo 
dictum campus sanctus , omnium mortalium sepulturae desti- 
natum , iis antiquis coemcteriis nunc successit. 

C A P. XY. 

De basilica Probi praefecU praelorio. 

xxltari maiori, capitiquc basilicae connexum, atque extra por- 
rectum erat, templum magis prae magnitudine eius, quam ora- 
torium , quod Nicolai V. tempore dirutum fuit , cum is novam 
basilicae absidam acdificare constituisset. Erat vero nobile, mag- 
num , multisque marmoreis columnis ornatum , sed iam tum 
negligentius habitum , nullique iam accessum , quod Imperi- 
tum vulgus confessionem beati Petri, ac eius viventis habitacu- 
lum fuisse dicebat. Fuerat porro templum illud extructum ab 
Anicia Proba clarissima femina in memoriam mariti sui Pro- 
bi , viri clarissimi , et praefecti praetorio , qui vir fuit sum- 
mus aetate sua, multis functus in vita magnisque et excelsis ho- 
noribus , in Valentiniani et Valentis imperio ; a quo cum esset 
praefectus praetorio Italiae, refert beatus Paulinus episcopus 
nolanus Arabrosium electum esse ad consilium tril)ucndum , 
post quod consulatus etiam insignia suscepisse , ut regeret Li- 
gures et Insubres Mediolani residens ; cuius summa illa laus 
fuit, quod nondum christianus , scd omnium litterarum genere 
imbutus, et philosophicis disciplinis admodum eruditus, electus 
cst a Gonstantino imperatore ad audiendas diversas de religio- 
ne ccrtantium episcoporum circa fidem catholicam opiniones, 
ferendamque de iis , quaenam verior esset sententia. Quos om- 
nes ita ille audivit intcllexitque , ut quam Athanasius alcxan- 
drinus episcopus confitcrctur fidem commcndaret, ac proba- 
ret , atque ut vcriorcm suscipicndam essc iudicarct; iudicans- 

17 



aS8 oisiiPHRii r\\viMi 

(jue bimul ipsc, quain aiitea contempserat, libenter ultroque ii- 
(lem suseiperet. Tanti illum sincerissime ae lortissime argu- 
mentantem reeit Atlianasium , virum cloctum et sanetissimumt 
Ceterum ad Prohum ct cius templum redeamus , cuius ita Au- 
sonius gallus meminit : 

Perge o libelle Sirmium 

etc. usfjuc ad 
Aveque dicto , dic vale. 

Hic igitur Probus quum praefectus praetorio esset , in ul- 
tima iam senectute ad Christi fidem conversus est. Cuius se- 
pulcrum marmoreo eleganti pilo, imaginibus sacris insculptum, 
in hoc templo locatum est , quod dum fundamenta altius ef- 
foderentur , inveutum fuit ruderibus obsitum , sed multo au- 
ro plenum , quod eius vestibus intextum erat. Nunc illud re- 
positum est in oratorio sancti Thomae apostoli , baptismalis 
foutis causa. Id vero templum amplis et clegantissimis et pul- 
cherrimis peristyliis , a columnis sustentatis , in circuitu orna- 
tum erat , in quorum zophoris , nunc deperditis , versus se- 
quentes in laudem eiusdem Probi legebantur. 

In peristyliis ecclesiae antiquae pone basilicam S. Petri. 

Exuviis resolutus , in aetheris aequore tantum 
etc. ut legerc est (ipud Vegium lib. IV. usque ad 

Auxilium soboli coniugioque ferat. 

C A P. XVI. 

De templo sanctae Petromllae. 

JL emplum sanctae Petronillae in dextera basilicae parte fuit , 
parum infra transversam basilicae navim, antiquum admodum, 
nobili magnaque impensa et miro cultu elaboratum , in quo 
altare eiusdem divae fuit , sub quo ipsius corpus iacuit pre- 
tioso in sacrophago , translatum illuc ex coemeterio viae Ap- 
piae, ac reconditum a Paulo papa , qui illud invenit cum eius- 
modi titulo : aureae petronillae dilectissimae filiae. Pe- 
trum autem uxorem et filiam habuisse, testatur divus Hiero- 
nymus lib. I. adversus lovinianum sic : legitur in periodis et 



DE BASILICA VATICANA LIB. IIl. 2.'>f) 

Uxor Petri et filia. Hoc templo sul) Tulio II. papa diruto, saii- 
ctae Petronillae corpus ail veterem ecclesiam translatum sub 
organo locatum est, de quo infra dicam. Hoc templum quidam 
ApoIIinis vocarunt. 

C A P. Wll. 

De tettiplo sancd Andreae. 

.r aulo ante templum sanctae Petronillae, et illi contiguum 
fuit templum sancti Andreae a Symmacho papa factum , mag- 
nae semper apud omnes devotionis , in quo romani Ponti- 
fices sollemnia quaedam in sua coronatione \e\ consecratio- 
ne celebrare consuevisse infra ostendam. De lioc templo ita 
tradit Bibliothecarius in vita Symmachi papae : « Symmachus 
papa fecit basilicam sancti Andreae apostoli apud beatum Pe- 
trum, ubi fecit ciborium argenteum, et confessionem librarum 
CXX,arcus argenteostres, singulos IilH*arumLX. Gradus ascen- 
dentes^et cantharum ibidem posuit. >> Kt paulo infra: «S^mnma- 
chus papa gradus ante ecclesiam beati Andreae ad sanctum Pe- 
trum fecit, addiditque ibi alium cantharum , idest lavacrum , 
publicis necessitatibus sublevandis. » Sanctus Gregorius papa 
in altari maiore illius templi deposuit brachium illius apostoli , 
et beati Lucae evangelistae , ex Constantinopoli utrumque ad 
se delatum. Quorum nunc brachium sancti Andreae, argento 
pulchre elaborato inclusum, honorifice a canonicis conservatur. 
Pari modo et caput sancti Lucae , quod brachio eius iunctum 
erat, debito honore habetur. Honorius papa fecit in liac ecclo- 
sia ante confessionem eius tabulam argenteam li])rarum LXXIIL 
lohannes VI. papa novum ambonem exstruxit in eade?n basi- 
lica. Gregorius III. refecit totum eiusdem tectum, et camcram 
quam picturis exornavit, et fecit ibi imaginem aeneam bea- 
ti Andreae cum gemmis librarum octo , et intro confessionem 
vestivit argento , quod auro purissimo deauravit. Ita Anasta- 
sius bibliothecarius. Hadrianus papa ciborium argentcum fecit 
librarum centum octoginta quinque in ecclesia beati Andreae 
iuxta sanctum Petrum apostolum. 



260 ONUPHUII PANVI.Ml 

C A P. XVIII. 

De oratorio sanctl MichacUs archangeli. 



A. 



.nte tetnpliim sanctae Petronillae versus murum ecclesiae 
fuitsacellum, sive aedicula sancti Michaelis archangeli, dicta in 
Vaticano, auratis laquearibus ornata , musivo vitreoque opcre 
decorala , quae diu ante exolevit : remansit vero tantum al- 
tare dictum sancti Michaelis , quod ctiam hodie amplius non 
extat. Sic P. Manlius , et M. Vegius. 

G A P. XIX. 

De antiquo sanctae Mariae de febre templo. 

3l emplum antiquum sanctae Mariae de febre nunc pro sa- 
crario in usu est canonicis vaticanis , in quo omnia basilicae 
ornamenta aurea, argentea, et sericea, vestes sacrae, reliquiae et 
libri servantur. Habet altaria tria. Ibi sepulti sunt Callistus III. 
marmoreo sepulcro, Alexander VI. in pavimento. Hoc templum 
devotissime olim colebatur , frequentabaturque a populis , quod 
vota illis facientes enixeque se beatae Virgini commendantes , 
a febre quotidie sanarentur. Forma est octangula. Antiquum 
aedificium fuit ( et ut quidam tradunt) Marti dicatum. 

C A P. XX. 

De oratoriis sanctorum Sosii et Apollinaris. 



A 



sinistra parte templi, in quo sepultum fuisse dicimus Pro- 
bum praefectum praetorio , in angulo absidae et crucis eccle- 
siae iuxta altare maius, duo magnae antiquitatis sacella suo 
tempore fuisse tradit M. Vegius , sine ullo prorsus nomine, 
neglecta tum penitus , ita ut semper occlusa nemo ea un- 
quam adiret. Haec ego existimo fuisse oratoria sanctorum So- 
sii et Apollinaris a Symmacho papa circa hanc basilicam fa- 



DE BASILICA VATICANA LIB. IIT. 20t 

cta , de quibus ita in eius vita mentionem facit Bil)liotheca- 
rius. ^«Symmachus papa fecit oratorium sancti Apollinaris iux- 
ta basilicam sancti Petri et confessionem argenteam cum arcu 
librarum XXXl.» Et paulo infra : « Symmachus papa feeit apud 
sanctum Petrum oratorium sancti Sosii et eius confessionem 
argenteam librarum XX, et omnium oratoriorum cubicula a 
fundamentis perfecta construxit. » Anastasius bibliothecarius in 
Gregorii III. vita ait: «Gregorius III. papa fecit diaconiam san- 
ctorum Sergii et Bacchi sitam ad beatum Petrum apostolum, 
in qua pridem parvum oratorium erat, quam a fundamentis 
ampliori fabrica dilatavit. Et concedens omnia, quae in usum 
diaconiae existunt, statuit perpetuo tempore quosdam pro sub- 
stentatione pauperum in diaconiae ministerio deservire. » De 
qua nihil praeterea apud quemquam scriptorem inveni. 

C A P. XXI. 

De oratorio mnctae Lnciae. 



A 



sinistro basilicae latere , ante baptisterium et oratorium 
sanctae crucis, extruetum fuit sacellum sanctae Luciae adhae- 
rens muro ipsi, quod uti maiores tradidere consecra\ it beatus 
Gregorius papa , recondito ibidem pretioso eius brachio , et 
opere musivo exornavit. Hoc oratorio diruto, intra sancti Pe- 
tri basilicam sanctae Luciae altare erectum fuit , quod adhuc, 
suo tamen loco iterum motum , extat. 

G A P. XXII. 

De oratorio sanctae crucis. 

Jr rope baptisterium , sive fontem vaticanum , a sinistra eius- 
dem, versus angulum extremum basilicae sancti Petri, Sym- 
machus papa fecit oratorium sanctae crucis eximie mireque or- 
natum, cuius absidam columnis porphyreticis circumdedit , ele- 
gante musivo decoravit , fecitque eius confessionem argenteam 
librarum XXX, in qua posuit auream crucem cum gemmis li- 



2€3 OMPHBII PANVIMI 

bramm X, iibi inclusit liixnum dominicae crucis ad eios de- 
votionem ausendain. >>icolaus vero papii obtulit eidem orato- 
rio sanctae crucis Liabatam arjcnteam librarum duarum. Ita 
Bibliotbecarius. Hoc oratorium maiinum utique erat, maiinae 
babitum devotioni , feminis^jue inaccessum. Quo dii-uto , lie- 
num sanctissimae crucis in eius absida inventum est, ibidem 
a Symmacho papa locatum , quod a canonicis revereutissime 
summa cura deNOtione custoditur. 

C A P. WIIl. 

Tk ecclesia sancfae Mariae in turrihus. 

jlah tredecira quas circa basilicam vaticanam sacras aedes fuisse 
supra dbd, in vetustis ecclesiasticis monuraentis inveni quatuor 
in porticu, quiaque in dextera eius parte, quataor insinistra. 
>'unc de iis dicam quae in porticu fuere, quarum uotissima est 
ecclesia sanctae Mariae in turri, £dias turribus . ideo sic dicta, 
quod supra eam esset turris campanaria . in angulo quadripor- 
ticus sancti Petri, palatium et aream vaticanam versus sita, de 
qua fi-equens raentio est in coronationibus iraperatonira , nam 
in ea iraperatores desisnati sollenine iuiTonentura praestabant. 
Legitur autem in vetere libro rituali sic : die dorainico sum- 
mo mane electus imperator cum coniuge sua proficiscitur ad 
sanctum Petrura : ad sanctam Mariara traspadinam recipitur 
hoDorillce a praefecto urbis et coraite paiatii lateranensis ; 
uxor vero eius a dativo iudice et arcario , et deducitur per 
porticum, clericis Urbis oranibus indutjs cappis . planetis, dal- 
maticis et tunicis . cum thuribulis . cantantibus ecce mitto 
angelum meura . usque ad suggestum areae superioris , quae est 
in capite sraduum ante portas aereas sanctae Mariae in tur- 
ribus , ubi sedens dominus Papa in sede sua , eircurastantibus 
episcopis. et Cardinalibus . diaconis et ceteris ordinibus eccle- 
siae suscipit iraperatorem, et uxorem. et omnes proceres suos 
ad osculum pedis . coram quo iraperator soUerane praestat fl- 
delitatis iuramentum. Quo facto imperator ex ecclesia exibat, 
et per pojrtas aeream et arsenteam intrabat ecclesiam sancti 



DE BASILICI VATICANA LIU. IIJ. 203 

Petrl clericls psallentibus et cantantilms : « lienedictus qui ve- 
nit in nomine Domini'. Reliqua vide infra libro VI. Supra 
hanc ecclesiam erat turris campanaria , quam auctore Biblio- 
thecario Leo ITII. construxit, cui etiam magnam campanam 
cum malleo aereo imposuit, supra vero ad pinnaculum crucem 
deauratam. Ab hac turri , haec ecclesia sanctae Mariae in tur- 
ri vel in turribus nomen accepit. 

C A P. XXIV. 

De ecclesia sancti Ajwllinaris. 

Hi regione ecclesiae sanctae Mariae in turri versus plateam in 
angulo quadriporticus , ubi hodie est domus archipresbyteri , 
fuit ecclesia sancti ApoIIinaris , quam a solo in porticu beati 
Petri apostoli , quae appellatur ad palmata , fabricavit Hono- 
rius papa, cui multa largitus est dona, instituitque ut sin- 
gulis hebdomadis die sabbato litania a beati ApoIIinaris ec- 
clesia exiret , et ad beatum Petrum cum hymnis et canticis 
cunctus populus clero occurreret. Ita Bibliothecarius. 

C A P. XXV. 

De eeclesia sancti Vincetitii, 



I 



n alio angulo quadriporticus, versus portam sanctam, fuit ec- 
clesia sancti Vincentii , ad quam ex porta Guidonea iter erat, 
quam P. Manlius commemorat. 

C A P. XXVI. 

De secretario, quod olim templum samti Gregorii^ 
nunc sanctae Mariae de febre. 

i3ecretarium erat locus praecipuis basilicis adiunctus, in quo 
romani Pontifices futuri, sacras vestes, quibus in sacrificio 
utebantur , induebant , et ex eo procedentes ad altare maius 



264 oiNurmui i»Ainyimi 

sollemni ritu eunctis ordinibus soeiati acccdebant. Is locus, 
Laterani sancli Thomae, apud sanctum Petrum sanctae Ma- 
riae de febre nomine hodie imperite appellatur a populo. Idem 
anticjuitu.s secretarium , ut dixi , vocabatur , cuius Bibliothe- 
carius saepe meminit. Benediclus papa moriens sepultus esl 
in basilica beati Petri in secretario. Sanctus Gregorius papa 
moriens sepultus est in basilica beati Petri apostoli ante se- 
cretarium. Sergius papa corpus sancti Leonis papae , quod in 
abditis inferioribus secretarii basilicae sancti Petri positum fue- 
rat, intra eamdem basilicam reposuit. Gregorius Illl. papa cor- 
pus beati Gregorii papae et doctoris ante novellum secreta- 
rium sul) altari sui nominis collocavit. Haec secretaria a roma- 
nis lluxisse ex eo intelligi potest , quod ecclesiam sanctae Mar- 
tinae senatus romani secretarium fuisse testatur absidae in- 
sculpta marmoreis tabulis liaec inscriptio : 

Salvis dominis nostris Honorio et Theodosio victoriosissi- 
mis principibus, secretarium amplissimi senatus , quod vir inlu- 
stris Flavianus institucrat, et fatalis ignis absumpsit, Flavius 
Annius Euchai-ius Epiphanius V. G. praefectus Urbi vice sacra 
iud. reparavit , et ad pristiuam faciem reduxit. 

In hoc oratorio sive secretario extat imago beatae Virgi- 
nis fdium mortuum amplexantis ex uno marmore pario admi- 
rabili Michaelis Angeli Bonaroti opere facta , impensa lohannis 
Cardinalis sancti Dionysii , quem oratorem regis Francorum 
Alexander YI. purpurae honore donavit. Est autem idem secre- 
tarium structurae, ut videtur, elegantis etiintiquae, columnis, 
et epistyliis ornatum. Ante hoc secretarium reconditi fuerunt 
lohannes III, Bonifacius, Theodorus , Zacharias , lohannes II, 
Gregorii II, V, et VI, et Benedictus IIII. 

G A P. XXVII. 

De episcopiis hasilicae sancti Petri. 



C 



onstantinum imperatorem , quando basilicam sancti Petri 
exstruxit, domos quoque et cubicula Pontificis , vel clericorum 
in eadem basilica servientium usui fecisse , quamquam apud 



DE BASILTCA VATICANA LIH. II F. 20.'> 

veteres sci-iptores expresse non invenerim, magnu tamen et 
capacia ibidem fuisse opinor. Meam hanc opinionem confir- 
iTiat actorum Liberii papae liber , qui hunc Papam prope basi- 
licam illam aliquando habitasse tradit , addens eumdem Pon- 
tificem in hac basilica baptismum praedicasse. Sytnmachus 
papa circa basilicam vaticanam episcopia duo dextera lae- 
vaque fecit. Ceterum cum ob basilicae excellentiam romani 
Pontifices necessariam sibi apud eam habitationem esse con- 
tenderent, Nicolaus III. nobilissimum palatium ac pomarium 
apud eam fabricavit , muris altis instar urbis circumdatum , 
quod Urbanus V. Romam veniens restituit, Bonifacius IX. a 
fundamentis refecit, Nicolaus V. extulit, Pius H. amplifica- 
vit, Paulus vero II, Sixtus IIII, Innocentius VIH, Alexander 
VI, Leo X, Pius IIII. ad eam magnificentiam evexerunt , ut 
nullum toto terrarum orbc ei possit comparari. 

G A P. XXVIII. 

De domihm hospitalibus vaticanis. 



M= 



axime semper romanis Pontificibus ex evanfielico praece- 
pto cordi fuit pauperum cura, quibus alendis, et a famis iniuria 
vindicandis magnas domos hospitales, quas Graeci xenodochia 
vocant, fabricarunt. Symmachus papa ad sanctos Petrum, Pau- 
lum, et Laurentium pauperibus habitacula construxit, ut aiunt 
Beda et Bibliothecarius. Sanctus Gregorius papa fecit xeno- 
dochium sui nominis iuxta gradus beati Petri, et constituit 
ut ibi tres cantores , propter pauperum alimoniam cum primi- 
cerio, qui missas ad altare sancti Petri canerent, permane- 
rent. Zacharias papa statuit, ut crebris diebus eleemosynae de 
patriarchio a paracellariis pauperibus et peregrinis , qui apud 
beatum Petrum commorantur , deportarentur , eisdemque ero- 
garentur. Idem statuit de omnibus Urbis pauperibus. Stepha- 
nus 11. papa secus basilicam sancti Petri apostoli duo fecit 
xenodochia , quibus plura contulit dona, quae sociavit vene- 
rabilibus diaconiis extra muros Urbis existentibus sanctae \Ia- 
riae, et sancti Silvestri, et privilegiis apostolicis in perpetuum 



L)(;(i OMJPIinil J>A>VIMI 

firmavit. Hadriaiuis papa hospitale bealo Pctro apostolo \n lo- 
00, qui dieitur Naumachia, a fundameutis construens, diver- 
sa illic domorum acdificia cxcitavit, atquc ecclcsiam in hono- 
rem sancti Pctri apostoli ibidcm novam construxit. Basilica 
vaticana perpctuo specialem curam peregrinorum habuit, qui- 
bus praeter eieemosynas , cuiicta sacramenta tribuit , item si- 
gilla plumbea cum imaginibus Ghristi et apostolorum in testi- 
monium ipsorum peregrinationis. Hodie sancti Spiritus liospita- 
lc ab Innocentio III. conditum, a Sixto llll. restitutum , omni- 
bus totius non solum Urbis , sed orbis pauperibus necessaria 
subministrat. 

C A P. XXIX. 

De ornamcntis hasilicae vaticanae. 

Xnnumera, et maximi pretii, aurea, argentea, et sericea, gem- 
mataqiie ornamenta basilicae vaticanae a Pontificibus et Im- 
peratoribus donata leguntur , quorum brevem epilogum ex Bi- 
bliothecario , et aliis aiitiquis auctoribus liic subiicere , operae 
pretium esse existimo. Et primum a Constantini donariis inci- 
piam , deinde pontificalia , postremo reliquorum imperatorum , 
regum , et summorum virorum munera expediam. 

Ornamentay quae Constantinus imperator donavit 
hasilicae sancti Pctri in Vaticano. 

Loculus , sive theca ex aere cyprio , in qua Petri et Pauli 
dimidiata corpora apostolorum sub ara maxima recondita sunt, 
in omnes partes pedum quinque", columnis porphyreticis exor- 
nata. Extrema basilicae camera aurea. Ipsum altare auro et 
argento clausum , cum gemmis prasinis , hyacinthinis , et al- 
bis num. CGX, ponderis librai-um CGGL, cum hac ex litteris 
nigris inscriptione « coisstaintinus augustus eic. ut ^j. 236. 
Corona aurea ante corpus , quae est pharus cantharus cum 
delphinis L, alias D, librarum XXXV. In gremio idest medio 
])asilicae phari argentei XXX, cum delphinis XX, singuli li- 



DE TUSILTCA VATICWA LIH. III. 207 

brarum X. A dextei-o basilicae Idtere pluiri argentci X\, cuiii 
ddphinis XV, singuli librarum VIII. A sinistro basilicae late- 
re phari totidem eiusdem ponderis. Metretae argenteae II II, 
alias II, singulae librarum CC. Quatuor candelal)ra aerea pe- 
dum denum argento caelata cum argenteis sigiilis actuum apo- 
stoloium, singula librarum CCC. Amae ai-genteae V, singulae 
librarumX. Calices aurei tres cum gemmis prasinis XLV, sin- 
guli librarum XII. Caliees argenteiXX, singuli librarum X. Pa- 
tena cum turri et columba aurea ornata gemmis prasinis et 
hyacinthinis , et margaritis CCXV, librarum XXX. Patenae ar- 
gent^ae V, singiilae librarum XV. Hydriae duae magnae ar- 
genteae, singulae librarumC, quas Leopapa, cum clade vanda- 
lica ecclesiarum sacrata vasa direpta essent cum aliis quatuor 
basilicarum lateranensis et sancti Pauli conllavit , et eadem 
vasa refecit 

Oraamentaj quar Pontifices romani ternplo 
beati Petro donarunt. 

Anastasius bibliothecarius primum postsanctum Silvestrum 
■pontilicem cnumerat sanctum Caelestinum papam , qui basili- 
cae vaticanae munera obtulerit, atque ita scribit: «Caelestinus 
papa obtulit ad beatum Petrum cipostolum pharum cantharum 
argenteum librarum XXV. Canthara cerostata aerea librarum 
XXIIII, singula librarum XX. Sixtus III. papa ornavit conies- 
sionem beati Petri apostoli laminis argenteis librarum CD. Hi- 
larus papa donavit beato Petro apostolo scyphum aureum li- 
brarum V. Alium scyphum aureum cum gemmis prasinis, et 
hyacinthinis librarum IV. Calices argenteos ministeriales X, 
singulos librarum II. Amas argenteas duas, singulas librarum 
VIIT. Pharos cantharos ar<ienteos XIV. sin2;ulos librarum V. 
Simplicius papa fecit in basilica sancti Petri canthara argen- 
tea XV, sijvgula librarum XII. Symmachus papa fecitXX. can- 
thara argentea singula librarum XV. Arcus XXII. argenteos, 
singulos librarum XX. Hormisda papa cum divcrsis Rornac ba- 
silicis diversa dona contulisset, ad basilicac sancti Pctri orna- 
tum tral)em argenteam pondo librarum X\l. longe excellen- 



268 OMiPnRTI PANVINll 

tius doiuini obtulit. IVIai^ius IF. jKipa vestivit eorpus heati Pe- 
tri apostoli tabulis ara;enteis deauratis. Sanetus Grej^orius pa- 
l)a fecit ad beatuin Petrum ajwstolum eiborium eum colum- 
nis suis quatuor e\ ari^ento puro. Honorius papa rcnovavit om- 
nem cimeliam beati Petri apostoIi,et vestivit confessionem eius 
argento puro librarum CLXXXVII. Fecit cerostata maiora ar- 
gentea IV, singula librarum LXII, quae diu fuerunt ante corpus 
sancti Petri apostoli. Idem Pontifex valvas regias maiores in 
ingressu ecclesiae sancti Petri , quae medianae \ocantur , ar- 
gento vestivit. 

Sergius papa cantharos et coronas , quae ante sacrum al- 
tare, et confessionem heati Petri apostoli ex antiquo pende- 
hant, deponi fecit , et pignori tradi. Idem Pontifex fecit ima- 
ginem auream heati Petri apostoli , quae est in parte mulie- 
ruin. Thymiaterium aureum maius cum columnis , et cooper- 
culo , quod suspendit ante eamdem imaginem , in quo incen- 
sum , et odor suavis festis diehus , dum missaruni sollemnia 
celehrantur , omnipotenti Deo arderent. In ahsida eiusdem hasi- 
licae posuit super sedem appallaream argenteam librarum CXX. 
Fecit etiam ihidem pharos argenteos sex , singulos librarum 
CLXX. qui erant super trabes ad ingressum confessionis , in 
circuitu altaris trahiles VIII, quatuor albos , totidem coccineos. 
Patenam auream maiorem cum gemmis alhis in circuitu , in 
medio crucem cum hyacinthis, et smaragdis, lihrarum XX. Gre- 
gorius III. fecit in ecclesia sanctae Mariae maioris per eircui- 
tum super columnas regulare eandelabrum ad instar ecelesiae 
beati Petri apostoli. Gregorius III. fecit vestes ad altare in ec- 
clesiis Salvatoris , sanctae Mariae, sanctorum apostolorum Pe- 
tri et Pauli , Andreae, atque in aliis ecclesiis. Zacharias papa fe- 
cit in ecclesiis sanctorum apostolorum Petri et Pauli penden- 
tia vela inter columnas ex palliis sericeis. Vestem auro tex- 
tam ad altare sancti Petri hahentem pictam nativitatem Chri- 
sti gemmis distinctam pretiosis. Vela sericea aiithina IIII, va- 
riis emhlematihus aureis ornata. Coronam argenteam cum del- 
phinis , lihrarum CXX. 

Hadrianus papa audiens Desiderium Langohardorum regem 
hostili animo Romam venire, eeclesias heatorum Petri et Pau- 



DE BASILICA VATICAXA LIH. JIF. 209 

li exornari fecit , et cuncta eorum cimelia et ornamenta in 
llrbem introduxit , claudi faciens omnes ianuas earumdem ec- 
clesiarum , ac ab intus seris muniri iussit ; ut si rex sine per- 
missu Pontificis advenisset, minime aditum ad easdem haberet , 
nisi in animae suae interitum fores effringeret. Idem Pontifex 
fecit in ecclesia sancti Petri mirae magnitudinis vestem , ex 
auro et gemmis cum historia intertexta , quomodo beatus Pe- 
trus a vinculis per angelum fuerit liberatus , et multa alia ei- 
dem ecclesiae contulit dona. Confessionis sancti Petri pavi- 
mentum argento puro cooperuit libris CL. Fecit vela LXV. mi- 
rae magnitudinis iuxta ianuas maiores argenteas de lino ty- 
rio. Galicem argenteum librarum XV, quem posuit in presby- 
terio , pro eo qui perierat tempore Pauli papae. Cortinam ma- 
iorem iuxta ianuas maiores ex palliis quadrupulis. Leo IIL pa- 
pa fecit in basilica beati Petri thuribulum aureum ante vesti- 
bulum altaris, librarum XVII. 

Leo IIII. papa romanus , Rodulphi filius , vir sacris semper 
lectionibus , vigiliis quoque et orationibus vacans diu mona- 
chus fuit in monasterio sancti Martini prope sanctum Petrum 
eiusdem apostoli obsequiis deditus , quem ex eo monasterio 
Sergius 11. assumens presbyterum Cardinalem tituli sanctorum 
quatuor Coronatorum creavit. Quo mortuo , romanus Pontifex 
factus, basilicam vaticanam erga quam mire affectus fuit, quip- 
pe qui in ea prima pueritiae rudimenta susceperat , et a teneris 
usque annis monachalem ibidem vitam egerat , memor tenel- 
lae antiquae educationis, magnis beneficiis auxit, et multa dona 
ei contulit. Nam in eadem ecclesia post depraedationem Sara- 
cenorum fecit crucem auream librarum mille, gemmis hj^acin- 
thinis albis , smaragdis mirae magnitudinis ornatam , quam lo- 
cavit in dextera parte altaris sancti Petri. Ea crux ibidem usque 
ad Anacleti IL papae tempora permansit a quo dissipata est. 
Fecit crucifixum mirae magnitudinis constructum argenteum 
cum gemmis hyacinthinis librarum LXX, et cum gemmis albis 
VII, smaragdis unionecpie uno. Fecit et alium crucifixum ar- 
gentcum inter columnas librarum LXII. Fecit ciborium argen- 
teum super altare sancti Petri apostoli cum columnis argenteis. 
Arcam altaris intus et extra laminis argentcis ornavit. (^onfes- 



2 70 OMIPilUll J'\NMMI 

sioiicm (;t froiitfin altaris condcooravit. Fecit labulam auream 
smaltis, et gemmis ornatam , librarum CCWI, in qua veteris 
et novi testamenti sif^na eaclavit , et in altaris fronte posuit. 
Permansit usque ad Innocentii II. tempora. Fecit iinaf^inem 
Christi in throno sedentis cum duobus anf^elis cirea se , et \.\ 
imaguneulas ars^enteas circa eam ante altare super columnas 
marmoreas intortas, et vitibus pulchro opere insculptas, vitineas 
ob id vocatas. Fecit \L. canistra, alieis receptacula, argentea, 
idest coronas arp;enteas , quibus lampades appenderentur a pe- 
ctoralibus scilicet , ante altare usque ad crucifixos. Fecit cru- 
cem auream magnam ad altare sanctorum apostolorum Simo- 
nis et ludae librarum CC. Ab alia parte ecclesiae e regione , ad 
altare sanctorum apostolorum Philippi et lacobi , fecit aliam 
crucem argenteam librarum CC. 

Nicolaus papa obtulit basilicae sancti Petri gabatam au- 
ream pretiosissimis gemmis mirillcoque artificio comptam li- 
brarum IIII. Item vestem auro intertextam cum historiis an- 
nunciationis , pracsentationis , et Cliristi in medio doctorum di- 
sputantis. Eidem Pontifici ad urbem perlata est aurea coro- 
na gemmis pretiosissiiriis ornata librarum YIII, quam aureis 
catenulis super altare sancti Petri appendit. Fecit etiam in ea- 
dem basilica gabatam argenteam auro perfusam librarum IIII. 
Gabatas alias IIII. argenteas , singulas librarum . . . Yela auro 
texta leonum figuras habentia \L. Gabatas alias IIII. argenteas, 
singulas librarum duarum. Catenam argenteam librarum IIII. 
Eugenius III. papa eo die, quo primum in basilica vaticana sa- 
cra fecit, obtulit eidem ecclesiae saratasmum elegans ad altaris 
ornatum , et pedum pontificale; tantamque erga hanc basilicam 
devotionem et munificentiam habuit, ut numquam iiluc sollem- 
nia missarum celel)raturus accederet , quod saepe factitabat , 
quin vel optima pallia , vel vestes pretiosas , vel candelabra 
argentea , vel huiusmodi aliud nobile et Pontifice dignum mu- 
nus offerret. Idem factitabat Hadrianus IIII, qui pallia pulcher- 
rima ad ornatum altaris maioris , candelabra argentea , et plu- 
res sacras vestes largitus est". 



DE BA.81HCA VATICANA LIB. III. 27 1 

Oniamenta , quae Imperatores , Refjes , Viri clarinsimi 
beato Petro obtulerunt. 

Placidus YalentinianusIIl. imperator, rogatu Xysti UI. pa- 
pae obtulit imaginem auream cum duodecim portis , et totidem 
apostolis, et Salvatorem gemmis pretiosissimis ornatum supra 
confessionem beati Petri apostoli. lustinus imperator Romam 
multa aurea et argentea dona votorum gratia in Hormisdae pon- 
tificatu de Graecia misit , quae beato Petro apostolo obtulit , Ea 
fuerunt : evangelia cum tabulis aureis , et cum gcmmis pretio- 
sis , librarum XV. Patena aurea cum hyacinthls ^ librarum XX. 
Patenae argenteae duae , singulae librarum XXV. Scyphus au- 
reus circumdatus regio, librarum VIII. Scyphi argentei deauratl 
tres, singuli librarum V. Gabata electrina librarum duo. The- 
cae cereae aureae duae, singulae librarum VI. Pallia holophora, 
alias olovera. Blathea cum tabulis auro tectis II. Chlamys , 
vel stola imperialis , et subcintorium , super confessionem bea- 
ti Petri apostoli. lustinus imperator obtulit lohanni papae apud 
Constantinopolim patenam auream librarum XX. Calicem au- 
reum cum gemmis librarum XV. Pallia auro intertexta XV; 
quae dona idem Pontifex detulit ad sanctos apostolos Petrum 
et Paulum. Sub lohanne II. papa lustinianus christianissimus 
augustus obtulit beato Petro apostolo haec dona : scyphuni au- 
reum circumdatum gemmis prasinis, et albis librarum IIII. Scy- 
phos argenteos duos singulos librarum VI. Calices argenteos 
sex, singulos librarum III. Pallia holophora auro texta IIII. 
Constans augustus per Vitaliani papae legatos direxit beato Pe- 
tro apostolo evangelia aurea gemmis albis mirae magnitudinis 
in circuitu ornata, teste Beda. Idem Constans Romam sub Vi- 
taliano papa veniens, die adventus sui ad llrbem, ambulavit 
ad sanctum Petrum ad orationem, et donum ibi obtulit. Et pau- 
lo post : dominico die iterum processit Constans imperator ad 
sanctum Petrum , toto eius exercitu cum cereis ecclesiam in- 
trante, et obtulit super altare ipsius pallium auro textili, et 
celebratae sunt missae. Beda et Bibliothecarius : cum Constans 
impcrator ad limina beati Petri apostoli pervenissct , obtulit 
ibidcm pallium auro textili. * 



272 ONUPHRll PANVIMI 

Carolus ma<;nus Francoruni rex a Leone 111. papa corona- 
tus Romanorum imperator, ipso die nataiis Cln-isti coronationis 
suae , cum uxorc et lilio rege consecrato , ol)tulit beato l\'tro 
apostolo mensam argenteam cum pedibus suis , item divcrsa 
vasa aurea et argentea eiusdem mensae ministerio. Sub Nico- 
lao papa Michael filius Theophili constantinopolitanus impera- 
tor, misit ad beatum Petrum apostolum dona per episcopos 
quosdam , patenam auream cum diversis lapidibus pretiosis 
albis prasinis et hyacinthinis , item calicem aureum cum la- 
pidibus pretiosis. Sub Hormisdae pontificatu Theodoricus rex 
Italiae et Gothorum , apud beatum Petrum trabem fecit laml- 
nis argenteis coopertam librarum MCC, nec non cerostata ar- 
gentea XI, singulalibrarum LXX. Sub Hormisda papa allatum 
est ad Urbem regium donum cum gemmis pretiosis a Franco- 
rum rege christianissimo Chlodoveo ad sanctum Petrum apo- 
stolum missum. Flavius Belisarius patricius V. C. veniens Ro- 
mam sub Vigilio papa obtulit beato Petro apostolo per ma- 
nus Vigilii papae crucem auream cum gemmis librarum C, 
in qua scripsit victorias suas. Cerostata argentea deaurata ma- 
iora II, quae usque ad tempus Anastasii bibliothecarii fuerunt 
ante corpus beati Petri. 

C A P. XXX. 

Quando lcctorium beati Petri ornabatur, 
cx Petri Manlii libro. 



I 



n memoriam posterorum scribimus nos canonici basilicae san- 
cti Petri, in quibus noctibus lectorium eiusdem basilicae de 
consuetudine ornatur mappula et faculis librarum duarum in 
confessione traditis ; videlicet dominica gaudete, natali Domi- 
ni , epipliania Domini , dominica septuagesimae , dominica de 
carnelevatio, in cathedra beati Petri apostoli, in dedicatione al- 
taris facta a papa Callisto , dominica de passione , dominica 
palmarum , feria quarta post palmas, in caena Domini, para^ 
sceve , sabbato sancto , pascha , feria secunda post pascha , do- 
minica de pastor bonus , in ascensione Domini , pentecoste , fe- 



DE BASILICA VATlCAiNA LIH. III. ^7 3 

sto sancti Petri , octava eiusdem , in assumptione beatac ^fa- 
riae , in litaniis maioribus , in dedicatione basilicarum Petri 
et Pauli , in festo omnium sanctorum. 

Certum est nos canonicos beati Petri propter alias rationes, 
et consuetudines , quas habemus , in oblatione missae altaris 
maioris beati Petri de antiquissima consuetudine liabere sem- 
per decimam hebdomadam de novem hebdomadibus lotius au- 
ni, quae sic dividuntur. Septem primas hebdomadas accipiunt 
Cardinales sancti Petri. Octavam hebdomadam accipiunt diaco- 
ni cardinales praeter dominicalia totius anni , quae ad eos spe- 
ctant, excepta dominica pahiiarum , et pascha, et nisi forte sit 
statio. Nonam hebdomadam cantores , decimam hebdomadain 
canonici ecclesiae, undecimam schola basilicaria ; qua fmita , 
incipiunt praedicti Cardinales sancti Petri a capite , et sic iit 
per totum annum obhitio. Itaque , quae spectat ad hebdoma- 
dam est ilia , quae venit ad manus Cardinalis cantato evan- 
gelio ; et quae venit ad altare postquam calix est positus , di- 
viditur per medium ; medietas est altaris , et altera medietas 
est illius , cuius est hebdomada. Ille igitur cuius est liebdo- 
mada, primo loco dat tria capita, idest tres monetas de com- 
muni mansionariis , qui serviunt ad altare : deinde pro quan- 
titate obJationis tribuit diacono , et subdiacono , et illis ([ui 
serviunt de pluviali. Postea datis piscibus domino Cardinali , 
dat sextam partem cantoribus , et duas de melioribus faculis. 

C A P. XXXI. 

De lampadibus et lummariis hasilicae vaticanae. 

\^uemadmodum basilica sancti Petri dignitate , et multis 
praerogativis alias ecclesias semper antecelluit, ita luminario- 
rum multitudine cunctas antiquitus superavit. Legimus cnim 
Hadrianum papam in uno tantum candelabro quot sunt anni 
dies totidem lucernas accendisse, CCC. scilicet LXVII. Quapro- 
pter cuncta basilicae ipsius admirabilia percurrentes non alie- 
num erit a nostro instituto etiam ista perscrutari , et quae anti- 
qui patres de hac re scripserint aperire. Vetustissimus , quod 

is 



j|74 ONUrHRlI PANVfMI 

sclam, est sanctus Gregorius , (jui luminarils ecclesiarum apo- 
stolorum continuandis oliveta et redditus donaverit , quod ex 
hac donatione eiusdem marmoreis tabulis sub porticu sancti 
Petri incisa liquet. Ivi est eiusmodi (1). 

Sabinianus papa Gre<>orii successor in eadem ecclesia lu- 
minaria addidit. Agatho papa moriens dimisit togam ad lumi- 
naria apostolorum , et sanctae xMariae ad praesepe. Gregorius 
vero TI. testamento ad luminaria beati Petri apostoli solidos 
miile legavit. Zacharias papa XX. auri libras donavit basilicae 
sancti Petri pro emendo oleo annuo , ut lucrum earum lumina- 
riis apostolicis proficeret. Hadrianus papa fecit pharum maio- 
rem signo crucis , qui ante presbyterium pendebat sustinentem 
candelas •M-CCC'LXV; instituitque , ut quater in anno omnes 
arderent, scilicet diebus natalis Christi , paschatis, sanctorum 
Petri et Pauli, et natali ipsius Pontificis. Ex tot tantisque san- 
ctorum Pontificum donariis pro luminariorum continnatione 
certa quaedam regula constituta fuit, et longo tempore in 
hac ecclesia usurpata , quam ex Petro Manlio subiiciam. 

In basilica vaticana quotidie ardebant CL. lampades. Ante 
altare beati Petri perpetuo lampades IX. In virga ante pectoralia 
lampades III. In unoquoque capitulo I, in unaquaque corona, 
quae XXXVIII. erant usque ad crucifixos , candela I. noctu , et 
usque dum missa expleretur ardebant , quae omnino quinqua- 
ginta sunt. In stationibus in unoquoque capitulo candelae IV. 
In rete , quod erat in atrio ecclesiae , candelae XII. In virga 
candelae XVIII. Ante sudariumdie noctuque candelae X. Ante 
imaginem beatae Virginis musivam post altare sudarii cande- 
la I. In oratorio sanctorum Processi et Martiniani candela I. 
Ad sanctam Mariam de cancellis candelae III. In arcu maiori, 
ubi corpus sancti Matthiae apostoli iacere fama erat , noete et 
die candela I, nocte vero tota candelae VIII. 

Ad S. Crucem candelal. Adsanctum lohannem. Ad fontes 
candela I. Ad sanctam Luciam candela I. Ad sanctum Pasto- 
rem candela I. Ad sanctum Gregorium candela I. In navi mi- 
nori sepulturae Pontificum candela I. Ad sanctam Mariam in 

(I) Hauc prolixam inscriptionein , utpote notissinniaui ex libris qui de 
basilica vat. aguut , comj)cndii gratia omittimus. 



))Ii; «ASILICA VATICANA LIB. III. 275 

oratorio canclela I. Tn oratorio sancti Leonis fV. candcln 1. \d 
sanctos Petrum et Paulum candela I. Ad sanctum liartliolo- 
maeum candela l. Ante Crucifixos candelae II. In rete cande- 
lae III. In virga candelae III. Ante portas ecclesiae extra can- 
delae V. In unoquoque porticalium candelae III. Ad sanctam 
Petronillam candela I. Ad sanctum Andream candela I. Sunt 
omnino candelae , quae in basilica vaticana dic noctuqne ar- 
dent, CL. In stationibus vero sunt CCL. In dedicatione , ascen- 
sione , festo sancti Petri , et octava eius retia accenduntur. Re- 
te magnum quod est in atrio ecclesiae ante portam argenteam 
in festo sancti Petri , et eius octava tantum accenditur. Exten- 
duntur quatuor funes in atrio eiusdem ecclesiae , id est in 
paradiso in modum crucis , et ligantur in angulis porticus , 
transmittunturque supra pineam aeneam , quae est in medio 
atrio, et in unoquoque fune sex candelae suspendebantur. In 
gradibus ante ecclesiam sanctae Mariae in turri extenditur 
restis magna a porticu , quae est supra gradus mortuorum 
«sque ad domum Petri lohannis de Pampano , qua XYIII. 
candelae ardentes suspendebantur {!). 

C A P. XXXIII. 

De reditibus antiquis basilicae vaticanae. 



G 



mnstantino augusto V, et C. Valerio augusti Licinii filio 
Licinio iuniore Caesare cons. sanctus Silvester papa XIIII. 
kal. decembris perfectas sanctorum apostolorum J^etri et Pau- 
11 basilicas sollemni ritu et comprecationibus dedicavit , et 
sub aris maximis dimidiata corpora ipsorum aequo pondere 
divisa , et invicem iuncta , capitibus in sacello palatii latera- 
nensis collocatis recondidit ; utrasque maximis proventibus ex 
Constantini liberalitate , unde sarta tecta conservari , et cle- 
rici in iis deservientes substentari possent dotatas numeroso 
ornatu donavit, de quibus nunc breviter dicam. 

(0 Omittinnis capiliilnm XXXII. (luo continctur catalof^us n'li((uia- 
rum hasilicao vat. (juia ipsarum descriptio copiosa (>\fal in opcrc edito Kr. 
Cancellarii dc socrctar. bas. val. T. l\. p. ((;:><). k('<|(|. 



276 OMIPIUUI PAWINH 

Itcditus basilicae sancti Petri apostoli , (/uos taryitus est 
imperator Constantinus Atexandriae in Aegt/pto. 

Possessio Thimialica , quam Ambronius Constantino augu- 
sto donaverat praestans solidosDCXX, chartadecadasCCC, aro- 
niatum libras CL, storacis isauricae iibras L, balsami libras 
LX, olei nardini libras CCC. Possessio Euthymii Caduci prae- 
stans solidos D, chartadecadas LXX. Antiochiaein Syria domus 
Datiani praestans solidos DCCXL. Possessio Sibyllina donata 
Constantino augusto praestans solidosCCCXXII, alios CCCIII, 
chartadecadas CL, aromatum libras CC, balsami libras XXXV. 
In Aegypti urbe Armenia , et per reliquam Aegyptum pos- 
sessio Agapii , quam ipsi imperatori Constantino donaverat 
praestans solidos DCC. PossessioPanoplitis praestans solidos DC, 
chartadecadas CD, aromatum cassiae libras CC, storacis libras 
CL, piperis medimnos L, croci libras C, cariophyllorum li- 
bras CL, balsami libras C, olei nardini libras CCC, olei cyprii 
libras C, papyri cannas mundas M, lini aegyptiaci saccos C. 
Possessio quam Ubronius donavit augusto Constantino magno 
praestans solidos CDL, chartadecadas CC, aromatum cassiae li- 
bras L, balsami libras L. Nicaeae in Bithynia domus culta prae- 
stans soIidosDXX. Cellae in Aphrodysia praestans solidos DXX. 
Cyri in provincia euphratensi possessio aromaton praestans so- 
lidos CCCLXXXII, alias CCCLXXX. Sub Tarso Ciliciae, insu- 
la Corycorum praestans solidos CM. InCyrretica balineum, pis- 
trinum , et popinae , praestantia solidos LXXV. Horti duo Ma- 
ronis, praestantes solidos XXI. Summa solidorum , praeter 
alios reditus VIM.DL; quae nostratis pecuniae aestimatione 
est aureorum IXM.DCCCXXV. 

Sanctus Gregorius papa ad instauranda abundantius basi- 
licae vaticanae luminaria , multa praedia , multaque praeser- 
tim oliveta illi donavit, sicuti constat ex publico documento 
inscripto tabulis marmoreis , quae cum primo septem essent, 
nunc duae tantum adliuc muro affixae sunt ante basilicae in- 
gressum , quas supra posui. Zacharias papa donavit basilicae 
sancti Petri massam fonteianam , quae cognominatur panaria , 



DE BASILICA VATICAiNA LIB. TII. 277 

de cuius donationibus ita meininit Bibliothecarius. Zachariae 
papae tempore obiit Theodorus maior fiiius Megisti Cataxan- 
ti , qui ob! veniam suorum delictorum praedium , quo ex he- 
reditate fruebatur paterna , situm ab hac romana urbe milia- 
rio quinto via tiburtina , in quo et oratorium sanctae Caeci- 
liae esse dinoscitur beato Petro dereliquit ; quod et ipse bea- 
tissimus Papa magnae constructionis fabricis atque picturis 
decoravit, ampliavitque in eo fmes ex omni parte. Data enim 
digna recompensatione his, qui in vicino eiusdem loci posses- 
siones tenere videbantur , nemini vim inferens , sed magis , ut 
condecet patrem , cuncta secus eumdem locum amica pactione 
emit praedia , et domum cultam beato Petro in eodem loco 
iure perpetuo statuit permanendam. Quae domus culta sanctae 
Caeciliae usque in liodiernum diem vocatur. Construxit quippe 
in ea et oratorium sancti abbatis Cyri , ubi et multas san- 
ctorum condidit reliquias , quam videlicet domum cultam usui 
proprio dominicae videlicet rationis descripsit. Hic constituit, 
et aiiam domum cultam in quartodecimo miliario a romana 
urbe de patriinonio Tusciae , et constitutionibus obligavit usui 
ecclesiae permanendam, etiam loca, quae ab Anna relicta quon- 
dam A<;athonis primicerii beato ['etro videntur e^se concessa. 
Hic massas , quae vocantur Antius, et Formias, suo studio 
iuri beato Petri acquisivit , quas et domos cultas statuit , et de 
omnibus superius adnexis domibus cultis apostolicae exaraiio- 
nis constituta faciens , atque sacerdotale collegium aggregans, 
sub interdictionibus statuit nulli quoque successorum eius Pon- 
tificum , vel alii cuilibet pcrsonae licere ipsas domos cultas 
ab usu ecclesiae quoquo modo alienare. Hadrianus papa dona- 
vit canonicis ecclesiae sancti Patri castrum Capracorum, et te- 
ctum sancti Clementis restituit. Leo papa nil. non contentus 
insignibus donariis ecclesiam sancti Petri exornasse, communi 
etiain canonicorum utilitati et commodo , ([uo melius ferven- 
tiusque divinis attenderent officiis consultum provisunu(ue , 
quam maxime tum studuit ; nam donavit canonicis sancti Pe- 
tri ex suo patrimonio castrum Bucegiam , alias Buceniam , 
et privilegio suo donavit iisdem canonicLs ecclesias sancti Sal- 
vatoris in Turnone ad sepulturam peregrinorum transalpino- 



^78 OM niini pvw i \ ii 

rum; sancti lustiiii in montc sacoorum ad sepultiiram pere^rf- 
norum itaiicorum ; eeclesiam quoque saneti Peregrini , quae 
non longe distat a porta eius noininis extra eivitatem Leonia- 
nam. Item eeelesiam sanetae Mariae in Palaeiolo, et sanctl 
Gre^orii martyris , quae post sanctum Petrum j^osita erat. At- 
que haee omnia cum reditibus , ac ceteris omnibus , quae ad 
easdem pertinerent , cui et alia multa contulit. Leo IX. pa- 
pa amplum privilegium canonicis sancti Petri fecit de liber- 
tate suarum eeelesiarum, decimam partem oblationis altaris ma- 
ioris canonicis donavit , et multa alia concessit ; cuius privi- 
legii exemplum sequens est. (1) 

Eugenius IIL edito diplomate concessit canonicis basilicae 
vaticanae quartam oblationum partem , quae eiusdem eccle- 
siae altari maiori ofieruntur , praeter eam quam concesserat 
Leo IX. papa. Hadrianus papa III, Clemcns III, et Alexan- 
der JU. id privilegium conlirmarunt. Gaelestinus V. ad tertiam 
partem auxit. Hadrianus IIII. donavit canonicis sancti Petri 
castrum Valerianum in Faliscis , agro Givitatis Castellanae, 
Idem privilegium edidit, quo libertatem omnium- ecclesiarum 
iuris basiiicae sancti Petri ubique existentium confirmavit. In- 
nocentius etiam III. papa huic basilicae addictissimus amplissi- 
mum de sancti Petri redituum confirmatione privilegium edidit 
admodum memoratu dignum , cuius exemplum sequens est. (2) 
Nicolaus III. papa reditus basilicae vaticanae auxit , et ei prae- 
dia donavit. Bonifacius I\. papa univit hospitale sancti Tho- 
mae in Formis basilicae sancti Petri , quod amplum et dives 
erat. 

G A P. XXXIV. 

De custodibus sanctl Petri. 

J_jeo papa , ut refert Bibliotlieearius , constituit super se- 
pulcra apostolorum custodes ex clero romano , qui diceban- 
tur cubicularii. Sanctus Gregorius lib. III. dialogorum, Tlieo- 

(1) Omlttitur propter prolixitatein. Pertinet autein ad bullarium vati- 
canum. 

(2) Hoc ao<ji:e i)roIi\uin omittimus. 



DE IJASILICA VATICA^A Lll?. 111. 2 7« 

clorum et Habundium, custodes ecclesiae beati Petri comme- 
morat, et de Theodoro , eiusque munere hoc speciatim reffrt: 
cum Theodorus ecclesiae beati Petri custos quadam nocte ci- 
tius ad melioranda iuxta ianuam luminaria surrexisset , ex 
more iigneis gradibus sub lampade positis stabat , et lampa- 
dis refovebat lumen. Tunc repente beatus Petrus apostolus in 
stola candida deorsum in pavimento constitit , eique dixit : col- 
liberte, quare citius surrexisti ? Quo dicto ab oculis aspicien- 
tis evanuit. Qua in re, ad quid idem beatus Petrus apostolus 
servienti sibi voluit praesentiam sui respectus ostendere , ni- 
si quia quicquid pro eius veneratione agebat , ipse hoc pro 
mercede retributionis sine intermissione videret. 

De Habundio autem sic idem sanctus Gregorius. Alius 
quoque illic , non ante longa tempora , sicut nostri senio- 
res referunt , custos ecclesiae ISabundius dictus est magnae 
humilitatis atque gravitatis vir , ita omnipotenti Deo fideli- 
ter serviens, ut idem beatus Petrus apostolus signis ostende- 
ret , ([uam de illo haberet aestimationem. Nam cum quaedam 
puella paralytica in eius ecclesia permanens manibus reperet, 
et dissolutis norvis corpus per terram traheret, diuque a bea- 
to Petro apostolo peteret ut sanari mereretur , nocte quadam 
ei per visionem adstitit , et dixit : vade ad Hal)undium man- 
sionarium, et roga illum, atque ipse te saluti restituet. Cum- 
que illa de tanta visione certa esset , sed quis esset Habun- 
dius ignoraret, coepit huc atque illuc per ecclesiae loca se tra- 
here, ut quis esset Habundius investigaret ; cui repente ipse 
factus est obviam , quem quaerebat , quae dixit : rogo te pa- 
ter, indica mihi quis est Habundius custos? Cui ille respondit: 
ego sum. At illa, inquit: pastor et nutritor noster beatus Pe- 
trus apostolus ad te me misit , ut ab infirmitate ista liberare 
me debeas. Cui ille respondit , si ab ipso missa es , surge ; 
eiusque manum tenuit , et ea in statu suo protinus surrexit ; 
sicque ex illa hora omnes in eius corpore nervi ac m(;mbra 
solidata sunt , ut solutionis illius signa ulterius nulla remane- 
rent. Haec retulimus ex beati Gregorii scriptis. 

Leo 1\. papa Hildebrandum subdiaconum sacrae rom. ec- 
desiae oecononmm de custodibus altaris beali Petri instituit. 



2H(» ONIIPHRII l'\NVIMr 

Modie lioc immus imi eaiionicorum aetatc et vitae inte^ritate 
insii];ni eoneeditiir , ([ui altarista voeatur. Diem nativitatis bea- 
tae Mariae viruinis uni e eustodibus altaris saneti Petri re- 
velatum fuisse, relert auetor vitarum Sanetorum in festo na- 
tivitatis beatae Mariae viriiinis. 

G A P. XXXV. 

De his qul in ccclesia beali Petri 
divina ofjicia celebrabant. 

AJivini cultus in ecclesiis usurpati duplex ratio est ; etenini 
aut in psalniorum cantu , aut in missarum celebratione eon- 
stituitur. Veteres romani Pontifices , qui sancti Petri basili- 
cam omnimode coli voluerunt , quatuor monachorum congre- 
gationes instituere, qui in eadem per vices suas divina psal- 
morum cantica pangerent , cum id munus antiquitus laici usur- 
parent. De horum monaehorum coenobiis et institutione ita 
scribit Bibliothecarius in Gregorii IIl. vita. Gregorius JII. pa- 
pa constituit , ut fere sine intervallo , et a presbyteris hebdo- 
madariis missarum sollemnia , et a monachis divina officia se- 
cundum constitutum , quod a collegio sacerdotum coram sa- 
cro corpore beati Petri apostoli factum est, in sollemnibus D. N. 
lesu Christi , beatae Mariae virginis sanctorumque, in orato- 
rio nomini eorum dedicato intra ecclesiam sancti Petri apo- 
stoli sub arcu principali; similiter et vigiliae celel)rarentur. Sed 
haec latius sugra in capitibus de monasteriis quatuor expli- 
cavi. Zacharias papa donavit basilicae sancti Petri omnes co- 
dices domus suae proprios , qui in eireulo anni leguntur ad 
matutinas, quibus etiam armaria feeit. Qui missas peragerent in 
altari sancti Petri delecti sunt primum septem presbyteri Car- 
dinales , mox totidem episcopi , qui evangelium canerent; qua- 
tuor diaeoni Cardinales , qui missas celebrantibus praesto es- 
sent. Addita est cantorum schola a sancto Gregorio papa , de 
quibus singulis , quae in antiquis ecclesiae monumentis inve- 
ni , aperiam . 

Sanctus Gregorius papa septem Cardinales hebdomadarios 



DE BASILIC4 VATICAiW IJI',. ril. 2HI 

in basilica sancti Petri instituit propter paenileiUes et bapti- 
smum , et propter missas peregrinorum ad altare sancti Pe- 
tri, qui per hebdomadas suas missarum soliemnia celebra- 
re debebant , hi fuere : presbyter Cardinalis tituli sanctae Ma- 
riae trans Tiberim. Presbyter Cardinalis tituli sancti Chry- 
sogoni. Presbyter Cardinalis tituii sanctae Caeciliae. Presby- 
ter Cardinalis tituli sanctae Anastasine. Presbyter Cardina- 
lis tituli sancti Laurentii in Damaso. Presbyter Cardinalis ti- 
tuli saucti Marci. Presbyter Cardinalis tituli sanctorum Mar- 
tini et Silvestri pontificum tituli Equitii. Totidem erant ad 
sanctum Pfiulum , ad sanctam Mariam maiorem , ad sanctum 
Laurentium extra muros , quae omnes erant ecclesiac patriar- 
chales. Idem Pontifex edixit supra corpora beatorum Petri et 
Pauli apostolorum a Cardinalibus missas iugiter celebrari. 
Stephanus IIL papa statuit, ut omni dominico die a scptem 
episcopis Cardinalibus hebdomadariis , qui in ecclesia sancti 
Salvatoris observant missarum sollemnia super altare sancti Pe- 
tri celebrarentur , et gloria in excelsis Deo diceretur super ru- 
gas, per quas ingrediuntur ad altare, ubi imagines in fronti- 
spicio constitutae sunt ; uiuun quidem in basilica beati Petri , 
et alium in basilica beati Petri , et alium in basilica beati Pau- 
li, et alium ad sanctum Andream. Sanctus Gregorius papa 
romanum cantum, primicerium, et scholam cantorum instituit, 
docuit({ue: fecitque ad sanctum Stephanum orphanotrophium, 
ubi primicerius, et cantores manerent, quorum aliqui iugiter 
cum Pontifice essent. Fecit etiam xenodochium sui nominis , 
quod postea sancti Gregorii dictum est iuxta gradus beati Pe- 
tri , et constituit ibi tres cantores cum primicerio , qui assi- 
due missas ad altare beati Petri canerent , primiceriusque ipse 
indutus pluviali et mitra cum virga staret iuxta altare , cum 
tribus sociis , et stipendia opportuna haberet , ut ex eorum pri- 
vilegiis constat. Statuit etiam quatuor cantores ad sanctum 
Paulum , totidem ad sanctam Mariam maiorem , totidem ad 
sanctum Laurentium extra muros pro servitiis missarum Car- 
dinalium cum iisdem salariis. Praecepit vero primicerio et can- 
toribus, ut nulla ralione discederent a modulis , quos ij^se in 
romana ecclesia docuerat. Ordinavit (juatuor diaconos Cardina- 



282 ONiiPHini ivwviMi 

les , (lui ad sanctum Petrum evaniiclia decantarent ad missas, 
et praediearet uiuisquis(iue in eeelesia sua. iNieolaus III, (jui 
in cardinalatu arelHpresbyter in basilica saneli Petri fuerat, 
Pontilex faetus eultum divinum uovis optimis^iue eonstitutio- 
nibus amplilieavit , eauonieorum numerum et praediorum re- 
ditus auxit , ut ex eius bulla manifestum est. (1) 

C A P. XXXIX. 

De rebus memoratu digms , quae in hac basilica acciderunt. 



I 



gitur cum summa semper fuerit apud omnes Pontifices, 
eum basilieae ipsius, tum praecipue altaris maioris veneratio, 
operae pretium erit hic parvula quaedam adiicere , quae pas- 
sim ad hoc argumentum spectantia ex variis locis collegimus. 
Et primuin referemus , quod beatus Gregorius ad Constanti- 
nam augustam , quae capita beatorum apostolorum Petri et 
Pauli ad se transmitti volebat , inter cetera respondit : eorpo- 
ra sanctorum apostolorum Petri et Pauli tantis in ecclesiis suis 
coruscant miraculis , atque terroribus , ut neque ad oran- 
dum sine magno illuc timore possit accedi. Denique dum bea- 
tae recordationis decessor meus argentum , quod supra sacra- 
tissimum corpus sancti Petri apostoli erat , longe tamen ab eo- 
dem corpore XV. pedibus mutare voluit , signum ei non par- 
vi terroris apparuit. Sed et ego aliquid ad sacratissimum cor- 
pus sancti apostoli meliorare volui , et quia necesse erat , ut 
iuxta sepulcrum eius effodi altius debuisset , praepositus lo- 
ci ipsius , ossa aliqua tum quidem eidem sepulcro coniun- 
cta reperit , quae quoniam levare praesumpsit , atque in alio 
loco transponere, apparentibus quibusdam tristibus signis, sub- 
ita morte defunctus est. Cognoscat autem tranquillissima do- 
mina , quod romanis consuetudo non est , quando sanctorum 
reliquias dant , ut quicquam tangere praesumant de corpore, 

(1) Praetermittimus capitulum XXXVI. de stationibus sacris urbis Ro- 
mae, ([uod veluti peculiare Panvinii opnsculuui typis ianuliu vulgaUuu fuit. 
Item omittimus capp. XXXVIl. et XXXVIIl, quae apud P. ^lanlium sunt. 



1)E HASfLlCA VATICAMA lAV.. IIT. '2H;i 

sed tantummodo in pyxide mittitur, atciue ad sanctissima cor- 
pora sanctorum ponitur. Quo ioco, (juid ipsi l)eato (irei^^orio 
eius rei gratia sub ipsomet altari sancti Petri admiraljile qui- 
dem et stupendum acciderit , convenienter dicendum est. 

Cum enim ro<>atus luisset aliquando a nobili quodam et 
mafjno viro per legatos ad id inissos , ut aliquid reliquiarum 
ex sanctis apostolis , martyribusque , qui Romae conditi essent, 
ei transmitteret , dignum putans honesto illius desiderio , quan- 
tum licebat , satisfacere , celebratis prius missis sollemnibus , 
consecrationum officiis super sancta corpora eorum , sicuti an- 
tiquis moris fuit , suscepit pannos , super quibus celebratio fa- 
cta fuerat , divisosque ac singulis sanctorum corporum reliciuiis 
impositos conclusit, suis quoque thecis annulo suo obsignatis, 
atque ita legatis deferendos domino eorum dedit : legati au- 
tem , ut est euriositas hominum ad omnia semper, quae non 
intelligit prompta, ablatis signis thecas aperuerunt, cumque ni- 
hil praeter scissa pannorum frusta invenissent, quasi delusos 
se arbitrantes ad Pontificem redierunt, conquerentes non id 
cuius causa tanta cum difficultate ac longitudine viarum ve- 
nissent deferendum domiuo suo datum eis esse. Pontifex ve- 
ro ubi haec intellexit, statiin ad Deum conversus post celel)ra- 
ta iterum missarum sollemnia , habitasque Deo inagnas et de- 
bitas preces , accepit cultellum de manu eius , qui signa te- 
meraverat thecasque recluserat , et sub altare sancti Petri co- 
i'am omnibus conspicientibus unam illaruin partium panni me- 
diam scidit , quam sanguis illico inde profluens, quasi gra- 
viter vulnerata cruentavit : quo plane tam admirabili ac ma- 
nifesto signo exterriti legati , et veniam conimissi sui suppli- 
ces prostratique in terram petierunt , et admoniti demum a 
sancto pontifice Gregorio quanta esset in ipsis frustis panno- 
rum divina virtus, quantaque apostolorum , et martyrum me- 
rita effuso sanguine eorum infusoque in illa per vim et my- 
sterium celebrati dominici sacramenti , summa affecti de^ otio- 
ne simul et laetitia , non obsignatis clausisque ut antea thecis 
regressi sunt. 

Magna haec, (piae gessit beatus Gregorius. .\ec minora, 
(|uae de clave aurea sancti Pelri apostoli , (juae n sacratissin\o 



284 ONIIPHIUI PANVINIl 

eius corport' transmitti solebat ; de ((ua videlicet clave, hoc 
est gestum. J)um eam quidam lonoobardus civitatem ini^ressus 
in transpadanis parti])us invenisset, quia sancti Petri clavis 
esset despiciens, sed pro eo quod eam auream vidit , facere 
ex illa sibi aliquid aliud volens, eduxit cultellum , ut illam 
incideret , qui mox cultellum cum quo eam per partes mittere 
voluit , arreptus per spiritum sibi in gutture defixit , eadem- 
que hora extinctus cecidit. Et dum illic rex Longobardorum 
Autcharius, atque alii multi eius homines adessent, et ipse qui 
se percusserat seorsum mortuus , clavis vero seorsum iaceret 
in terra , factus est omnibus vehementissimus timor , ut eam- 
dem clavem de terra levare nullus praesumeret. Tunc quidam 
longobardus catholicus , qui orationi et eleemosynis deditus , 
Mumulsus nomine vocatus est, ipse hanc levavit de terra. Aut- 
charius vero pro eodem miraculo aliam clavem auream fecit, 
atque cum ea pariter ad sanctae memoriae decessorem meum 
transmisit , indicans quale per eam miraculum magnum con- 
tigisset. Haec divus Gregorius , qui libro \I. epistola XXV. 
sic scribit : « benedictionem sancti Petri apostolorum principis, 
quem multum diligitis, clavem a sacratissimo eius corpore vo- 
bis transmisimus , in qua ferrum de catenis eius clausum est, 
ut quod illius collum ligavit ad martyrium , vestrum ab om- 
nibus peccatis solvat. Item libro X.epistola VII: indicamus 
per lalorem praesentium Hilarium chartularium nostrum cla- 
vem nos a sacratissimo corpore beati Petri apostolorum prin- 
cipis transmisisse , in qua de catenis quoque ipsius benedictis 
continetur ; qua collo vestro suspensa , hoc vobis eo interce- 
dente gratia absolutionis fiat , quod iili fuit causa martyrii. 
Ilem mittit eiusmodi clavem Secundino lib. VII. epistola LIII. 
Gregorius clavem parvulam a sacratissimo corpore beati Pe- 
tri apostoli p"o eius benedictione Richaredo regi Vestgottho- 
rum transmittit , in qua inest ferrum de catenis eius inclusum. 
Item crucem in qua lignum dominicae crucis inest , et capil- 
li beati lohannis Baptistae. Item clavem aliam a sacratissimo 
beati Petri apostoli corpore libro VII. epistola GXXVL Item 
clavis a sacratissimo corpore beati Petri Asclepiodoto transmis- 
sa lib. XII. epistola XVIL Item de sudario sancti Pauli et 



DE BASILICA VATICANA Llll. II!. ^H'* 

catenis, quae collo gestavit lib. III. epistola X\X. Item di- 
cit de tunica atque cucuUa, de benedictione Petii apostoli li- 
bro VIII. epistola XLV. 

Porro ut ad alia descendamus , ait idem in libro III. dia- 
logorum , tanta in basilica sancti Petri gesta se cognovisse , 
ut si cuncta evolvere conaretur , ab omnium iam procul dubio 
narratione conticescere oporteret. Quibus etiam adiiciendum vi- 
detur, quod in eadem basilica ad altare ipsum maius sanctl 
Petri , cuius causa nunc tanta dicere aggressi sumus , non 
minus quidem quam superiora , aut rei gestae magnitudine , 
aut divinae virtutis admiratione apparuit : siquidem cum opus 
moralium , quod beatum Gregorius ediderat , ac Leandro ar- 
chiepiscopo hispalensi inscripserat , defuncto illo ac successo- 
re eius beato Isidoro per totam Hispaniam incuria hominum 
deperiisset ; placuit consilio toletano , quod XXX. episcoporum 
praesentia tunc hahitum fuit , regique simul Hispanorum Chin- 
dasvindo , ut Tagio episcopus caesaraugustanus , vir optimus 
idemque sacris litteris admodum eruditus , Homam ad sum- 
mum pontificem lohannem quartum inquirendi transcriben- 
dique eius operis causa mitteretur : quam rem cum tardius 
difliciliusque , quam putaverat, adsequeretur propter subitam 
mortem ipsius Pontificis , creationemque alterius Thcodori re- 
bus aliis novis occupati , motus magna devotione basilicae san- 
cti Petri , petit interim , ut per noctem unam permitteretur ei 
in illa clausis ianuis vigilias agere. Neque aliter, ac petit, impe- 
trat. Vigilanti autem , et oranti , ac quam maxime ante omnia, 
ut opus cuius causa venerat assequi posset , Deum intento ani- 
mo obsecranti , sub intempestae noctis tempore , apparuit in- 
gens patrum multitudo, qui et cultu et vestitu simul atque 
incessu magnam prae se venerationem maiestatemque feren- 
tes, a porta basilicae ad altare usque maius bini procedebant. 
Quos non sine terrore ille aspiciens , fixus tantum ubi erat 
perstabat non quoquam egredi , donec progressa est turba il- 
la. Duo autem eorum ipsum adierunt percunctantes nomen, et 
patriam , et causam adventus eius. Quibus ab eo pariter red- 
ditis, alter eoium pvotenso digito locum ubi opus moralium, 
(|Uod tantopere optabat reconditum esset, demonstravit. Quibus 



286 mJlIPHRn PANVIMl 

plane non tani sociiro ille (luam laoto animo factus roGjavit ^ 
ut quisnam ipse , (lui cum co Io(]ucl)atur , ac rcli(fuus adeo 
venerandorum patrum coetus csset, apcriret. Ncc se<inius ille, 
scito, in^piit , duos illos quos praeire omnes alios vides in- 
sertamanu se invicem complcxos, apostolos Pctrum ct Paulum 
esse. Ceteros vero , qui subsequuntur, successores eorum roma- 
nos Pontilices, at([ue ordine quidem sicuti suo (luisque alii 
loco successit ; me autem Gregorium ipsum, cuius moralium 
opus tanta cura inquiris , cuiusque causa tantum itineris la- 
borem suscepisti. Atque his etiam maiore laetitia affectus , 
dic iterum , inquit , ac ostende mihi si hic vobiscum est bea- 
tus pater Auiiustinus, cuius eximiis operibus, non minus etiam 
quam tuis semper delectatus sum. Stetit ille fiudito tanti pa- 
tris nomine, ac nequaquam hic ipse est ait: nam summum 
illum et excellentissimum virum altior longe a nobis tenet 
locus. Atque haec ubi dixit, ocius cum socio ad alios unde di- 
scesserat reversus est. Nec mora , videt episcopus omnem il- 
lam sanctissimam turbam ab altari maiori post magnam ei 
exhibitam reverentiam et adorationem , portis basilicae eo- 
dem quo introierat ordinc egredientem. Quae cuncta , uti vi- 
derat , magna certe et admirabilia , summo Pontifici enarravit , 
ac quorum causa venerat moralium libros laetus secum in Hi- 
spaniam tulit. Nec vero res tanta hoc loco praetereunda fuit , 
quam omnes maxime moralium libri ante ipsum prologum in 
omni ferme Hispania scriptam habent. 

Cui consentaneum est et aliud , quod ad demonstran- 
dam sublimem eiusdem beati patrrs Gregorii gloriam , super 
ipso etiam altari maiori sancti Petri operatum fuisse Deum , in- 
gens quidem et memorabile , antiquae tradunt historiae. Nam 
cum Ambrosius et Gregorius , summi ambo sanctique docto- 
res ecclesiae , civesque ambo romani , pro suo quisque in- 
genio divina officia edidissent, ortaque proinde inter sacer- 
dotes christianos magna esset disceptatio , utrum eorum , quo 
magis uterentur , suscipi deberet , placuit concilio , quod tem- 
pore Hadriani papae habitum est , adsentiente etiam Caro- 
lo magno , ut bina officia super altare sancti Petri pone- 
rentur, obseratisque basilicae portis, ac magna diligentique 



DK BASILICA VATICANA LIB. IIF. 287 

adhibita custodia per noctem ita manerent, non intermissis 
interim dignis devotisque ad Deum orationil)us , ut ({uod eo- 
rum potius eligendum esset, singulari aliquo signo ostenderet. 
Nec secus, ac optabant, evenit. Mane enim cum introissent 
basilicam , officium beati Gregorii dissoluto codice , sparsisque 
hic inde per pavimentum foiiis, quasi disseminatum ; oflicium 
vero beati Ambrosii solum ipsum super altare apertum inve- 
ncrunt. Qua plane tam admirabili re cognita , altius mentem 
omnes efferentes , non aliud eis significatum esse crediderunt , 
quam ut beati Ambrosii officium in sola ecclesia mediolanen- 
si , beati autem Gregorii in universo passim orbe celebrari 
deberet. 

Illud quoque est memorabile , et relatione dignum , quod 
scribit Gregorius turonensis , panniculos de beati Petri corpo- 
re sumptos ponderosiores fuisse , quam cum eodem allati fue- 
runt , qui diversis aegritudinibus male affectos sanabant mi- 
raculo frequenti et diuturno. Cum Leo papa epistolam X. ad 
Flavianum episcopum constantinopolitanum de divinitatis hu- 
manitatisque sacramento contra Euthychem scriptam , quae a 
Graecis columna iidei dicitur, confecisset , altari beati Petri im- 
posuit, noctemque integram ihi reliquit, et de eiusdem sanctis- 
simo corpore mane emendatam recepit, (fertus nocturna visione 
de eius emendatione factus. Ita scripsit Sopiironius de dictis et 
factis Sanctorum. Tungrenses a calamitatibus Galliae immi- 
nentibus servatos fuisse per revelationem ad altare sancti Petri, 
dicit doctus quidam vir Sigebertus in chronicis *. llt fieret * an. ir,3. 
commemoratio omnium defunctorum post festum omnium san- 
ctorum , reveiatum fuit ad altare beati Petri , ut divus Anto- 
ninus parte historiarum secunda scribit. 

C A P. XL. 

Dc viris illustribus , et praesertim CardinalH)us 
in basilica vaticana sepultis. 

Jt raeter romanos Pontifices, imperatores, reges, et alios cla- 
rissimos viros, in basilica vaticana sepulli sunt multi et in;i^- 



*2SS ONUPHHII PANVIMI 

ni nominis Cardinales , ([uorum aliciuot nomina et cpitapliia 
subiiciemus. 

Benedictus Caietanus anagninus, Ronifacii VIIT. papae fra- 
tris (ilius, qui patruo ante pontilicatum procurante, diaconus 
Cardinalis sanctorum Cosmae et Damiani a Caelestino V. pa- 
pa iunio MCCXCIV. creatus fuerat , obiit Romae III. idus 
octobris anno MCCXCVI, sepultusque est prope altare patrui 
siii Bonifacii VMI. sancto Bonifacio dicatum. 

Petrus liispanus episcopus Cardinalis sabinus a Bonifa- 

cio III. papa anno MCCCII. creatus , obiit Avenione anno 

MCCCXI. Corpus Romam relatum in sacello Bonifacii VIII. 

eum bac inscriptione sepultum est. 

Dominus Petrus sabinensis episcopus Avenione mortuus , 

et ad basilicam istam delatus, sepultus est ad pedes 

domini sui in dicta basilica anno Domini MCCCXI. 

Decima quarta die. 
Annibaldus de Ceccano , regulus romanus , episcopus Cardi- 
nalis tusculanus, creatus a lohanne XXII. papa an.MCCCXXVII, 
obiit mense iulio anni MCCCL. in Campania, legatus in reg- 
no Neapolitano. Cadaver Romam relatum , in maiorum monu- 
mentis sepultum est ad sanctum Petrum. 

Christophorus Maronus romanus, presbyter Cardinalis tituli 
sancti Cyriaci in thermis , archipresbyter basilicae sancti Petri 
a Bonifacio IX. papa creatus anno MCCCXXCIX, obiit Ro- 
mae pridie r.onas decembris anno Domini MCCCCIIII, sepul- 
tusque est ad sanctum Petrum prope sacellum sancti Thomae 
marmoreo tumulo cum hoc epigrammate. 

Qui legitis carmen lacrymabile , fundite fletus , 
Fundite , et hoc multum lacrymis ornate sepulcrum. 
Maxima cardinei cubat hic nam gloria coetus 
Corpore Christophorus , sed spiritus insidet astris. 
Fidus apostoiicae per tot fluctuantia cymbae 
Naufragia ecclesiae fuit hic et temo salubris. 
Multiplici virtute nitens, et amator honesti 
Vir erat ; evecto cu? tantum ad culmen honoris 
, Nominis almae tui titulum Cyriace dedisti. 
Anno Domini MCCCCllII. 



»B BASILICA VATlCAiNA LIB. 111. 289 

lordanus Ursinus romanus , episcopus Cardiualis sabinus , 
maior paenitentiarius , decanus , creatus ab Innocentio YII. 
papa anno MCDV, obiit ad balnea petriolana fanensis dioece- 
sis anno MCDXXXIX. V. kal. iunii, sepultus ad sanctum Pe- 
trum in maiorum sepulchris. 

Antonius Calvus romanus, presbyter Cardinalis tituli sancti 
Praxedis , archipresbyter sancti Petri, ab Innocentio VII. papa 
creatus anno MCCCCV, obiit Romae VI. nonas octobris anno 
MCCCCV, sepultus ad sanctum Petrum. 

Petrus Fonsecca lusitanus hispanus, diaconus Cardinalis 
sancti Angeli creatus anno MCCCCVIII. a Benedicto XIII. 
antipapa , et susceptus pro Cardinali a Martino V, obiit apud 
Vicovarium XII. kal. septembris anno MCCCCXXVII, sepul- 
tus marmoreo sepulcro in sacello sancti Tliomae cum hoc 
elogio : 

Ortus in hesperiis praesul dignissimus oris 
Fonseca de prole Petrus lux gloria magni 
Sanguinis et patrii super exaltalor houoris 
Hic iacet : a sacro tutihnn Micliaele recepit 
Cardineum , cuius sapientia claruit altas 
In laudes sensati animi. Mirabilis iste 
Doctor erat , divina colens , et amator honesti , 
Mente pius , recti prudens moderator et aequi. 
Venit amara dies, qua dirae syncopa mortis 
Heu patrem hunc rapuit , Domini labentibus annis 
Mille quadringentis , bis denis atque duobus, 
Dura vicena dies augusti panderet astra. 
Spiritus in caelo tecum sacer Angele vivat ! 
Antonius Pancerinus de Portuginiario foroiuliensis, episco- 
pusCardinalis tusculanus, patriarcha aquileiensis, anno MCDXI. 
a lohanne XXIII. papa creatus , obiit Romae V. nonas iuiii 
anno MCDXXXI, sepultus ad sanctum Petrum. 

Ardicinius senior de la Porta novariensis , diaconus Cardi- 
nalis tituli sanctorum Cosmae et Damiani , a Martino V. papa 
anno MCDXXVI. creatus, obiit Romae V. idus aprilis anno 
MCDXXXIV, sepultus in oratorio sancti Thomae marmorea 
sepulcro cum hoc epigrammate : 



290 OUPIIUII PA.^^VIMI 

Hie de ki P(>rlJ\ iacct Ardleinus , utnxjue 

lure ienens prinunn doetor in orl^e loeutn. 
lh*imus et orabat per eonsistoria eausas 

lustieiam summa relliiiione eolens. 
Post ad eardineum merito exaltatus honorem 

Inter apostolieos sedit et ipse patres. 
Talem Roma tibi lombarda Novaria misit 
Insignem generis nobilitate virum. 
Qui obiit anno Bomini MGCGCXXXIIIT. die YIII. aprilis. 
Franciscus Gondobnerius venetus , episeopus Gardinalis por- 
tuensis, S. R. E. eancellarius , ereatus ab Eui^enio IIII. papa 
patruo suo anno MGGGCXXXI, obiit Romae III. kal. novem- 
bris anno MCGGGLII, sepultus ad sanctum Petrum. 

Nicolaus de Aceiapaccio surrentinus, presbyter Cardinalis 
tituli S. Marcelli, creatus ab Eugenio IIII. anno MCGGCXXXIX, 
obiit Romae III. nonas aprilis anni MGCCCXLVII, sepultus 
ad sanetum Petrum. 

Isidorus Ruthenus graecus , episcopus Cardinalis sabinus , 
ereatus ab Eugenio IIII. papa anno MGGCGXXXIX, obiit Ro- 
mae V. kal. maii anno MGGCCLXIII, sepultus ad sanctum 
Petrum. 

Antonius Cerdanus maioricensis hispanus , presbyter Gardi- 
nalis tituli sancti Ghrysogoni , creatus a Nicolao V. papa an- 
no MCCGGXLVIII, obiit Romae pridie idus septembris anno 
MCGCGLIX, sepultus in vestibulo sacrarii sancti Petri humi , 
cum lapide supra posito cum hoc epitaphio : 

MGGCGLVIIII. die XII. mensis septembris 

Antonius Gerdan maioricensis Gardinalis 

ilerdensis quievit in Domino. 

Riccardus Oliverius de Ango normanus gallus , archipresby- 

ter sancti Petri , episcopus portuensis, creatus a Callisto III. pa- 

pa anno MGCGGLXX. Corpus Romam translatum sub altari 

sanctae Petronillae sepultum est, ubi adhuc extat haec inscriptio: 

Riccardus episcopus Cardinalis portuensis constantien. 

Normandia oriundus hoc altare vetustissimum 

nova facie et dote nova testamento iussit ornari, 

ubi in pace requiescit MCCCGLXX. 



nE !5\S11.U:\ VATICANA Lil'.. III. 2'Jl 

Rerardus Herulus narniensis, episcojms Cardinalls sabinus, 
creatus anno MGCCCLX. a Pio II. papa, ol)iit lioniae tertio no- 
nas aprilis anno MCCCCLXXIX, sepultus ad sanctum l^etruni 
prope sacellum sancti Thomae marmoreo eleganti tumulo cum 
hoc epitaphio : 

Sedente Xisto TTTl. pont. max. 

Berardo Herulo narnien. , episcopo sabin. S. R. E. Card. 

spoletin. pontificii civilisque iuris summo interpreti , 

iustitiae , religionis cultori , singularique integritate , 

cunctis eximiis romanae curiae muneribus functo , 

abstinentia , severitate , insigni humanae vitae exemplo , 

a Pio II. pontifice maximo Cardinali ob virtutem creato , 

ceteris Pontilicibus ac patribus aeque caro. 

Constantinus episcopus spoletin. avunculo b. m. pos. 

Annum agens LXX communi omnium bonorum moeroro 

immortali de se apud posteros fama relicta decessit. 

Exitus vitae similis. 

III. nonas aprilis anno salutis MCCCCLXXVIII. 

Stephanus Nardinus foroliviensis , presbyter Cardinalis titu- 

li sanctae Mariae trans Tiberim creatus a Sixto IIII. papa 

anno MCCCCLXXIIII, obiit Romae II. kal. novembris anno 

MCCCCJ^VXXIIII, sepultus ad sanctum Petrum humi prope 

sacellum sancti Thomae , tabula marmorea supra posita cum 

hoe elogio: 

D. 0. M. 

Stephano Nardino patria foroliviensi , S. Mariae trans Tiberim 

presbytero Cardinali mediolan., legato Aveiiionis positum 

anno salutis MCCCCLXXXIV. II. kal. novembris. 

Ardicinu3 iunior de la Porta novariensis presbyter Cardi- 

nal. tituli sauctorum lohannis et Pauli , creatus ab Innocentio 

VIII. papa anno MCGCCXXCIX, obiit Romae pridie nonas 

febniarii anno MCCCCXCIII, sepultus ad sanctum Petrum 

marmoreo tumulo in sacello sancti Thomae cum hoc epila- 

phio : 

Ardicino de la Porta Ardicini Cardinalis 
nepoti, episcopo aleriensi, iuris utriusque perito, 
conciliatori Matthiac Hunj:;ariac reuis cum 



292 ONuniuii PANViNrf 

Fiiderico III. Aui!;. {i,ratiaruni iustitiatHjucr 

rcforondario et signatori , sedcnte 

Xisto IFII. ac Innocentio VIII. et ab hoc 

spontc ob merita prcsbyt. Card. electo. 

Qui vixit anno LYIllI. dcces. sub Alexandro 

VI. ab salute nostra MCGGCLXXXXIII. 

pridie nonas februarii 

Dt)niestici clientes heredes sacello ornato 

Monimentum hero rari exempli pos. 

Aequa industriae fides et pudor. 

Antoniottus Pallavicinus genuensis ligur, episcopus Cardi- 

nalis praenestinus , ab Innocentio VIII. papa creatus anno 

MCCCGXXCIX, obiitRomae Illl.idus septembris annoMDVII, 

sepuitus marmoreo tumulo ad sanctum Petrum prope altare 

sanctae columnae cuin hae inscriptione : 

Antoniottus Cardinalis sanctae Praxedis 

mortem prae oculis semper habens 

vivens sibi posuit anno MDL. 

lohannes Borgia valentinus hispanus, presbyter Cardinalis 

tituli sanctae Susannae, creatus ab Alexandro VI. papa anno 

MCCCCXCIII, obiit Romae kal. augusti anno MDIII, sepultus 

ad sanctum Petrum. 

Bartholomaeus Martini valentinus hispanus, presbyter Car- 
dinalis tituli sanctae Agathae, creatus ab Alexandro VI. papa 
anno MCCCCXCVI, obiit Romae VIII. kalend. fehruarii anno 
MD, sepultus ad sanctum Petrum. 

lohannes Lopez valentinus hispanus , presbyter Cardinalis 
sanctae Mariae trans Tiberim creatus anno MCCCCXCVI. ab 
Alexandro VI. papa, obiit Romae nonis augusti anno MDI, 
sepultus ad sanctum Petrum. 

lohannes Baptista Ferrarius mutinensis, presbyter Cardina- 
lis tituli sancti Chrysogoni, creatus ab Alexandro VI. papa 
anno MD, obiit Romae XIII. kal. augusti anno MDII, sepul- 
tus ad sanctum Petrum. 

Franciscus Florez Valentinus hispanus,diaconus Cardinalis 
sanctae Maiiae novae, creatus ab Alexandro VI. papa anno 



DE BASILICA VATICANA LIB. Ili. 29X 

MDIII, obiit Romae V. nonas maii anno MDVII, sepultus ad 
sanctum Petrum. 

Factius Sanctorius viterbiensis, presbyter Cardinalis tituli 
sanctae Sabinae, a lulio II. papa creatus anno MDY, obiit Ro- 
mae XI. kal. aprilis anno MDX, sepultus humi retro aitare 
capellae sixtinae cum lulio II. et Galeotto cardinale cum fru- 
sto lapidis sic inciso : 

Depos. Factii Sanctorii Cardinalis sanctae Sabinae. 
Galeottus Franciottus de Ruere lucensis, Cardinalis tituli san- 
cti Petri ad vincula , et sacrae rom. ecclesiae cancellarius , a 
lulio II. papa creatus anno MDIII, obiit Romae II. kal. au- 
gusti anno salutis MDVIII, sepultus retro altare saceUi sixti- 
ni humi cum frusto lapidis , sic inscripto : 

Depos. Galeotti Cardinalis sancti Petri ad vincula. 
Aloysius Rubeus tlorentinus, presbyter Cardinalis tituli san- 
cti Clementis, creatus a Leone X. papa anno MDXVII, obiit 
Romae XIII. kal. septembris anno MDXIX, sepultus hurai 
prope altare sudarii cum hoc epitaphio : 

D. 0. M. 

Aloysio vetustissima ac nol>iIi Rossiorum 

Florentiae familia orto , ob eius in Mediceam familiam 

affinitatem , fidem et 

observantiam Leoni X. pont. max. apprime 

grato, ac ob eius ingentes animi 

corporisque dotes in cardineum senatum ascito , 

et mox cum totius romanae curiae luctu 

immatura morte perempto , idem 

Leo X. pont. max. temporaneum monumentura 

donec in patriam sepulcro tanto viro 

Digno tumulandus portaretur , fieri fecit. 

Obiit anno Domini MDXIX, mense augusti , die XX. 

Franciottus Ursinus romanus, diaconus Cardinalis sanctae 

Mariae in Cosmedin , creatus a Leone X. papa anno MDXVII, 

obiit Romae pridie nonas februarii anno MDXXXIIII, sepul- 

tus ad sanctum Petrum in deposito , cum hoc epitaphio : 

Franciotto Cardinali Ursino 

Leonis X. pont. max amitino , qui dum 



'J«M OM PlllUI PANVINir 

iinnuni propc L\I. n.iiciTt dicni 

climsit cvlrcinum , quarto idus 

iim. MDWXIIII. Octavius Ursinus 

patri optimo pos. 

(^hii leiris hoc tumulo fidei morunKjuc pioruin 

Lanificae omne dccus composucrc deae. 

Hcnricus Bori>ia valcntinus, liispanus, lilius ducis Gandiae, 

diacoiuis Cardinalis creatus a Paulo ll[. papa an. MDWXIX, 

obiit \ itcrbii XV. l<al. octobris. (^adaver Komam porlatum in 

sacrario basilicae sancti Pctri scpultum est lateritio tumulo , 

cum bac inscriptione : 

Henricus gentc Horgia natione hispanus 

patria valcntinus Alcxandri Yl. pronepos 

ducis Gandiac lUius , dum in maximam spcm 

assurgcret , immatura morte heu nimium 

raptus est. Spiritus in caelo , corpus hic 

rcquicscit. Vixit post acceptum Cardinalis galerum 

L\. ferme inenscs , aetatis vero anno XXL 

obiit XV. kal. octobris anno Domini MDXXXIX. 

Illustris D. lohannes Borgia nepoti carissimo, una cum 

rcv. patre episc. lucerino ex Pauli III. pont. max. mandato pos. 

De viris illustribus in basilica vaticana sepultis. 

Praeter Cardinales , de quibus supra scripsi , praeter etiam 
Pontificcs , imperatores , reges et eorumdem uxores , de qui- 
bus infra dicam , multi alii praeclari nominis viri in eadem 
ecclesia sepulti fuisse traduntnr. Id quum ex historiis, tum ex 
ipsorum epitaphiis intelligitur, quorum vetustissimum adhuc 
extat. 

« Hunc tumulum conspicite cuncti Ambrosii primicerii no- 
tariorum ecclesiae, iam funus est hoc tumulatus solo. Benig- 
nus semper existens , in moribus aptus , in creditam sibi rem 
tidelissimus dispensator , consiliator existens Pontifici qui tunc 
in tempore erat , quae sunt saluti monita praebebat. Ex hac 
urbe processit suum secutus pastorem in Boma salvanda. Utri- 
que petebant regnum tendcntcs Fraucorum. Sancta perveniens 



DE BASFLICA V\TIC4>A LIl'.. III. 29fc 

loea beati Mauricii aulae , secus llavi Rodani jitus , ubi vi- 
tam nobiliter doctus finivit , mense decembris ind. VII. tem- 
pore D. N. Stephani papae. Suboles audiunt , intrinsecus «;e- 
munt de tali tantoque doctore })rivati , simulque sodales de 
tali funere iugent, rivulos lacrymarum fundunt , cum cater- 
va sequipedum pietatem noscentes , tanti magistri conspicien- 
tes tumulum. Domestici domus saepius suspirant facta bona 
tanti viri noscentes. Obviata mors disiunxit , ([uae nullum re- 
servat honorem , cui louga expectabat via , detenuit in hora 
post sex curricula aon. remotus de exilio ad propria corpus 
redivit humandum. Quem sui amatores lilii cum magno re- 
duxerunt honore pristinaeque patriae reddiderunt. En placuisti 
Deo Ambrosie alme, ut in gremio sanctae ecctesiae matris re- 
versus affabilis esses. lanitori caeli commendo tua membra 
iam redacta favillis resurrectura in line mundi. Hic requiescit 
Ambrosius R. E. G. primicerius , qui vixit annos plus mi- 
nus sexaginta , qui positus est mense septembris, in die XIII, 
tempore ter beatissimi D. N. Pauli papae. 



Alia p/ura epitaphia virorum illustrium in templo vati- 
cano eiusve sacris cnjptis sepultorutn , videsis ajmcl Petrum 
Manlium., Map/i. Vegium, atque PhiUppum Laur. Dionysium 
cum, nupera appendice ; denique apud Gruterum T. II. in in- 
scriptionibus christianis ex codice palatino sumptis. E. 



y!)f. OMIPFIUII PANVfNlf 

I. I li i: It Q r A l{ T V s. 

C A P. XVI. (1) 

De concUiis iri basilica vaticana celehralis. 



C. 



ionstantinopoli Antiochia et Hierosolymis aLatinis oecupa- 
tis , f!;eneralia concilia non ex orbe solum latino verum etiam ex 
orientali sub Callisto 11. papa, longissimo et perniciosissimo 
schismate , quod per quinquaginta plus minus annos inter pon- 
tifices , et impenitores romanos viguerat , sedato, Romae tum 
primum celebrari sunt coepta. Hoc unum papale munus La- 
terani, non ad sanctum Petrum, transactum est, quod ob prae- 
latorum commoditatem omnino est factum , quorum adeo in- 
gens multitudo Romam confluebat , ut episcopos et abbates , 
quibus in conciliis suffragandi ius est, mille iterum atque ter- 
tio Romam ad concilium convenisse constet. Cura vero basi- 
lica sancti Petri extra Urbem in deserto loco , Urbis vero fre- 
quentior pars Laterani esset, Pontifices concilia generalia, prae- 
latorum commoditati cousulentes, Laterani celebrarunt, ut Cal- 
listus n, Innocentius H, Alexander HL et Innocentius III. Ce- 
terum ante Callisti II. tempus per mille fere annos infmita 
paene Romae concilia sunt congregata , tum provincialia ex 
italicis regionibus , cum ex europaeis provinciis , Hispania , 
Gallia, Germania , quorum maior pars apud sanctum Petrum, 
multa Laterani , aliquot apud sanctam Mariam maiorem , non- 
nulla apud sanctam Crucem, et per alias etiam Urbis eccle- 
sias, multa incertis locis sunt congregata. De his vero quae 
apud sanctum Petrum celebrata fuisse constat , breviter dis- 
seram. 

Siricius Damasi successor concilium multorum episcoporum 
in basilica vaticana celebravit. Idem fecit Felix II. dictus III. 
qui in ea synodo Acacium constantinopolitanum et Petrum ale- 

(1) Ex iiniverso lioc libro nnum delegimus capitulum XVI., propterea 
quod maiore doctrina abundat, et a conlentione de primatu inter duas 
basilicas lateranensem et vaticanam iamdiu extincta longe recedit. 



DE «ASILICA VATICANA LIB. IV. '2U1 

xandrinum opiscopos damnavit, ut ex eius damnationis formula 
constat. Idem repetita in eadem basilica synodo , Mesenum et 
Vitalem episcopos damnavit , quod Acacio constantinopolita- 
no episcopo consensissent, ut scrii)it Bibliotiiecarius. Gelasius 
papa convocata presbyterorum et episcoporum synodo in ba- 
silica sancti Petri apostoli apostolorum principis , Mesenum 
episcopum libello satisfacientem absolvit, et ecclesiae suae re- 
stituit. Huius concilii acta extant. Symmachus papa multa con- 
cilia per varias Urbis basilicas celebravit , ex quibus quatuor 
praecipua de gravissimis maximisque rebus apud sanctum Pe- 
trum fecit. Omnium mentio est primo tomo conciliorum. Pri- 
mi quidem sic: P. G. Paulini viri clarissimi die kal. martii 
in basilica beati Petri apostoli, synodo praesidente beatissimo 
papa Symmacho , Fulgentius archidiaconus dixit : a beatitudine 
vestra in hac synodo multa decreta sunt contra ambientes papa- 
tum etc. Alterius synodi a Symmacho papa habitae de rebus ec- 
clesiae conservandis index eiusmodi est : Fiavio Avieno V. C. 
iuniore cos, sub die VIII. novembris , in basilica beati Petri 
apostoli , praesidente venerabili viro papa Symmacho , idem 
Symmachus ecclesiae catholicae episcopus , dixit : bene qui- 
dem serenitas vestra etc. Tertiae synodi CCWIII. episcopo- 
rum pro schismate omnino tollendo , et pro remedio ne alia 
suboriantur , et approbatione libelli Ennodii diaconi sacrae 
rom. ecclesiae pro Symmacho papa contra schismaticos editi 
collectae, index eiusmodi est: P. C. Avieni , cum in unum an- 
nuente Domino ante confessionem beati Petri apostolorum prin- 
cipis resedissemus , sancta synodus dixit: libellus,qui synoda- 
li auctoritate etc. 

Quartae synodi sub eodem Symmacho contra invasores re- 
rum ecclesiasticarum congregatae titulus eiusmodi est : cum in 
unum apud beatum Petrum apostolum sancta sexta synodus 
canonice a beato Symmacho Romae congregata resedisset , 
Symmachus praedictus episcopus ecclesiac catholicae urbis Ro- 
mae eidem synodo praesidens dixit: quoniam religiosus etc. 
In eadem basilica etiam sanctus Gregorius habuit synodum , ut 
cognosci potest ex lib. IIII. epistol. LXXXVIFI , quod sic ha- 
bet : regnante in perpetuum domino nostro lesu Chrislo tem- 



298 OMIPHHII yAMVIXll 

poribus doiniiii Maiiricii , Tiberii , ct Theodosii avii;ustorum , 
imperii Mauricii amio tertio deeimo , ind. XIII. quinta die 
juensis iulii , (ireuorius papa eoram sanetissimo beati Petri 
eorpore eum episeopis omnibus , ac romanae eeelesiae pre- 
sbvteris residens , adstantibus diaconibus et cuncto clero di- 
xit etc. Sic Beda. Sunt et decreta synodi habitae coram sanctis- 
simo beati Petri apostoli corpore , sub eodem beato pontifice 
Gregorio in libro XII. Narrat ex bibliothecario Marianus sco- 
tus in libro secundo chronicorum, Bonifacium III, imperante 
Phoca, in ecclesia beati Petri cum episeopis LXXII, presbyte- 
ris XXXIII, diaconibus VIT, et omni clero, constituisse sub 
anathemate , ut nullus Pontifice viyente , aut episcopo civita- 
tis suae praesumeret loqui , aut partes sibi facere , nisi tertio 
die depositionis eius , adunato clero, et fdiis eeclesiae ; et ele- 
ctio tunc fiat , et quem voluerint haljeant licentiam eligendi 
sibi sacerdotem. 

Bonifacius papa \T. congregavit synodum in basilica bea- 
ti Petri apostoli, et fecit constitutum chirographis sacerdotum, 
et iusiurandum ab eis exegit ante confessionem beati Petri apo- 
stoli , ut in electione Vigilii diaconi post eum consentirent. Et 
paulo post facta est iterum synodus , et quia hoc consenserant 
sacerdotes, et omnes presbyteri reverentia sanctae sedis, et quia 
culpa eum respiciebat , ut successorem sibi constitueret ; ipse 
Bonifacius papa reum se confessus est maiestatis de eo quod 
in diaconi Vigiiii subscriptione suo chirographo ante confes- 
siouem beati Petri apostoli fecerat. Itaque in praesentia om- 
nium sacerdotum , et cleri , et senatorum , ipsum constitutum 
incendio consumpsit. Gregorius ITI. papa synodale decretum 
cum sacerdotali conventu celebravit coram sacrosancta eon- 
fessione sacratissimi corporis beati Petri apostoli, residentibus 
cum eodem summo ac venerabili papa , Antonio gradensi epi- 
scopo , archiepiscopis cum ceteris episcopis Italiae , et alia- 
rum partium, et presbyteris sanctae huius apostoiicae sedis , 
adstantibus diaconis , et cuncto clero , nobilibus etiam consu- 
libus , et reliquis christianis plebibus simul , et decrevit , ut 
qui sacras imagines abiicerct anathematizatus esset. 

Kxtat in coneiliorum tomo aliud Gregorii III. papae conci-. 



1>E IJASILICA VATlCAiNA LIB. IV. 2ii'.» 

liuin |)i'() reformatione status ecclesiastici cuin hoc titulo : iu 
noinine Domini, indictione quarta, praesidente sanctlssimo Gre- 
gorio apostoiico papa in basilica beati Petri apostoiorum princi- 
pis ante confessionem , consedentibus sanctissimis episcopis , 
Gregorius sanctissimus ac beatissimus papa ante corpus bea- 
tissimi Petri in synodo residens dixit : cum scimus dominicae 
plebis etc. Bibliothecarius in vita Stepliani lU. papae : expleto 
concilio, quod Laterani congregatum fuerat, Stephanus ponti- 
fex aggregans universos sacerdotes , clerum , et cunctum po- 
pulum cum cantu et hymnis spiritualibus , omnes nudis pedi- 
bus profecti sunt ad beati Petri apostoli ecclesiam ; illicque in 
ambonem ascendens Leontius scriniarius cuncta , quae in eo- 
dem peracta sunt concilio , extensa voce legit coram popu- 
lo:ettres episcopi , scilicet Gregorius silvae candidae, Eustra- 
tius albanus, et Theodosius tiburtinus, eodem papa praesen- 
te, ecclesiae ambonem ascendcntes, an;ithematis obligationem 
protulerunt, ne acta quae in eodem concilio constituta es- 
sent, unquam transgredi quis auderet. LeolUl. papa in basili- 
ca vaticana concilium fecit , ubi interfuerunt LWIL episco- 
pi , in quo relegi lecit decreta Pontilicum , et danmatus fuit 
Anastasius Gardinalis propter sua crimina. Item Nicolaus in 
iis , quae narrat dc depositione Photii , et restitutione Igna- 
tii, scribit: synodum collectam in sancta Deiecclesia, ubi bea- 
tus Petrus apostolorum princeps corpore lloret, et virtutibus 
emicat , deinde in ecclesia Salvatoiis propter frigidiorem lo- 
cum synodum ipsam ex ecclesia sancti Petri ad constantinia- 
nam fuisse translatam ; illud ostendens, praecipuum habendae 
synodi locum in beati Petri apostoli basilica fuisse constitutum, 
ac nuliam aliam ob causam iude translatam synodum , nisi 
quia frigidior locus erat. 



300 OirPHRII PANVINII 

L I n K H a r I X T i s. 

C A P. VI. 

Impcraiorum , augustarum , re^?/;/i , clarissimorum 

virorum et fcminanun, itetyi sanctorum hominum 

crcja basi/icam sancti Petri reverentia summa. 



M 



aximam erga basilicam , uti in toto terrariim orbe pri- 
mariam , reverentiam exhibueruut , veteres imperatores , ip- 
sorum uxores , reges , viri et feminae illustres , sanctitate- 
que praestantes homines. Singula enarrare fastidiosum esset , 
praecipua quaeque percurram. Leo III. papa in Urbem ex 
Gallia rediens primum ad ecclesiam sancti Petri accessit , ubi 
missarum sollemnia celebravit , et omnes communiter corpo 
ri et sanguini Christi participaverunt. Alia die Romam intro- 
euntes Pontificem in patriarchium lateranense introduxerunt ; 
ita Bibliothecarius. Extat apud sanctum Athanasium alex. in 
epistola ad solitariam vitam agentes , Constantii augusti ius- 
su fuisse in apostoli Petri templo dedicata munera per eunu- 
chum quendam ab imperatore missa ; quod cum rescivisset 
Liberius pontifex , vehementer iucrepuit custodem templi , qui 
id non prohibuisset. Itaque ipse in templum ingressus dona 
illa ut nefariam victimam proiecit. Ex hoc Athanasii loco 
aperte intelligimus , tanto in honore seraper fuisse habitam 
sancti Petri basilicam , ut eius dignitatem imperator quamvis 
haereticus sit reveritus. Quod veio tradit magnus idem Atha- 
nasius , Liberium pontificem tenipli custode vehementer in- 
crepito , illa ipsa dona uti rem nefariam e templo proiecisse, 
ex hoc ipso licet cognoscere sincerum Pontificis animum ac 
studium in catholicae fidei ratione atque integritate servan- 
da ; quippe qui ne ab imperatore (piidem ipso rectae fidei per- 
secutore oblata munera passus est iu templo illo diu manere. 
Quod autem laudatus Athanasius scribit , Liberium ipsum cum 
primum factum rescivit , in templum progressum dona il- 
la proiecisse , hoc ipso significat Pontificem uon longe a ba- 



DE BASILICA VATICAriA LIB. V. 301 

silica illa , sed prope habitasse , quandoquidem eundcm Pon- 
tificem in eadem l^asilica baptismum praedicasse testantur acta 
Liberii , quae sunt in tomo primo conciliorum , et nos idem 
supra exposuimus. Quid ? Nonne imperatores ipsi ad vene- 
randum apostoli Petri sepulcrum diademata submittunt ? Quod 
dicit beatus Augustinus epistola XLII. ad Madaurenses , in 
qua multa quidem praeclare dicta extant , sed illud praeci- 
pue , quod est his verbis ab eo scriptum : videtis , inquit , 
simulacrorum templa partim sine reparatione collapsa , par- 
tim diruta , partim clausa , partim in usus alios commutata ; 
ipsaque simulacra , vel confringi , vel incendi , vel includi , 
vel destrui, atque ipsas huius saeculi potestates , quae aliquan- 
do pro simulacris populum christianum persequebantur , vi- 
ctas et domitas non a repugnantibus , sed a morientlbus chri- 
stianis ; et contra eadem simulcra , pro quibus christianos oc- 
cidebant, impetus suos legesque vertisse, et imperii nobilissi- 
mi eminentissimum culmen ad sepulcrnm piscatoris Petrl sum- 
misso diademate supplicare. Haec beatus Augustinus verissi- 
me scripsit, ut manifestum est his qui periti sunt rerum an- 
tiquarum. Idem his verbis in oratione, quod Christus est ve- 
rus Deus repetit divus lohannes Chrysostomus : Romae , quae 
inter alias urbes maxime est regalissima , omnibus posthabitis, 
ad sepulcra piscatoris et coriarii currunt reges. Et ut de mul- 
tis pauca commemorem , Valentinianus augustus litteras his 
verbis scriptas ad Theodosium imperatorem misit, quae pri- 
mo conciliorum tomo in actis concilii chalc^donensis extant: 
cum advenissem in urbem Romam ad divinitatem placandam , 
sequenti die ad basilicam apostoli Petri processi , et illic post 
venerabilem noctem diei apostoli , et a romano episcopo , et 
ab aliis cum eo ex diversis provinciis congregatis rogatus sum 
scribere vestrae mansuetudini de fide etc. 

Laudat Iladrianus romanus pontifex in his , quae scripsit 
pro defensione nicaeni secundi concilii, eundem Valentinianum 
augustum, quod imaginem auream Salvatoris pretiosis gemmis 
voti causa super confessionem beati Petri apostoli ponendam 
curaverit, quam omnes fideles venerabantur. Quid Constans 
augustus Heraclii nepos ? An no» et ipse beati Petri templum 



o02 OMIMIUII PAiWIMI 

veiieratione prosecuUis est ? I^^st apud CluinracJuin de Lichti- 
navio abbateni llsperLiensem his ver])is de illo scriptum: Con- 
stans permotus /elo Dei , synodo sacra et ipse convocata sub 
Vitaliano papa nuper ordinato , haeresim abdicavit , misitque 
beato Petro apostolo evani;elia aurata , tremmis albis mirae 
magnitudinis in circuitu ornata. Tpse post ali(iuot annos l\o- 
mam veniens , ipsa adventus sui die ambulavit ad sanctum 
Petrum , adorationem et donum ibi obtulit. Dominico die ite- 
rum processit ad sanctum i^etrum cum exercitu suo , et ob- 
tulit super altare sancti Petri pallium aurotextile, toto exer- 
citu cum eereis ecclesiam intrante , et celebratae sunt missae. 
Iterum dominicorum die fuit statio ad sanctum Petrum , et 
post celebratas missas vale fecerunt sibi invicem Imperator et 
Pontifex ; ita Anastasius bibliothecarius, et ex eo abbas Usper- 
gensis chronicorum scriptor non contemnendus , et fide dig- 
nus, haec memoriae prodidit. Ex quibus facile intelligimus im- 
peratorem illum , cum primum in Urbem venit , non fuisse ba- 
silicam beati apostoli prius quam alias ingressurum cum to- 
to exercitu cereos gestante , nisi eam aliis praeferendam du- 
xisset. 

Possem )nultos alios numerare , qui simili reverentia , et 
veneratione prosecuti simt eamdem basilicam. Sed ne nimis 
longus sim , missos quidem facio reliquos , sed silentio prae- 
tereundus non videtur Carolus magnus , quem prae cunctis 
mundi totius sacris locis basilicam sancti Petri summopere 
semper coluisse , eius vitae scriptores testantur , adeo ut non 
modo eam ab orani vi hostili barbaricaque vi tutatus sit, sed 
magnis insuper ac multis ornaverit ditaveritque aureis , ar- 
genteis , pretiosorum lapidum donis ; qui sub Hadriano papa, 
quem postea summe coluit, cum plurimum aliquando cuperet 
Romam devotionis causa invisere, relicto exercitu in obsidio- 
ne Ticini , ita illo accessit , ut miliario fere distans ex equo 
descenderit, deiiciens animum suum, humilior ac pedibus va- 
dens , petensque primum basilicam sancti Petri , quam dignio- 
rem esse minime dubita])at. Ingressus autem die sabbati san- 
cti ita in illam fuerit , ut prius omnes gradus , quibus ad ipsam 
ascenditur, sigillatim devotissime oscularetur , expectante eum 



DE BASILICV VATiCAIXA LIH. \. 308 

lomano pontilice iladriano , ae super ipsos <iTadvrs iiilai itcr sii- 
scipiente. lilud quoque insigne et praestans e\cm})luiTi est 
eiusdem Caroli , quod sub Leone III. papa cum Romfin) alia 
vice perep;rinationis causa accederet , appropinquassetcjue iam 
ei ad mille circiter passus, non aliter ac sub Hadriano i:es- 
serat, relicto statim cui insidebat equo, pedibus ad basiiicam 
sancti Petri primum profectus est ob reverentiam apostolo- 
rum, et aliorum sanctorum martyrum , quorum sanguine (ut 
ipse dicebat ) illa consecrata erat , mai^no utique ibi cum ho- 
nore ab ipso papa Leone Hadriani successore susceptus : tum 
oblatis ei pretiosis ac ingentibus donis , postridie ceteras IJr- 
bis basilicas celebratiores visitavit, et pro singularum di^^nitate 
muneribus donavit. Haec omnia de Carolo magno scripta inve- 
niuntur apud Eginhardum eius imperatoris alumnum atque scri- 
bam, nec non apud abl)atem Uspergensem, etBil)liothecarium. 
Et in libello , quem idem Eginhardus scripsit de vita et re- 
bus gestis ipsius Caroli magni , memoriae proditum est his ver- 
bis : colebat prae ceteris sacris et venerabilibus locis apud Ro- 
mam beati Petri apostoli ecclesiam , in cuius donaria vis mag- 
na pecuniae tam auri quam argenti , nec non et gemmarum 
ab illo congesta est, atque innumera Pontilicibus missa mu- 
nera. Et paulo infra adiicit ipse Eginhardus, eumdem Carolum 
magnumintra XLVI. annorum , quibus regnavit, spatium, qua- 
ter ad eum locum votorum solvendorum causa profectum fuisse. 
In fme vero eius libelli haec scripsit : inter ceteros eius the- 
sauros atque pecuniam , tres mensas argenteas , et auream 
unam praecipuae magnitudinis et ponderis , esse constat , de 
quibus statuit atque decrevit , ut una ex iis , quae forma qua- 
drangula descriptioiiem urbis constantinopolitanae continet , 
inter cetera donaria , quae ad lioc deputata sunt , Romam ad 
basilicam J)eati Petri apostoli deferatur. Scripsit de eiusdem 
Caroli magni liberalitate erga ecclesiam sancti Petri , quae Ro- 
mae est , abbas Uspergensis in chronicis sic: colebat Caro- 
lus magnus prae ceteris sacris locis apud Romam l)eati Petri 
apostoli ecclcsiam, in cuius donaria magnam vim pecuniae 
congessit. 

Addamus bil)li(>tliecarii de iisdem rebus prolixam oratio- 



301 ONUPHRll PANVINll 

neni : Hadriaiius pontifex necessitate eompulsus direxit ma- 
rino itinere suas apostolicas litteras Carolo cxcellentissimo re- 
gi Francorum, deprecans, ut sicut suus pater sanctae me- 
moriae Pipinus , et ipse succurreret sanctae Dei ecclcsiae ad- 
versus insolentiam et tyrannidem Desiderii regis Longobardo- 
rum. Tunc ipse a Deo protectus Garolus rex congregans uni- 
versam regni sui exercituum multitudinem , obsedit eumdem 
Desiderium in eivitate Papia. Dum per sex mensium spatium 
ipse Francorum rex Papiae demoraretur in obsessione ipsius 
civitatis , magnum desiderium habens ad limina apostolorum 
properandi consideransque quod sacratissima paschalis festi- 
vitas appropinquasset , abstollens secum diversos episcopos, 
et abbates etiam et iudices , duces nempe et grafiones , cum 
plurimis exercitibus huc Romam per Tusciae partes propera- 
vit ; ita enim festinus veniens , ut in ipso sabbato sancto se 
obtutibus praesentaret apostolicis. Cuius adventum audiens an- 
tedictus beatus Hadrianus papa, quod sic repente ipse Fran- 
corum rex advenisset , magno stupore et extasi deductus, di- 
rexit in eius occursum universos iudices ad fere XXX. millia 
ab hac romana urbe in loco , qui vocabatur Nobas , ubi eum 
cum bandora susceperunt , et dum appropinquasset fere uno 
milliario a romana urbe direxit universas scholas militiae , 
una cum patronis , simulque et pueris , qui ad discendas lit- 
teras pergebant , deportantes omnes ramos palmarum atque 
olivarum , laudesque illi omnes canentes , cum acclamationum 
earumdemque laudum vocibus ipsum susceperunt ; et obviam 
illi eius Sanctitas dirigens venerandas cruces et signa , sicut 
mos est ad exarchum aut patricium suscipiendum , ita eum 
cum ingenti honore suscipi fecit. Ipse vero a Deo institutus 
Carolus rex et patricius Romanorum , qua hora easdem ve- 
nerandas cruces ac signa sibi obviam venire conspexit , de- 
scendens de equo , quo sedebat, cum suis iudicibus ad beatum 
Petrum pedestris properare studuit. Qui quidem antedictus al- 
mificus Pontifex diluculo surgens in eodem sabbato sancto, cum 
universo clero et populo romano ad beatum Petrum ad susci- 
piendum Francorum regem in gradibus ipsius apostolicae au- 
lae cum suo clero praestolabatur. Adveniente vero eodem excel- 



DE BASILTCA VATICANA LIB. V. 30.) 

lentissimo Carolo repje, omnes gradus sigiilatim eiusdem au- 
lae beati Petri deosculatus est , et ita usque ad Pontificem per- 
venit , qui super gradus iuxta fores ecclesiae assistebat, eum- 
que deosculans , et amplectens tenuit dexteram idem christia- 
nissimus rex manum eius, et ita in eandem venerandam au- 
lam principis apostolorum beati Petri ingressi laudem Deo, et 
eius excellentiae decantantes : ubi universus clerus, et cuncti re- 
ligiosi Dei famuli excelsa voce clamantes : benedictus qui venit 
in nomine domini etc. sicque cum eodem Pontifice ipse rex, si- 
mulque omnes episcopi et abbates , iudices et Franci , qui cum 
eo venerant ad confessionem beati Petri appropinquantes , se 
se proni ibidem prosternentes , Deo nostro omnipotenti et ei- 
dem apostolorum principi propria vota reddentes , glorifican- 
tes divinam potentiam , in eo quod talem eis per interventio- 
num suffragia concessit victoriam. 

Expleta vero eadem oratione , obnixe deprecatus est idem 
rex antedictum almificum Pontificem, sibi licentiam tribui Ro- 
mam ingredi, ad sua orationum vota per diversas sanctorum Dei 
ecclesias persolvenda. Et descendentes pariter ad corpus bea- 
ti Petri , tam ipse sanctissimus Papa , quam antefactus excel- 
lentissimus rex , cum iudicibus Romanorum et Francorum , se 
seque mutuo sacramento munientes, ingressus est continuo Ro- 
mam cum eodem Pontifice ipse rex cum suis iudicibus, et po- 
pulo, et in eodem sabbato sancto in basilica Salvatoris iuxta 
Lateranum pariter ingressi , ibidem stetit ipse rex cum omni- 
bus optimatibus, quo usque sacrosancti baptismi sacramen- 
tum antedictus Pontifex celebravit , et ita postmodum ad bea- 
tum Petrum repedavit idem christianissimus rex. Alia vero 
die illuscente sancto pascha, direxit diluculo ipse sanctissimus 
praesul certos iudices et universa obsequia militiae ad eundum 
regem , et cum magno honore eum suscipientes in ecclesiam 
sanctae Dei Genitricis ad praesepe properavit , cum omnibus , 
qui cum eo advenerant Francis , ibique post missarum sollem- 
nia celebrata , perrexit cum Pontifice in lateranense patriar- 
chium, illicque ad mensam apostolicam pariter epulati sunt. Alia 
vero die secunda feria simili modo in ecclesia beati Petri mo- 
re solito ipse egregius Pontifex missarum sollemnia celebrans , 

20 



30fi O.MJIMIHII 1'\NVIMI 

Deo omnipotenti , ct praefato re»i laiules reddere fecit. Tertia ve- 
ro die, iit niosest in eeclesia beati Pauli missas feeit eidem rei»i. 
Tmperatorum er*i;a basilieam saneti Petri reverentiam expo- 
suimus. Addamns modo, quae de ipsorum nxoril)us angustis 
passim invenimus. Extant in primo eonciliorum volumine Gallae 
Piacidiae auiiustac scriptae epistolae ad Pulcheriam au^ustam , 
et ad Theodosium iuniorem imperatorem. Prior quidem his ver- 
bis: cum beato apostolo Petro nostram praesentiam dedissemus , 
illic multitudine sacerdotum reverendissimus Leo papa circnm- 
datus pro dignitate sui loci nos primus adiit. Et in alia : dum in 
ipso ingressu civitatis antiquae hanc curam habuissemus, ut cul- 
tum beato Petro apostolo redderemus in ipso adorando altari 
martyris , reverendissimus Leo episcopus paululum se post ora- 
tionem retinens , propter catholicam fidem apud nos deflevit, 
ipsum similiter summum apostolum quem nuper adieramus te- 
stem obiiciens episcoporum multitudine circumseptus , quos ex 
innumerabilibus civitatibus Italiae pro principatu proprii loci 
ac dignitate collefjerat, et verbis permiscens lacrymas ad com- 
munionem sui fletus, nostros quoque gemitus provocavit. Haec 
Galla Placidia ad Theodosium iuniorem augustum. Vides , ut 
religiosissima femina illa , cum primum antiquam urbem Ro- 
mam ingressa esset , eam adhibuit curam , ut beato apostolo 
Petro cultum redderet in illo ipso adorando altari martyris. 
Ex hac re intelligimus nihil antiquius habuisse augustam ip- 
sam , quam ut quam primum beati apostoli basilicam adiret, 
ibique sanctum apostolum Petrum (ut par erat) veneraretur 
Extat haec eadem epistola in actis concilii chalcedonensis , 
graece scripta his verbis . 'Oir-n^ly.y, iv awTvf tj sia-oSw r-^q cIq- 

y^a.ixc, TToXiCi}; TccOTY)y stjSs^eS'; t'/j'v (^qovTiSa , ixTroSouvai ttjv Trgoo"- 
xuvr)(Tiv Tco ixav.a^iUTaTo) '/.ttq<ttq\u) TlETga; sv a'jTui tu TT^ocrxvvYiT-^ Sy- 
cria(TT'npiu Tov ixa.^TUQCi.;') 6 svXa^saTaro; sTriTx^^Tto; Asuv , oX/yo- S7ri- 
ayuv iauTov aTTo T-nq iuy^n; ^ evixa r-nq y.a^oXiy.-ni; TrtaTsoj; 7rp6; 'niJ-aq 

aTrcvBoQaTo, et rcliqua. Illud etiam est animadversione dignum , 
quod dicit Placidia augusta , Leonem romanum pontificem epi- 
scoporum multitudine circumseptum , quos ex innumerabilibus 
civitatibus Italiae pro sui loci principatu ac dignitate college- 
rat , illam fuisse obtestatum per apostolorum Petrum pro catho- 



Di: nvsiLlcv vaticwa lir. v, 307 

licac fidei eausa suscipienda. Ex iiis enirn liect videre , ma^- 
nuni iliuni et sanetum Pontifieem episeoporum multitudinem in- 
gentem ad beati Petri apostoli basiiieam congregasse. 

Extat etiam in eodem tomo epistola Liciniae Kudoxiae au- 
^ustae ad Theodosium ipsum iuniorem augustum , in qua haee 
^unt seripta : eum leiieiter Romam fuissemus ingressi, et ad li- 
mina basilieae sanetissimi Petri venissemus , Leo l)eatissinms 
1'omanae civitatis episcopus etiam cum aliis plurimis episcopis 
postulationem nobis obtulit etc. Ex f^iciniae augustae verbis fa- 
cile potest intelligi, non minus quam ex his , quae supra di- 
ximus , morein fuisse ac vetus institutum , ut qui lionore im- 
perii ac dionitate fulgerent, eum primum Urbem essent in- 
gressi, statim adirent apostoli Petri basilicam. Hoc Valenti- 
nianus , hoc (lalla Plaeidia , hoc Licinia fecit augusta , quae 
ait se Romam ingressam adiisse limina basilicae apostoli Pe- 
tri. Seimus ad hane diem servari solitum , ut imperator , aut 
civitatis alieuius prineeps vel reetor , cum prinumn urbem ali- 
quam ingreditur , statim ad eathedralem eius url)is eeclesiam 
se conferat. Krgo cum in veteribus litterarum monumentis le- 
gimus Valentinianum , Plaeidiam , Eudoxiam , Carolum mag- 
num , et reliquos statim Romam ingressos , basilieae Petri apo- 
stoli adiisse limina , fateamur neeesse est, nullum in urbe tem- 
plum iili basilicae praeferri solitum fuisse , quum illud impera- 
tores ipsi, et praesentes coluerunt , et absentes amplissimis 
muneribus suo quisque tempore donarnnt. 

NoYit eiusdem templi maiestatem , i>;loriam, et dignitatem 
etiam Theodora augusta lustiniani imperatoris uxor , quae eum 
Vigilium papam insatiabili odio prosequeretur , eomprehendi- 
que et ad se Constantinopolim perduci , misso ad id Romam 
A.nthimo (juodam iussisset , speciali etiam mandato inhibuit , 
ne in basilica sancti Petri ob reverentiam tam eleeti a Deo lo- 
ci vis uUa ei inferreretur , cum in ceteris quibusvis aliis sacris 
loeis liberam comprehendendi ei potestatem daret, de qua re 
sic scriptum legimus apud Aimoinum in libro 11. de rebus ge- 
stis Francorum : Vigilius sanctae romanae praesul eeelesiae, (jui 
eo , (piem commemoravimus modo in loeum sanetissimi subro- 
gatus fuerat Silverii , legationem suseepit Theodorae augustae , 



308 ONIIPHRII PANVINll 

se hnbentem in hune modum : venl et adimple nobis , quae prona 

voluntate promisisti de patre nostro Anthimo, et revoca eum in 

officium suum. Ad hoc rescripsit Vipilius : absit , dicens , 

hoc a me, domina augusta: prius locutus sum male , et insi- 

pienter , nunc autem nullo modo tibi consentio , ut revocem 

hominem haereticum et anathematizatum. Quo audito au^- 

sta misit Anthimum scribam cum valida militum manu Ro- 

mam , praecipiens ei , ac dicens : Vigilium romanum ponti- 

ficem nostris sanctionibus rebellem decernimus , ut navi im- 

positum ad nostrum deduci facias conspectum , nec cuiusli- 

bet basilica sanctorum defensionis ei sit adiumentum , excepta 

ecclesia principis apostolorum. Haec Aimoinus. Extat Petri Man- 

lii opusculum quoddam historiae sacrae ad Alexandrum III. 

romanum pontificem. In opuseulo illo his verbis scriptum le- 

gimus : quantam reverentiam huic sanctissimae beati Petri apo- 

stolorum principis basilicae totus orbis exhibeat, in vita Vi- 

gllii papae apud Anastasium bibliothecarium aperte cognosci- 

tur. Nam Theodora augusta mittens Anthimura scribam suura 

Romam , ut Vigilium papam comprehenderet , ait illi : si eum 

inveneris in basilica beati Petri apostoli , parce. Quod si in La- 

teranis , aut in palatio , aut in qualibet ecclesia Vigilium in- 

veneris, mox navi impositum perduc eum ad nos. Haec eadem 

scripta sunt in libro pontificali. Non erat causa cur Theodora 

augusta exciperet basilicam sancti Petri apostoli , si quam aliara 

i^ urbe romana praestantiorem cognovisset Augusta ipsa , quae 

Vigilium ipsum pontificem Chalcedone ad basilicam sanctae Eu- 

phemiae confugientem , iussit illinc abstrahi. Eadem vero par- 

cendura ei iubet si esset in basilica beati Petri repertus. Si in 

Lateranis , inquit , aut in palatio , aut in qualibet ecclesia Vigi- 

lium inveneris , mox navi impositum perduc eum ad nos. Cur 

hanc solara excipit basilicam? quid illi in mentera venit Petri 

apostoli ecclesiara excipere , potius quara aliara quarapiara ex 

his, quae in Urbe sunt ? Atqui non solura non excepit basilicara 

lateranensem , sed aperte iubet , ut si Vigilius in illa inventus 

fuisset , omnino abduceretur. Erat igitur quemadraodura Ala- 

rico , et Totilae regibus , de quibus infra diceraus , ita et Theo- 

dorae augustae basilicae beati Petri dignitas bent nota, ut 



DE BASILICA VATICANA LIU. V. 309 

mirum non videatur, si omnibus aliis illam praeferre stu- 
duerit. 

Laudatur Clodoveus rex, quod miserit ad beati Petri li- 
mina eoronam auream , de qua scripsit his verbis Aimoinus 
libro primo de rebus gestis Francorum : romanam ecclesiain 
post Symmachum , Hormisdas suscepit regendam , cuius tem- 
poribus rex gloriosus Clodoveus direxit ad beati Petri limi- 
na , hortatu praesulis Remigii , regiae dignitatis auream co- 
ronam gemmis pretiosissimis insignitam. Quo facto aperte os- 
tendit se Deo non esse ingratum , dum ad ipsius apostoli se- 
pulcrum insigne mitteret regium , sciens se a Christo solii reg- 
no donatum. Nam et Sosius consul romanus capta Hierosoly- 
raorum urbe , in Domini templo coronam obtulit : sed hic mu- 
nere gratior , quia fide potior ; ille etenim idolorum cultor , 
at iste catholicae ecclesiae sedulus venerator : ille quod esset 
praesens , quamvis ipsi urbi temploque infestus , verum hic 
absens romuleae amator domus et basilicae apostoli Petri de- 
votus. Haec eadem etiam scriptores alii memoriae prodiderunt, 
in his Sigebertus in chronico ita : Clodoveus rex ab Anasta- 
sio imperatore codicillos de consulatu, et coronam auream cum 
gemmis, et tunicam bracteam accepit, et ex ea die consul et 
augustus est appellatus. Ipse vero rex misit Romam sancto 
Petro coronam auream cum gemmis , quae regnum appellari 
solct. 

Quanta semper fuerit basilicae sancti Petri dignitas , non 
modo eorum, quos supra diximus , sed etiam illorum , qui ro- 
manae urbis hostes extiterunt , factis potest compiobari non 
vulgaris alicuius, sed illustrium scriptorum testimonio, divi Au- 
gustini libro primo, de civitate Dei cap. I, et Pauli Orosii, qui 
hortatu eiusdem Augustini scripsit historiam. Est apud illum 
ita scriptum : an non etiam illi Romani Christi nomini infesti 
sunt , quibus propter Christum barbari pepercerunt ? Testantur 
hoc martyrum loca et basilicae apostolorum , quae in illa va- 
statione urbis ad so confugientes suos alienosque receperunt. 
Huc usque cruentus saeviebat inimicus , ibi accipiebat limitem 
trucidatoris furor , illo ducebantur a miserantibus hostibus, qui- 
l)us etiam extra ipsa loca pepercerant , ne in eos incurrerent , 



:', 10 ()\ I ni ui I 1' A \ \ I >. 1 1 

t|ui siniiliMn inisericordiam iioii liiibchaiit. I'ariliis \ero Oiosjus 
lib. Ml. ^cap. :l<). sicait: adcst \iaricus, trcpidani Uomam obsi- 
(Ict, turliat, iirumpit, dato tamen praccepto prius , ut si (|ui in 
sancta loca , praecipu(Mpic in sanctorum aposlolorum Petri et 
Pauli i)asilicascontui;isscnt, hos in primis invioiatos, securosque 
essesincrcnt. Discurrcntibus ita(|ue pcr uri)cin l)arbaris, forte u- 
nus Gotliorum , ideuKjue potens et christianus, sacram l)eo vir- 
Liincm iani actatc i^roNcctam in (piadam eeeiesiae domo repcrit; 
cuin(|ue ai) ca aurum ar<icntu:n(jue iioncstc cxposceret, ilia ti- 
dcii constantia esse apiul se plurimum , et mox proferendum 
spopondit, ae ])rotulit; dumque expositis opibus attonitum i)ar- 
barum magnitudine et pondere , ac pulcliritudine, iij;nota etiam 
\asoruin qualitate videret, virgo Christi ad barbarum ait: haec 
Pctri apostoli ^acra ministeria sunt , praesume si audes, de fa- 
eto tu vidcris , ego ([uia dcfcnd:M'e nc(;ueo, eontendere non au- 
deo. Barbarus \ero ad reverciifiam reiigionis timore Dei et fi- 
de virginis motus ad Aiaricuin haec per nuncium retulit , qui 
continuo reportari ad apostoli basilicam universa , ut erant , 
vasa imperavit ; virginem etiam simuique omnes , qui se ad- 
iungerent christianos, eo dum cum defensione deduci. Ea do- 
mus a sanctis sedibus, longo, ut ferunt , et medio interiectu Ur- 
bis aberat : itaqrie magno spectaculo omnium disposita per sin- 
gulos singula, et super capita lata palam aurea atque argen- 
tea vasa portantur, exertis undique ad defensionem giadiis pia 
pompa munitur , hymnus Deo romanis barbarisque convenien- 
tibus pubiice canitur, personat late in excidio urbis salutis 
tuba , omnesque etiam in abditis latentes invitat , ac pulsat. 
Concurrunt undique ad vasa Petri, vasa Christi; plurimi etiam 
pagani, christianis professione, si non lide, admiscentur, et per 
hoc tamen ad tempus , quo magis confundantur, evadunt. - Quid 
his verbis clarius, aut manifestius ad basilicae beati Petri ma- 
iestatem ostendendam ? Praecepit Alaricus , ut qui in sancta 
loca, praecipue in sanctorum apostoIoruiTi Petri et Pauli ba- 
silicas confugissent , nullo modo violarentur, sed in primis es- 
sent incolumes. Quod omnibus sanctis locis reverentiam tri- 
buendam , sed praecipue sanctorum apostolorum basilicis, rex 
ille iussit, aperte ostendit ilias se magis , quam omnes alias 



\)E HASILICA VATICA.NA 1,11'.- \. 3II 

l)asilieas rcvereri , omnibus enim parcendum praecepit , sed hos 
praecipue vult salvos atque incolumes esse omnes , qui ad san- 
cta templa confugissent, sed in primis illos, qui beatorum apo- 
stolorum basilicis protecti essent. Erat igitur illarum dignitas, 
ac reverentia etiam exteris et barbaris nationibus cognita. Sed 
dicet aliquis praeceptum quidem illud ab Alarico rege datum , 
sed minime servatum fuisse. Illud denique non praetereundum, 
sed maxime videtur animadvertendum, Petri apostoli templum 
sanctas sedes a vetere et probato scriptore appellari. Quippe 
qui paulo ante cum scripsit sacram Deo virginem in quadam 
ecclesiae domo repertam, simplici ecclesiae nomine Petri apo- 
stoli basilicam signilicavit. 

Procopius lib. II[. de bello gothico, simile fere exemplum 
de Totila Gothorum rege scribit , qui urbe Koma capta , in 
unum locum copias omnes coegit. Maximus, Olybrius, Orestes, 
patricii et senatores , et alii quidam in Petri apostoli aedem 
se fuga recipiunt. Constat sane e plebe tunc homines ad quin- 
gentos in IJrbe resides per id tempus fuisse , qui in divorum 
se templa receperant. Ceteri omnes iam ex IJrbe excesserant 
et in alias se contulerant terras , vel iue absumpti perierant. 
Multi interea , et noctu quidem de Bessae , et hostium di- 
scessione Totilam fecerant certiorem : quo afllrmante pergra- 
tam illos sibi rem nunciare, neminem tamen suorum fugien- 
tium insistere vestigiis sivit , nihil esse homini suavius dicti- 
tando , quam terga sibi ut hostes darent. \'erum ubi primum 
illuxit , nec ulla ad insidias relinquebatur suspicio, Totilas ip- 
se orandi gratia Petri apostoli templum ingreditur , sed (iho- 
thi interea , quos obvios habent , obtruncant. Unde hoc pacto 
ex militibus quidem desiderati XX. dumtaxat sunt, sexagin- 
ta e plebe homines. Ineunti itaque Totilae templum Pelagius 
ipse , sese obvium obtulit , Christi in manibus evangelia ge- 
stans , supplexque omnibus factus , et genu procumbens , par- 
ce, inquit, o princeps tuis. Tum ille arridens, et sane profu- 
sius ita praefatus est : nunc mihi supplicaturus advenisti Pe- 
lagi ? Ita quidem , respondit , quandoquidem tuum me servum 
effecit J)eus , sed ab his iam abstine manus , qui tibi in ser- 
vitutem cessere. His itaque victus precibus Totilas gothis mi- 



:n 2 <)M iMiiu I PAiN vi:\ I r 

litibus ('(liclo niox imperat Komanoruin dv cftcro ut neminem 
obtrunearent, ut ei in primis pretiosissima quae([ue delecta ser- 
varent , cetera sibi haberent in praedam : cjuam multa in pa- 
triciorum aedibus inventa fuere , sed omnium maxima exstite- 
re , (juae Ressas reli(iuerat , ut (|ui velut omnium perditissimus 
homo infaustum illud divenditi frumenti pretium Totiiae ad 
ceteram praedam accumulasset. Sic itaque cum romanis et pa- 
triciis viris tunc actum. 

Sub Sergio papa Ceoaldus rex Anglosaxonum, qui multa in 
patria sua bella gesserat , ad Ghristum conversus Romam prope- 
ravit, qui a Sergio papa baptizatus, Petrusque appellatus, adhuc 
in albis constitutus ad caelestia regna migravit sepultus ad san- 
ctum Petrum. Bibliothecarius in vita Gonstantini papae, Paulus 
diaconus in historiaLongobard. lib. VI. cap. X: eotemporeduo 
reges Saxonum ad adorationem apostolorum cum aliis plurimis 
venientes , sub velocitate , ut optabant , vitam suam fmierunt. 
Idem in vita Gregorii II. papae: Luitprandus Longobardorum 
rex ad tantam compunctionem piis Pontificis monitis flexus est, 
ut quae fuerat indutus exueret, et ante corpus apostoli poneret 
mantum , armillasiam, balteum, spatham, atque ensem deaura- 
tum , nec non coronam auream , et profectus est ad obedientiam 
monasticam. Idem paulo infra: Rachis rex Longobardorum re- 
linquens regalem dignitatem cum uxore et filiis ad sancti Petri 
limina devote perrexit , ubi accepta a Zacharia papa oratione , 
clericus factus monasticum indutus est habitum cum uxore et 
filiis. Legimus apud eundem Bibliothecarium Desiderium Longo- 
bardorum regem orationis causa Romam ad beatum Petrum 
cum suo exercitu venisse, et Stephanum III. ad eum salutatio- 
nis gratia accessisse , missasque coram eo celebrasse. 

Novit eiusdem basilicae maiestatem Belisarius vir fortissi- 
mus, victoriis et rerum in bello gestarum gloria illustris. De eo 
enira ita scriptum legitur in historia Aimoini : cum audisset 
Belisarius , quod Franci Italiam infestarent, Romam redire ma- 
turato contendit, et civitati appropinquans cum magna om- 
nium utriusque sexus laetitia exceptus , obtulit beato Petro per 
manus papae Vigilii auream crucem centum librarum pretio- 
sissimis gemmis exornatam, in qua suas descripserat victorias. 



DE BASILICA VATICANA LIH. \. .'Jl .'J 

Bibliothecarius in vita Gregorii II : eo tempore Theodorus dux 
gentis Bavarorum , cum aliis gentis suae ad beati Petri apostoli 
limina orationis voto primus de gente eadem occurrit. Rusticia- 
na patricia, quae Boethii V. C. fllia fuerat , ex urbe Gonstanti- 
nopoli misit vela quaedam ad beati apostoli Petri sepulcrum ; 
qua de re extat sancti Gregorii romani pontificis epistola libro 
nono , qua laudat sanctus Pontifex religiosam illam feminam 
his verbis : quae ex purissimo sincerissimoque corde beato Pe- 
tro apostolorum principi munera transmisistis , praesente om- 
ni clero suscepta atque illic suspensa sunt. Filius enim meus vir 
memorandus dominus Symmachus , qui aegrotum me ex do- 
lore podagrae , et paene desperatum repperit , scripta vestra 
mihi dare distulit , et post multum temporis , quam vela susce- 
pta sunt , dedit. Post modum vero in scriptis excellentiae ve- 
strae invenimus , ut cum litania ad beati Petri ecclesiam por- 
tari debuissent ; quod ideo minime factum est , quia sicut prae- 
dixi ante vela , quam scripta, suscepimus ; tamen praedictus 
vir cum omni familia domus vestrae hoc fecit , quod vos cum 
clero facere voluistis , sed etsi voces defuerunt hominum , ha- 
bet ipsa vestra oblatio apud omnipotentem J)eum vocem suam. 
In eius pietate confido , quia cuius corpus vos cooperuistis in 
terra, eius vos intercessio ab omnibus peccatis poteget in caelo. 
In hac beati Pontificis epistola notandum est , quod scribit Ru- 
sticianani patriciam petiisse , ut quae miserat munera , cum li- 
tania , hoc est supplicationibus , ad beati Petri ecclesiam porta- 
ri deberent. Item illud notandum , praesente omni clero susce- 
pta,et in eo loco suspensa fuisse. Omnium autem maxime, 
quod dicit , cuius corpus vos cooperuistis in terra , eius vos 
intercessio ab omnibus peccatis proteget in caelo. 

Non novum autem , aut recens inventum , ut e longinquis 
regionibus voti aut orationis gratia peregrini homines ad apo- 
stolorum limina se conferrent. Ut enim missos faciam reliquos 
prope innumerabiles , quos eiusmodi vota fecisse , ac solvisse 
legimus , narrat Palladius monachus Evagrii discipulus in hi- 
storia de vita monachorum , quam citat lohannes damascenus 
in libro de his , qui in fide dormierunt , Philoromum piTsb\ te- 
rum religiosissimum Alexandriam voti causa ad sepulcrum bea- 



:il I ONllIMinil l>A?<MMI 

ti Mairi evimij;elistae , eiini(lcin([iie veiiisse Koinam pedestri iti- 
nere ad sepiileruin sanelorum ai)ostolorum Petri et Pauli. So- 
eratc^s seliolastieus in libro III [. historiae eeelesiasticae narrat, 
admirabilis vitae monaehum Ammonium uiui eum sancto Atha- 
nasio J\omam in<;ressum , niiiii eorum , quae in urbe erant vi- 
sendum curasse , nisi loca illa , in ([uibus beati apostoli Petrus 
et Paulus pro (^hristi confessione martyrium pertulerunt. Eo- 
dem venit et vir ille sanctissimus persa , ut scriptum reliquit 
Sophronius in libro de dictis et factis monachorum. Narrat 
Augustinus multitudinem mendicantium eodem coufluere soli- 
tam esse , quae gradus , atrium , et porticus complebat. Nostro 
tempore [ndi , Armeni , Aethiopes , Romam venientes ad altare 
beati JVtri commorantur , et eo tempore , quo ia urbe manent 
pascuntur Papae expensis. Haec notavimus , ut ostenderemus 
non novum hoc videri debere , si visitatio liminum beatorum 
Pelri et Pauli de Urbe cum his numeratur , quae sunt votum 
peregrinandi Hierosolyma , et ad sanctum lacobum Compostel- 
lae, votum castitatis et religionis. 

G A P. VII. 

Donationes civitatum , i^rovincianim , ct regnorum 

factae ecctcsiae Romanae , super altare maius 

sancti Petri oblatae fuerunt. 

x\es maxime memorabilis est , quod donationes multae ro- 
manae ecclesiae factae , non alibi quam in basilica vaticana , 
aut sancti Petri nomine, factae sunt. Omnes exequi longum 
esset , paucas ({uasdam et eas antiquissimas percurram. lo- 
hannis Vtl. papae temporibus Herechbertus rex Longobardorum 
donationem patrimonii Alpium Cottiarum , quae ad ius pertine- 
bant apostolicae sedis , et longa per tempora a ditione roma- 
nae ecclesiae subductae fuerant, ac ab eadem gente Longo- 
bardorura detinebantur , iuri proprio beati Petri apostolorum 
principis restituit, et hanc donationem aureis litteris exaratam 
Romam direxit. Sic Beda, Bibliothecarius , Paulus diaconus , 
lib. Vl.cap. X. Liutprandus rex Longobardorum donationem pa- 



I)i: lUSILICA VATICWX f.II',. V. ?, \ .'y 

trimonii Alpium (]()trianim , quam llciTchberUis vv\ fm-iat, ct 
illc rcpctierat , adir.onitione Gre^orii 11. papae eonfinnavit , ut 
aiunt iidem Beda, et Pauliis diaconus lib. Yl. cap. Xlll. Biblio- 
tiiecarius iu Cireiiorio 11: eodem tempore dolo occupatum est a 
Lon|2,ol)ardis Sutrium , quod diebus C\L. tenuerunt , sed Pon- 
tificis coutinuis scriptis , ac commonitionibus ad reiiem missis , 
quamvis multis datis muneribus, tamen omnibus suis opibus 
nudatum Liutprandus Lonp;obardorum rex facta donatione bea- 
tissimis apostoli Petro et Paulo restituit at(|ue donavit. /accha- 
riae papae precibus T.iutprandus Longobardorum rex quatuor 
civitates, ({uas vi eripuerat , eidem Pontifici restituit , ([uod et 
per donationem firmavit in oratorio sancti Salvatoris intra ec- 
clesiam beati Petri eius nomini aedificato. Sabinense quoque 
patrimonium , quod per annos prope XXX. 1'uerat ablatum , 
Narniense , et Auximanum et Humanate , et vallem masinam 
in agro Sutrino per donationis titulum ipsi beato Pelro aj)0- 
stolorum principi reddidit. 

Bibliothecarius in vita Stephani IT: Francorum rex Pipinus 
a Stephano IL papa in ecclesiae romanae auxilium contra Lon- 
gobardorum regem Aistultiim evocatus , cum e.xercitu llaliam 
intravit, et Ticinum obsidione cinxit. Aistulphus ut veniain ille 
tribueret , et ab obsidione cessaret , quas antea contempserat in 
pacti foedere reddere civitates , se omnino professus est redditu- 
rum. Ita denuo conlirmato priore pacto, quod per elapsam Vlll. 
indictionem inter partes provenerat ipsas civitates Aistulphus 
rex restituit , addens castrum Comiaclum. De quibus onuiibus 
receptis civitatibus a beato Petro atque a sancta romana ec- 
clesia et ab omnibus in perpetuum l\)ntificibus romanis possi- 
dendis , misit in scriptis donationem , quae usque hactenus in 
archivo sanctae ecclesiae recondita tenetur. Ad recipiendas ve- 
ro ipsas civitates misit ipse rex consiliarium suum Fulradum 
abbatem et presbyterum. Et continuo ipse rex cum suis exer- 
citibus Franclam repedavit. Praenominatus autem Fulradus 
in Bavennatium partes cum missis Aistulfi perveniens, per sin- 
gulas ingressus civitates tam Pentapoleos quam et \emiliae , 
easque recipiens , et obsides de unaqua([ue tollens , atquc pri- 
mates'secum una cum clavibus portarum civilatuiu (huens , 



;H() Oisiipiiaii PANViNii 

Romam perveiiit. Tum ipse claves tam ravennatis urbis, quam 
diversarum civitatum ipsius exarchatus Ravennatium, una cum 
suprascripta donatione de eis a suo rege missa in confessione 
beati Petri poiiens , eidem Dei apostolo et eius vicario omni- 
busque eius successoribus Pontificibus perenniter possidendas 
atque disponendas tradidit , idest Ravennam , Ariminum , Pi- 
saurum , Concam , Fanum , Gaesenas , Senogallias , Esim , Fo- 
rum Pompilii , Forum Livii cnm castro Susibio, montem Fe- 
retri , Acerragium , montem Lucatum , Soram , castelium san- 
cti Marini , Bobium, Urbinum , Callium, Luceolos , Eugubium 
et Comiaclum , nec non civitatem Narniensem , quae a ducatu 
Spoletino per evoluta annorum spatia parti Romanornm fue- 
rat ablata. 

Praecipua admodum laus est et gloria huius basilicae, quod 
cum Carolus magnus celebrata solemnitate paschali facturus 
esset donationem nonnullorum oppidorum et civitatum beato 
Petro , sanctae romanae ecclesiae , et Hadriano papae eiusque 
successoribus , ut maior rei auctoritas esset , super altare san- 
cti Petri eam fecit , et instrumentum ipsum donationis sub 
inferiore confessionis eius loco reposuit ; cum ceteris regni 
francici proceribus beato Petro , et papae Hadriano iurans om- 
Dia quaecumque in ea donatione continerentur , se perpetuo ob- 
servaturum. Exemplum quoque ipsius documenti intus supra 
corpus beati Petri suppositis evangeliis , quo firmior eorum 
cautio ac memoria in posterum haberetur , suis ipsemet Ca- 
rolus manibus posuit. Haec omnia Bibliothecarius in vita Ha- 
driani papae ita exponit : at vero quarta feria egressus prae- 
nominatus Pontifex cum suis iudicibus tam cleri , quam mili- 
tiae , in ecclesiam beati Petri apostoli , pariterque cum eodem 
rege se ad loquendum coniungens , constanter eum deprecatus 
est , atque admonuit et paterno affectu exhortari studuit , ut 
promissionem illam , quam eius sanctae memoriae genitor Pi- 
pinus quidem rex , et ipsae praecellentissimus Carolus , cum 
suo germano Carolomanno , atque omnibus iudicibus Franco- 
rum , fecerat beato Petro et eius vicario sanctae raemoriae do- 
mino Stephano iuniori papae , quando in Franciam perrexit , 
pro concedendis diversis civitatibus et territoriis istius Italiae 



DE BASTLICA VATTCANA LIR. V. 317 

provinciae , et contradendis beato Petro eiusque omnibus vi- 
cariis in perpetuum possidendis, adimpleret in omnibus. Cum- 
que illam promissionem , quae in Francia in loco , qui voca- 
tur Carisiacus facta est , sibi relegi fecisset, complacuit illi 
et eius iudicibus , ac omnia , quae ibidem erant annexa pro- 
pria voluntate , bono ac libenti animo. Et aliam donationis 
promissionem ad instar anterioris ipse antedictus praecellentis- 
simus et revera christianissimus Carolus Francorum rex ascri- 
bi iussit per Etherium religiosum , ac prudentissimum cap- 
pellanum et notarium suum : et ibi concessit easdem civita- 
tes et territoria beato Petro , easque praefato Pontifici contra- 
dl spopondit per designatum confinium , sicut in eadem do- 
natione contineri monstratur ; idest a Lunis cum insula Cor- 
sica , deinde in Suriano , deinde in monte Bardone , inde in 
Urbeveto , deinde in Parma, deinde in Regio, et exinde in Man- 
tua, atque monte Silicis , simulque et universum Exarchatum 
Ravennatium , sicut antiquitus erat , atque provincias Venetia- 
rum et Istriae,nec non et cunctum ducatum spoletinum, seu 
beneventanum. Factaque eadem donatione propria sua manu 
eam ipse christianissimus Francorum rex corroborans, univer- 
sos episcopos , abbates , duces etiam et grafiones in ea scribi 
fecit. Quam prius super altare beati Petri , et postmodum in- 
tus in sancta eius confessione ponentes , tam ipse Francorum 
rex , quam eius iudices , beato Petro et eius vicario sanctissi- 
mo Hadriano papae sub terribili sacramento sese omnia con- 
servaturos , quae in eadem donatione continentur promittentes 
tradiderunt. Apparem vero ipsius donationis eumdem Etherium 
scribere faciens, ipse christianissimus rex Francorum intus su- 
per corpus beati Petri , subtus evangelia , quae ibidem oscu- 
lantur , pro firmissima cautela et aeterna nominis sui ac reg- 
ni Francorum memoria propriis manibus posuit , aliaque eius- 
dem donationis exempla per scriniarium sanctae romanae ec- 
clesiae adscripta eius excellentia secum deportavit. Haec eadem 
repetit Petrus Manlius in fine historiae suae , quam narratio- 
nem ita concludit: et ideo, ut putamus, in memoriam tam mag- 
nilicae donationis nomina civitatum , quae praenominatus Ro- 
manorum imperator huic sacrosanctae ecclesiae contulit , in 



portis acneis , (juac siiniliter ante «^radus l)eati Petri luere iu 
iiitroitu eeclesiae sanetae Mariae inter turres , argenteis iille- 
ris, sieut nos vidimus et eum fratribus nostris saepissime le- 
^imus , adnotata fuere, videlicet Perusium, Fesuiae, Clusium, 
Bulsinium , Assisium etc. 

Hibliothecarius in vita Hadriani primi : quibus ei»redienti- 
bus ab hac urbe et Perusiam accedentibus coniunxit nianda- 
tum , quod praefatus Desiderius abstulisset ci\itatem Faventi- 
nam , et ducatum Ferrariae , seu Comaclium ab exarchatu ra- 
vennate , quem sanctae memoriae Pipinus rex et eius lilii Ca- 
rohis , et Carolomannus reges Francorum , et patricii Romano- 
rum beato Petro coiicedentes obtulerant. Idem in eadem vita: 
porro Longobardi reliqui dispersi ad proprias reversi sunt ci- 
vitates. INam Spoletini et Reatini aliquot eorum utiles personae, 
ante quam Desiderius cum Longobardorum exercitu ad Clusas 
pervenisset, illi ad beatum Petrum confugientes saepe dicto san- 
ctissimo Hadriano papae tradiderunt , et in fide Petri , ac eius 
successoris Hadriani iurantes more Romanorum tonsurati sunt. 
Tonsurari etiam et reliqui omnino ex eodem ducatu spoletino 
inhianter desiderabant, ac se tradere in servitium beati Petri, ac 
sanctae romanae ecclesiae; sed metuentes suum regem, id age- 
re minime ausi sunt , unde dum ad Clusas fugam arripuissent 
omnes , qui exinde de diversis partibus ducatus Spoletini re- 
versi sunt, coufestim ad praefatum Pontificem advenerunt , 
eiusque provoluti pedibus , obnixe deprecati eum sunt , ut eos 
in servitium romanae ecclesiae , et beati Petri susciperet , et 
more Romanorum tonsurai-i faceret. Quos suscipiens , profectus 
est cum eis in ecclesiam beati Petri, et omnes cuiuscumque 
aetatis sub vinculo iuramenti promiserunt beato Petro , et eius 
successori Hadriano in lide eiusdem ac omnium eius successo- 
rum fideliter permansuros cum filiis et cuncta eorum genera- 
tione. 

Tunc post praestitum iuramentum omnes more Romano- 
rum tonsurati sunt, et confestim ipse Pontifex constituit eis 
ducem , quem sibi propria voluntate elegerunt , scilicet Hilde- 
prandum nobilissimum , qui prius cum reliquis ad apostolicam 
sedem confugerat, et ita Deo annuente praedictum ducatum 



DE BASILICA VATICANA IJH. V. 3 !•) 

Spoletinum sine certamine idem Pontifex sub iure et potehta- 
te l^eati Petri subiugavit, sed et omnes habitatores tum du- 
catus Firmani , Auximani , et Anconitani , simulque ( t de ca- 
stello Felicitatis. Et ipsi dum a Clusis Longobardorum ruiiien- 
tes reversi sunt , ad praefatum Pontificem concurrentes , eius 
se ter beatitudini tradiderunt , praestito sacramento in servitio 
et fidebeati Petri, atque eius vicarii Hadriani successorumque 
eius fideliter permansuros , more Romanorum tonsurati sunt. 
His quae supra diximus adiiciendum est , quod infra ex decre- 
to Leonis IIL ostendemus, ipsum utique Carolum mapjnum alio 
tempore cum Romam ab hostium obsidione liberasset, abiisse 
postmodum in Apuliam , eamque beftto Petro et sanctae ro- 
manae ecclesiae subiugasse. 

Sequnntur notissimae Ludovici Pii ot Othonis 1 . impp. do- 
nationum confirmationcs , quas omittimus. 

Henricus imperator Bonedicto VIII. papae. 

Super hoc confirmamns tibi , beate Petre apostole , et per 
te vicario tuo domino Benedicto summo pontifici et univer- 
sali papae fuldense monasterium , atque omnia monasteria , 
curtes et villas , quas in ultramontanis partibus sanctus Petrus 
habere dinoscitur , absque Banthum , Bamberga , sive Wil- 
milibach , quae ad sancti Petri ecclesiam per commutationis 
paginam episcopo Bambergensi collatae sunt , pro quibus iam 
dictae ecclesiae sancti Petri concedimus et confirmamus om- 
nem illam terram , quam inter Narniam , Interamnam , vel 
Spoletum habuimus. Propterea sub tuitione eiusdem beati Pe- 
tri et yestra vestrorumque successorum praetaxatum episcopa- 
tum bambergensem offerimus, unde sub pensione equum unum 
album faleratum ab eiusdem loci episcopo vos annualiter su- 
scepturos sancimus. Et subscripserunt qui supra. 

Henricus imperator expugnans regnum Hungariae, rege de- 
bellato et victoria parta, coronam et lanceam eius regni insi- 
gnia misit ad corpus beati Petri , de qua re extat haec opistola 
lib. HL reii. 



n20 OMIPHnil PANVI?{II 

Gregorius cpiscopiis servus scrvorum Dei Salomoni rcgi 
Huni>arorum salutem et apostolicam benedictionem. 

Litterae tuac ad nos tarde propter moram nuntii tui alla- 
tae sunt , quas quidem multo benignius manus nostra susce- 
pisset , si tua incauta conditio , non adeo beatum Petrum of- 
fendisset. Nam sicut a maioribus patriae tuae cognoscere po- 
tes, regnum Hungariae sanctae romanae ecclesiae proprium est 
a rege Stephano olim beato Petro cum omni iure et potesta- 
sua donatum et devote traditum. Praeterea Henricus piae me- 
moriae imperator ad honorem sancti Petri regnum illud expu- 
gnans , victo rege et facta^victoria , ad corpus beati Petri lan- 
ceam coronamque transmisit, et pro gloria triumphi sui il- 
luc regni direxit insignia , quo principatum dignitatis eius at- 
tinere cognovit. Quae cum ita sint, tu tamen in ceteris quo- 
que a regia virtute et moribus longe discedens , ius et hono- 
rem sancti Petri , quantum in te fuit imminuisti et alienasti , 
dum eius regnum a rege Teutonicorum in beneficium sicut au- 
divimus suscepisti. Quod si verum est , qualiter gratiam bea- 
ti Petri , aut nostram benevolentiam sperare debeas , tu ip- 
se , si iustitiae vis attendere , non ignoras , videlicet te non ali- 
ter eam habiturum , nec sine apostolica animadversione diu 
regnaturum , nisi sceptrum regni , quod tenes , correcto errore 
tuo , apostolicae non regiae maiestatis beneficium recognoscas. 
Neque enim nos timore , vel amore , aut aliqua personali ac- 
ceptione , quantum Deo adiuvante poterimus, debitum honorem 
eius , cuius servi sumus , inrequisitum relinquemus. Verum si 
haec emendare et vitam tuam , ut regem decet , instituere et 
Deo miserante adornare volueris, procul dubio dilectionem san- 
ctae romanae ecclesiae sicut matris dilectus filius, et nostram 
in Christo amicitiam plene habere poteris. Datum Romae V. 
kal. novembris indictione XHI. 

Neque omittendum est , quod Adolphus rex Anglorum cum 
sub Leone Un. Romam aliquando summa eum ducente de- 
votione venisset , animadvertens quanta esset dignitas, et ex- 
cellentia basilicae sancti Petri, obtulit ei tributum ex qualibet 
domo regni sui numisma scilicet unum argenteum , cui ster- 



HE JJASILICA VATICANA Llli. V. 321 

lingo est nonien ; cuius offereiuli mos diutissime uscjue ad uo- 
stra tempora perseveravit. Anglos secuti Hil)erni diu eumdem 
morem ol)servarunt, quod Dani et ali([UOt illis vicini alii-populi 
longo item tempore factitarunt. Rex Hispaniae anno MCC.YII. 
devicto Miramolino rege Saracenorum . eius lanceam et vexil- 
lum misit Romam ad templum sancti Petri , quae loco emi- 
nenti suspensa diu fuere. Est quoque ad hoc argumentum pro- 
bandum notabilis epistola sequens. 

Gregorius episcopus servus servorum Dei 
Demetrio regi Russorum etc. 

Filius vester limina^ apostolorum visitans ad nos venit , et 
quod regnum illud dono sancti Petri per manus vestras vel- 
let obtinere , eidem beato Petro apostolorum principi debita 
lidelitate exhibita, devotis precibus postulavit, indubitanter as- 
severans illam suam petitionem vestro consensu rixtam fbre 
ac stabilem , si apostolicae auctoritatis gratia ac munimine do- 
naretur : cuius votis et petitionibus , quia iusta videbantur , 
tum ex consensu vestro , tum ex devotione poscentis , tandem 
assensum praebuimus, et regni vestri gubernacp.la sibi ex par- 
te beati Petri tradidimus , ea videlicet intentione atque de- 
siderio charitatis , ut beatus Petrus vos et regnum vestrum , 
omniaque vestra bona , sua apud Deum inteicesbione eusto- 
diat, et cum ojniii pace, honore et gloria idem regnum usque 
In linem vitae vestrae tenere vos faciat, et huius militiae fl- 
nito cursu impetret vobis apud supernum regem gloriam sem- 
piternam. Cum etiam nos paratissimos esse noverit vestrae 
nobilitatis serenitas , ut ad quaecunique iusta negocia huius 
sedis auctoritatem pro sua necessitate petierit , continuo peti- 
tionum suarum conse([uatur effectum. Praeterea ut haec , et 
alia multa , quae litteris non continentur, cordibus vestris ar- 
ctius inligantur, misimus hos nuncios nostros, quorum unus 
vester notus est et fidus amicus , qui et ea , quae in litteris 
sunt diligenter vobis ex[)onent , et ([uae minus sunt , viva vo- 
ce explebunt. Qaibus pro reverentia beati Petri , euius legati 
sunt, mites vos et affobiles praebeatis, et quicquid vobis dix«- 

121 



322 ONUPHUIl PANVINII 

rlnt cx parte nostra, patieiiter aiidiatls, atque In(lul)itanter ere- 
(latis ; et quae ibi ex auetoritatis apostolieae sedis negotia tra- 
clare voluerint et statuere, nullorum nialo in^enio turbare per- 
mittatis , sed potius eos sineera eharitate faeiendo iuvatc. Om- 
nipotens Dens mentes vestras illuminet , atque per temporalia 
bona faeiat vos transire ad liloriam sempiteruaml Datum Uo- 
mae II. kal. maii indict. XIII. 

Marronis donatio castri ad sc pertincntis vocati Moricida 
beato Petro apostolorum principi. 

In nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti. Anno sexto 
pontificatus domini Gregorii papae VII. mensis novembris die 
decima sejtima indict. II. I\omae. Ego Marro Gisleri filius , 
habitator in ducatu spoletano, pro redemptione animae meae, 
et parentum meorum, dono , trado, atque offero beato Petro 
apostolorum principi , et super altari eius omnia, quae mihi 
pertinent de castro , quod vocatur Moricida , posito inter Mu- 
ricem , et Datignanum , quod inquisitum habeo per coneam- 
biationeni a Litaldo et Hugone nepotibus Hugonis fdii Asca- 
nii in pl( be de Luzano; reservato usufructu diebus vitae meae, 
et Brutuli filii mei , et fdiorum Brutuli si masculi fuerint de 
legitimo coniugio procreati. 

Nec praetereundum illud , quod legimus , Metildim comi- 
tissam illam sanetitate celebrem tanti basilicam sancti Petri 
fecisse , ut quo luminaribus adhibitis magis decoraretur , tam- 
(juam debitam ei dotem donaverit patrimonium suum , idest 
Liguriae et Etruriae praecipuas partes, cum omnibus oppidis 
ac eorumdem iuribus , cuius gratia memorabile etiam nunc 
eius (lictum vulgo celebratur. JNam cum centum millibus pas- 
suum territorium ipsum , quod donabat extenderetur , modi- 
cum tantum. , quid terrae illud appellavit. De ea donatione ita 
scribit Leo episcopus ostiensis , qui eo tempore vixit lib. III. 
cap. XLYIIL historiae casinensis : anno dominicae incarnatio- 
nis MLXXIX. Metilda comitissa , Henrici IIII. imperatoris 
exercitum timens , Liguriam et Tusciam provincias Gregorio 
papr.e et sanctae romanae ecclesiae devotissime obtulit. (1) 

(1) Qiii multo plfires beato Petro et ecclesiac lomaiiae oblatas dona- 



DE BASILICA VATICANA LIB. V. 323 

Tanta fuit , quae ubique ^entium eius basilicae viguit , maxi- 
maque semper habita est auctoritasl (1) 

C A P. XVIII. 

Quod iuramentim ad altare saiicll Petri pracstabant j^atri- 
moniorum sanctae romanae ecclesiae rectores noviter in- 
stituti. Item duces exercituum ecclesiae romanae stipen- 
diis militantcs. 



N. 



on est illud praetereundum , quod ad eiusdem basilicae 
praestantiam ostendendam pertinet, ad altare scilicet beati apo- 
stoli Petri iusiurandum praebere solitos fuisse illos , qui ro- 
manae ecclesiae patrimonia gubernanda suscipiejjant. Huius 
rei testis est beatus Gregorius in epistola XXXIX. lib. II. cum 
baec scribit ad Pantaleonem notarium : experientia tua quod 
vel quale apud sacratissimum corpus beati Petri apostcli ius- 
iurandum praebuerit memor est. Unde nos quociue securi di- 
scussionis tibi causam In patrimonio partis syracusanae com* 
misimus. Oportet ergo te lidem tuam , et eiusdem beati Petri 
apostoli timorem semper ante oculos babere , atcjue ita agere, 
ut neque ab hominibus in praesenti vita , ncque ab omnipo- 
tente Deo in extremo iudicio valeas reprehendi. - Idem paulo 
post : volumus , inquit , cum omni fide , omni puritate, consi- 
derato timore omnipotentis Dei , reducta ad memoriam distri- 
ctione beati Petri apostoli , per unamquamque massam colonos 
pauperes et indigentes experientiam tuam describere etc. Ea- 
dem ratione ii summi duces , qui pro sancta romana ecclesia 
militabant, in vat. templo super corpus sancti Petri fidei sacra- 
mentum pcrliibebant, et sancti Petri milites creabantur. Hu- 
ius rei exemplum extat in Gregorii VII. registri libro primo 
epistola XLVI. ad Guillelmum comitem Burgundiae sic. 

tiones regnonim, provinciarum, al([uo oppidorum cognoscere avet , adeat 
Cincii canierarii opus de censihns roui. eccl. partiiu edituni apud Muralo- 
riuin anti*!. mod. ao\ . dissert. (50. et 7'.>, partiin adhuc inedituiu iu i'iM\. vat. 
(1) Omittimus a capp. VIII. usquc XVIII, itemque cap. XX, proplor 
ea quae ditlmus in praevio monito p 19?,- 193. 



324 OIHJVHUII l'A.>)T. Dli B\SIL. VAT. LIU. V. 

Grej;oriiis episcopiis serviis servorum Del GuillelnH) 
Bui^^undionum eomiti salutem et apostolicam benedictionem. 

Meminisse valet prudentia vest.-a , quam larj^a affluentia 
dileclionis romana ecclesia valentiam vestram iamdudum re- 
cepit , et quam speciali charitate vestram familiaritatem dile- 
xit. Neque enim se condecet oblivisci promissionis , qua Deo 
se ante corpus apostolorum principis Petri , praesente venera- 
bili antecessore nostro Alexandro papa, et episcopis, et abba- 
tibus plurimis , atque diversarum gentium muljitudine , qua- 
rum non est numerus , obligavit ut quacumque hora necesse 
fuisset , vestra manus ad dimicandum pro defensione rerum 
sancti Petri non deesset , siquidem requisita fuisset. TJnde me- 
mores nobilitatis vestrae fidei , ix)gamus et admonemus stre- 
nuitatis vestrae prudentiam , quatenus praeparetis vestrae mi- 
litiae fortitudiuem ad succurrendum romanae ecclesiae liber- 
tati : scilicet si necesse fuerit , veniatis huc cum exercitu ve- 
stro in servitio sancti Petri. Et boc idem rogamus vos mone- 
nere comitem sancti Aegidii , et socerum Richardi capuani prin- 
cipis , et Amadeum filium Adelietae, ceterosque quos cogno- 
scitis sancti Petri fideles esse, et qui simiiiter manibus ad 
caelum extensis promisere. 

C A P. XIX. 

Papa censua regnorum, ^ proviriciarum. , et civitatum^ 

ac protestatlones sollemnes suscipit in jjorticu 

sancti Petri. 



K 



.omanus Pontifex census omnes et tributa , quae a regibus , 
principibus viris , rebuspublicis sanctae romanae ecclesiae be- 
neficiario iure subiectis, in festo apostolorum Petri et Pauli ac- 
cipit. Non alibi quam in basilica vaticana ea suscepisse con- 
stat , in cuius porticu procurator fiscalis etiam protestationes 
semper facere solet adversus eos , qui census sanctae romanae 
ecclesiae negligunt ; quae res non alibi quam in cathedrali seu 
principali ecclesia tieri solent. 



12« 

L I B i: H S E X r IJ s. 

C A P. I. 

Ej)ificopi et metropolitani iurabant obedientiam S. R. E. 
super altare sancti Petri. 



P 



ergamus etiam reliqua , quae paene innumera sunt, eiusdem 
basilicae privilegia aperire. Quorum illud raagnum est , quod 
sollemnia iuramenta super eius altare archiepiscopi Pontifici 
praestare solebant. Ex multis exemplis, unum aut alterum pro- 
feramus. Sanctus lionifacius moguntinus archicpiscopus , qui 
praedicatione sua Germanorum gentem ad Christi fidem con- 
vertit , quique postremo pro Christi nomine martyrium perpcs- 
sus est , super id altare , et corpus sancti Petri iuravit ; ({uam 
rem ipse commemorat in epistola ad Danielem episcopum sic : 
recolo me ordiuationis ineae tempore iuxta praeceptum Gre- 
gorii papae iurasse in corpore sancti Petri , talium communio- 
nem me declinaturum , si eos ad viam canonicam convertere 
nequiverim. Haec ille. Kpistolam invenimus in exemplari ve- 
tustissimo loliannis de Turrecremata cum multis aliis eiusdem 
martyris Ijouifacii , et Zachariae romani Pontiiicis litteris. 

Multa extant in registro Gregorii VII. papae episcoporum ad 
altare sancti Petri exhibita iuramenta, quorum praecipua 
quaedam subiiciam. 

Jusiurandum Hoberti carnotensis episcopi ex libro III . 

Ego Robertus promitto omnipotenti Deo , et beato Petro 
apostolorum principi , cuius corpus hic requiescit , quod iu 
quocumque tempore legatus apostolicae sedis directus a do- 
mino nostro Gregorio , qui nunc est romanus Pontifex , vel 
ab alio successorum suorum item romanorum Pontidcum , ad 
me venerit infra terminum , quem idem legatus mihi consti- 
tuerit , carnottnsem episcopatum omni occasione ablata vel 
fraude dimittam , et cum bona fide studebo , quatenus eccle- 
sia illa secundum Deum ordinetur ; nihil acturus m« scienta, 



32« OMIPHRll PA^VIMI 

[)vr mo , vcl prr aliqiiam a me submissam poisonam , unde 
eadem ecclesia vel cleriei eius mco studio , vel malitia , lae- 
sionem, aut detrimentum accipiant. Hoc saeramentum feci iu- 
bente domino nostro Gregorio VIT. papa. E^^o Bono humilis 
presbyter tituli Christi martyris virginis sanctae Anastasiae 
subseripsi , et in ecclesia beati Petri in confessione ad corpus 
eius ubi factum est interfui. Interfuerunt etiam lohannes por- 
tuensis episcopus , Theodinus archidiaconus , Gregorius et Ber- 
nardus diaconi sanctae romanae ecclesiae, et duo alii videli- 
cet Engelramnus decanus carnotensis ecclesiae , et Scipio tunc 
magister scholarum in eadem ecclesia. Actum Romae mense 
aprilis indictione XIIII. 

Item epistola XYIII. libri III. registri eiuusdem Pontifici. 

Gregorius episcopus servus servorum Dei 
Aniciensibus canonicis. 

Notum est vobis qualiter Stephanus Aniciensis ecclesiae 
invasor et simoniacus despecto sacramento , quod nobis super 
corpus sancti Petri de liberatioue eiusdem ecclesiae fecerat, 
eam occupare ac tyrannica oppressione affligere non cessat. 
Tum scire vos volumus , quia sicut confrater noster Hugo 
Diensis episcopus, cui vices nostras in Galliarum partibus agen- 
das commisimus , illum excommunicavit , sic et nos excom- 
municamus , et a gremio sanctae ecclesiae separavimus. 

Item epistola XII. lib. VII. registri eiusdem Pontificls. 

Gregorius episcopus S. S. D. Manassi 
remensi archicpiscopo. 

Miramur fraternitatis tuae prudentiam ad hoc tot occasio- 
nes invenire, ut infamia sua et ecclesiae suae longo tempore 
permaneat, et quod opinioni relinquitur iudicium subterfugere 
videatur , cum magis ad hoc profecto eam decuerit laborare , 
ut suspicionem tanti reatus a se et ecclesia sua depelleret. In 
praeterito siquidem anno ad argumentum excusationis tuae, 
quandam attulisti nobis auctoritatem , te videlicet non alicuius 



DK BASILICA VATICANA LIIl. VI. .327 

secl nostrae tantum praesentiae subdendum fore iudicio. Un- 
de, ut etiam nunc apparet in litterarum nostrarum exempla- 
ribus, dignissime reprehensus es. Nunc vero immemcr promis- 
sionis tuae , qua Homae te supra corpus beati Petri obliga- 
sti , aliam excusationem obtendis , limore videlicet dissiden- 
tis regni ad Lugdunense concilium , ad quod vocjitus es , vc- 
nire non posse. In qua re quantum excusatio tua nutet , liqui- 
do valet perpendi. Nam neque legatus romanae ecclesiae In 
negotio tuo contemnendus fuit , qui sicut noscit fraternitas tua, 
maximis et praecipuis conciliis , videlicet nicaeno et clialcedo- 
nense aliisque multis praefuit , et huiusmodi quaestionii)us cer- 
tum definitionis terminum dedit. ¥A reliqua. 

G A P. II. 

Pallia de corpore sanctl Petri indidcm tantum. 
pro archicpiscopis ct patriarc/iis asswnuntur. 



I 



Ilud admodum memoratu dignum videtur , quod palliorum, 
quibus inest plenitudo pontificalis dignitatis, consccratio non 
alibi , nisi in altare sancti Petri fit : et quum romani Ponti- 
iices archiepiscopis patriarchis eadem pallia per orbem terra- 
rum missuri essent , non alium quam hunc ipsius sacratissimi 
altaris locum , ubi res tantae dignitatis tantaeque praeeminen- 
tiae consecraretur , digniorem praestantioremque reperire po- 
tuerunt. Henricus cardinalis ostiensis , pallium sub hac forma 
concedi solitum esse scribit : ad honorem Dei omnipotentis , et 
beatae iNtariae virginis, et beatoruni apostolorum Petri et i*au- 
li, et domini papae Innocentii IIII, et ecclesiae romanae, et ec- 
clesiae Ebredunensis tibi commissae , tradimus tibi palliun» de 
corpore beati Petri sumptum in plenitudinem pontificalis dig- 
nitatis , ut utaris intra ecclesiam tuam diebus , qui exori- 
muntur in privilegiis ecclesiae tuae concessis a romana ec- 
clesia. 

Petrus Manlius : basilicae sancti Petri specialis pratro- 
gativa est, quod in ea tantum vigilantur pallia , quae roma- 
nus Pontifex mittit patriarchis et archiepiscopis uoiversi orhis 



;^2fi OMilMIHlI PAWIMI 

tcn-annn. Iliiu" esl (luod k^ijatus Scinctnc romanae ecclcsiae 
dicit: acfipc pallium dc corporc beati Pctri sumi)tum in ple- 
nitudincm officii tui. Itaque eum vigilamus pallia , facimus sol- 
lemues vigilias in confcssione bcati Pctri , cantantes vi<iilias 
quas consucvimus cantare in festis eiiisdcm apostoli ; ct ex 
antiquo instiUito ex confessionc nobis propinatur optimum vi- 
num. ,, Palliorum archicpiscopalium usus vctustissimus est. Si- 
quidem in vita Marci papa de eo Damasus papa scribit : bic 
constituit, ut episcopus ostiensis , qui consecrat episcopum ur- 
bis, pallio utcrctur, et ab eodem cpiscopus ui'bis romanae con- 
secrarctur. Palliorum consccrationem cum locus ipsc , quem 
sub altari positum confcssioncm beati Petri apostoli appel- 
lant , tum processionis devotio , officiique sollemnitas maxi- 
mam iure et inerito sanctissimamque videri facit. 

C A P. iri. 

SoUenmcs episcopormn ct rcgmn excommunicationes 
(tbsolutionesque , quae ad Papam specfant ^ in hac 
tantmn basilica celebrata. 

oenitentiae sacramentum , quod munus episcopi est, in utra- 
que basilica celebratum fuisse supra ostendimus. Soliemnes ve- 
ro archiepiscoporum , patriarcharum , regum , et imperatorum 
excommunicationes et absolutiones , quae ad unum Papam 
spectant , Laterani nunquam , perpetuo in sancto Petro sunt fa- 
ctae. De excommunicatione primo , mox de absolutione , et 
poenitentiae sacramento dicam . Bibliothecarius ita narrat : 
Theodorus papa convocans universos sacerdotes et clerum in 
ecclesia bcati Petri apostolorum principis , condemnavit Pyr- 
rum patriarcham constantinopolitanum in haeresim rclapsum , 
sub vinculo anathematis iuxta mercedem ac retributionem pro- 
opriae transgressionis , canonicam ipsi poenam depositionis de- 
ecernens. Annalium constantinopolitanorum auctor eandem rem 
accuratius ita tradit : pvrrhus patriarcha constantinopolitanus 
ex Afwca Romam. vcnit , qui orthodoxiae libello tradito papae 
Theodoro , ab eo rcceptus est. Interea cum Roma discessisset 



DE BASILICA \ATICA?»A LIB. VI. 32U 

Kavennannque pervenisset , ut canis ad vomitum suum rever- 
sus est. Quo comperto papa Theodorus , plenitudine ecelesiae 
convocata , ad sepulcrum verticis apostolorunn accessit , et di- 
vino calice expostulato , ex vivifico sanguine in atramentum 
stillavit , et ita propria manu depositionem Pyrrhi excommu- 
nicati scripsit. 

Damnavit in eadem beati Petri basilica Nicolaus papa Za- 
chariam anagninum , et Radoaldum portuensem episcopos , qui 
legationis munus non bona fide exercuerant. Testatur hoc san- 
ctus Pontifex in epistola , quam scripsit ad Tgnatium patriar- 
cham constantinopolitanum bis verbis : convocato multarum 
provinciarum occidcntalium regionum sanctissimorum episco- 
porum coetu , et collecta sancta synodo in ecclesia Dei , in 
qua ])eatus Petrus praeiacet , primus quidem decernente no- 
biscum sancta synodo Zacharias depositionis et excommuni- 
cationis :,ententiam pertulit. Idem summ^.is pontifex Nicolaus 
in epistola ad Micbaelem imperatorem constantinopolitanum , 
quae incipit : quanto maiora sunt beneficia Dei etc. haec 
scripsit : decernentibus nobiscum , et simul considerantibus 
sanctissimis fratribus et coepiseopis nostris , ipsam epistolam 
in stipite videntibns cunctis suspensam , vasto supposito fo- 
co ad vituperium vestrum coram omnibus nationibus , quac 
penes memoriam sancti Petri multiplices inveniuntur , extre- 
mae perditioni donabimus , quatenus his rite patratis , discat 
pius quid amet , et crudelis ([uid timeat. Ex his verbis Ni- 
colai papae manifeste intelligere quisque potest excommuni- 
cationes ipsas apud beati Petri basilicam fieri solitas. Non 
enim diceret Nicolaus se id facturum coram onmibus nationi- 
bus , ([uac penes memoriam sancti Petri rnultiplices inveniun- 
tur , nisi romanum Pontificem eo in loco id facere consuevis- 
se notum esset. Manifestius hoc apparet in epistola quadam 
Tohannis VTTI. pontificis , cpiae ita habet : si Deodatus et (Jre- 
gorius statuto iam tempore ad nos venire , et omnia iuste ac 
canonice emendare contempserint , gravioribus eos perpetui 
anathematis vinculis innodabimus, eorumque scelera , et ex- 
communicationes et anathemata scribentes ante sanctissimam 
beati Petri apostoli imaginem suspendemus , ut (mi«ibus de 



3:{0 ONUPIIRII PANVINII 

toto muiulo ad liniinina apostolica vonientibus illorum sit no- 
ta iniquilas, et consortio sanetae ecclesiae vidcantur extranei. 
Hunc locuni cx epistola lohannis octavi Ivo cpiscopus car- 
notensis inseruit dccrctorum XIIII parte, capitc dc excommu- 
nicationcs. Ex lohannis igitur octavi epistola licet aperte cog- 
noscere , cxcommunicationes et anathemata scripta suspendi 
solita fuisse ante sanctissimam beatiPetriapostoli imaginem, ut 
omnibus , inquit , de toto mundo ad limina apostolica venienti- 
bus illorum sitnota iniquitas. Quod nisi esset, beatiPetri basili- 
ca ecclesia principaiis , cur in illa summi pontifices Nicolaus et 
lohannes VIII. affirmant , alter se imperatoris constantinopoli- 
tani Michaelis epistolam in stipite suspensam videntibus cun- 
ctis vasto igni suppositurum , apud memoriam et limina apo- 
stolorum ; alter excommunicationes et anathemata scripta se 
ante sanctissimam beati Petri imaginem suspensurum? Novi- 
mus certe ex veteribus monumentis anathemata illorum , qui 
ab ecclesiae catholicae communione segregantur , in principali 
uniuscuiusque civitatis templo pronunciari solita esse. Hinc et 
iliud nostro tempore usurpatum est, ut romani Pontifices ex- 
communicationes , et cuncta edicta in foribus basilicae sancti 
Petri exponi iubeant : quam praecipuam urbis ecclesiam esse 
ex hoc etiam liquet , quod Pontifex legatis et prolegatis apo- 
stolicae sedis iubet buUas suas publicare in ecclesiis cathedral- 
bus civitum , easque ibidem affigere. Illa famigerata in caena 
Domini antiquissima excommunicatio non alibi quam in mae- 
niano ante gradus basilicae sancti Petri hactenus fieri solet. Gre- 
gorius YII. ad idem altare excommunicavit Philippum Fran- 
corum regem , ut ex epistola XIX. eius registri libro secundo 
apparetita. Illud quoque animadversione dignum videtur, quod 
quando magni hi ecclesiae proceres a romano Pontifice excom- 
municati , absolvendi essent , id nonnisi in basilica sancti Pe- 
tri factum fuisse constat. Bibliothecarius , ut infra dicam , de 
Pyrrho constantinopolitano patriarcha id refert. Ei exemplo ad- 
de Lotharium regem petentem reconciliari , quippe qui a Ni- 
colao papa fuerat a communione segregatus , quem non in 
alia quapiam Urbis basilica Hadrianus II. romanus pontifex 
admisit , et communioni restituit , nisi in beati Petri templo. 



DE BASILiCA VATICANA LIB. VI. 331 

C A P. IV. 

Limina aposiolorum ab episcopis visilata. 

jlixtat iii decretis distinct. XCIII, et primo tomo conciliorum, 
vetustissima Anicleti papae constitutio, a Zacharia papa con- 
firmata, et usui restituta , quae ita se liabet : iuxta sanctorum 
patrum et can(»num instituta omnes episcooi , qui liuius apo- 
stolicae sedis ordinationi subiacent , et qui propinqui sunt , 
annue circa idus maii sanctorum principum Petri et Pauli li- 
minibus praesententur , omni occasione seposita. Qui vero de 
longinquo suut , iuxta chirographum suum implcant. Qui au- 
tem liuiusmoJi constitutionis contemptor extiterit, praeter quam 
si aegritudine fuerit detentus , sciat se canonicis subiacere sen- 
tentiis. Hin»; factum ut in sollemni episcoporum novorum iu- 
ramento illvid adiunctum sit , ut episcopi spondeant uuoquoque 
trienrio, nisi iegitimc impediti fuerint , se limina apostolorum 
visitaturos. Episcoporum limina apostolica visitantium exempla 
multa passim apud rerum sacrarum scriptores extant, et prae- 
sertim apud divi Gregorii registrum. De qua re cum supra li- 
bro sccundo abunde disseruerim , hoc loco nihilpraeterea di- 
cam. Hoc tantum monebo, episcopos non lateranensem basi- 
licam , sed apostoli Petri visitare iussos esse. Illud etiam non 
cst omiUendum, ex tribus votis iii quibus Pontilex dispensare 
non solet , unum esse votum ad limina apostolorum. 

C A P. V. 

Episcopl haeretici suos crrores in hac hasilica 
abiural)ant. 



S 



ollemnes episcoporum , et haereticorum ad viam veritatis re- 
deuutium abiurationes et poenitcntiae non alibi , quam in ba- 
silica sancli Petri fiebant. ii\emplum eius rei memoratu dig- 
num ex Bibliothecario adiiciam. Swh Theodoro papa Pyrriuis, 
qui 1'uerat patriarcha constantinopoiitanus \enit, ex Africa 



831 OJtUPlIRlI PAMVl^lir 

Romam nd llmlna npostolorum ; qiii inp;rcssus , libellum obtu- 
lit cum sua subscriptionc apostoiicac scdi in pracsentia to- 
tius cleri ct populi condcmnans quae ab sc vcl antcccssori- 
bus suis scripta vel acta fuerant advcrsus immaculatam uo- 
stram iidcm. Quibus ab co peractis, lccit Pontifcx ab co mu- 
iiera erogari in populo , ct cathedram ei poni iuxta altarc , bo- 
norans eum ut sacerdotem regiae civitatis. 

G A P. VI. 

Regcfi sollemnia iuramenta faciehant ad altare 
sancti Petri. 

1 ractcr metropolitanos episcopos , reges etiam, si eis contigis- 
set, sollemne iusiurandum ad altare sancti Petri praestare sole- 
bant. Exemplum ex Reginonis chronico repetamus. Quum Ha- 
drianus II. papa ad altare sancti Petri missarum sollemnia ce- 
lebrasset , Lotharium rcgem cum obtestatione ad communio- 
nem admisit. Sed quia res ipsa notatu digua est visum fuit 
hoc loco scribere , quae apud eundem Reginonem monachum 
prumiensem legimus. Est in eius annalibus his verbis scri- 
ptum: anno dominicae incarnationis •DCCG*LXIX' Lotharius 
Romam profectus. etc ut in editione Reginonis. Nobiles item 
proceresque romani obedientiam Leoni VIII. papae et Othoni 
imp. per sacramentum supra corpus beati Petri apostoli spo- 
ponderunt. Pontifex vero mala, quae ab eis passus fuerat, il- 
lis dimisit. Ita Luitprandus. 

C A P. VII. 

Omnes reges in basilica vaticana coronati. 

IM on solum imperatores sed etiam reges , si quando casus 
tulit ut Romae coronarentur , in basilica sunt vaticana a ro- 
manis Pontificibus diademate redimiti. Eius rei exempla ali- 
quot adscribamus. Illud ante omnia scitu dignum est, quod 
reges coronandi consueverunt in basilica sancti Petri canonl- 



DE BA61LICA VATICAWA klB. Vl. J8J 

callbus vestimentis induti , in numerum canonicorum reclpi , 
et sic demum a romano Pontiiice inungi et coronari. Cuius- 
modi traditur Caroli magni filius Pipinus , qui ab Hadria- 
no papa etiam in eadem basilica baptizatus est. Is et eius fra- 
ter Ludovicus ab eodem pontifice reges inuncti sunt , Pipi- 
nus videlicet Italiae, Ludovicus Aquitaniae anno DCCLXXXI. 
Ita Regino prumiensis in chronico. Leo III. pa|)a Ludovicum 
Pium Caroli magni filium Italiae regem in basilica sancti Pe- 
tri inunxit eodem die , quo Carolum magnum imperatorem 
consecravit. Bibliothecarius. ait : Ludovicum regem Lotharii 
Imperatoris fdium Sergius 11. papa cum clero in gradibus basili- 
cae sancti Petri die dominico pentecostes suscepit. Tunc mutuo 
se amplectentes tenuit rex dexteram Pontificis , et interius in- 
gressi atrium, ad portas pervenerunt argenteas. In venerandam 
vero beati Petri aulam ingressi laudes Deo , et imperatori ac- 
clamarunt universus clerus , et cuncti religiosi dicentes : bene- 
dictus qui venit in nomine Domini. Pontifex igitur , episcopi , 
et abbates , et universi iudices franci , qui cum rege ad^ ene- 
rant, ad confessionem beati Petri appropinquantes , et sese pro- 
ni il)i prosternentes , Deo omnipotenti et apostolorum principi 
gratias exhil)uerunt ; et data a Pontificw super populum ora- 
tione , ab ecclcsia omnes sunt egressi. Dominico vero die se- 
quente ad eandem basilicam Pontifex, Rex , archiepiscopi , epi- 
scopi , abbates , et omnes Francorum Romanorumque nobi- 
ies convenerunt. Tunc Sergius papa II, manibus suis Ludovi- 
cum II. regem Lotharii imperatoris filium oleo sancto perun- 
gens regali coronavit corona , rcgemqne Longobardis praefe- 
cit, cui regalem tribuens gladium , illum succingere iussit. 
Missarum celebratione flnita, omnes cum rege laetantes egressi 
sunt. 

Innocentius III. papa Romae in basilica sancti Petri coro- 
navit Petrum regem Aragonum, IIII. idus novembris MCCIIII, 
pontificatus VII, regni VIII. Qui rex regnum suum feudatarium 
beato Petro fecit cum annuo censu CCL. massenutijiarum. Regi- 
strum Innocentii III. in bibliotlieca vaticana sic: Petrus Arago- 
num rex, ut militare cingulum et regium acciperet diadoma, cum 
quinque triremibus, archiepiscopo arelatensi , praeposito maga- 



334 ONUPnnil PANVINII 

Jonensi, eleoto Montis maioris, et aliis clericis etlaicis ex Hispa- 
nia applicuit apud insulam inter Portum et Ostiam cum clncen- 
tis somariis , ct cquitaturis : cui Papa obviam misit senalorem 
ct aliquot Cardinales , nobiles , et magnates Urbis, et eum su- 
scepit in palatio sancti Petri. Hospitatus cst in domo canonieo- 
rum. Anno VII. pontificatus mense novembri , die sancti ISfar- 
tini , Papa cum clero et nobilibus romanis , episcopis , prosby- 
teris et diaconis Cardinalibus , primicerio , et cantoribus , sena- 
tore, iustitiariis , iudicibus , advocatis, et scrinariis, ad mona- 
sterium sancti Pancratii per Transtiberim est profectus , cuius 
iussu ibidem idem rex a Petro portuensi episcopo inunctus fuit, 
et apud sanctum Petrum a Papa coronatus , qui tradidit ei uni- 
versa insignia regalia , et corporale ab eo recepit iuramentum 
de fidelitate , et obedientia romanae ecclesiae , defensione fidei 
catholicae, persecutione haereticorum , libertate immunitate et 
iure ecclesiasticis defendendis , iustitia et pace servanda. Sic 
coronatus , praesente Papa, super altaro sancti Petri scejjtrum 
et diadema apposuit, regnum suum sancto Petro obtulit, illud- 
que sibi constituit censualem , et ab eodem Papa militarem en- 
sem accepit. 

Carolus primus rex Neapolis , cui id regnum beneficio ec- 
clesiae romanae datum est , Romam venicns , in basilica va- 
ticana a quatuor lcgatis Clementis HII. p/ipae Cardinalibus co- 
ronatus est , ut ipse hoc privilegio f idem basilicae concesso in- 
dicat. In nomine Domini amen. Nos Carolus Dei gratia rex Si- 
ciliae et principatus Capuae etc. Considerantes quod dextera Do- 
mini nobiscum faciente virtutem , nosque clementer ad regni 
Siciliae fastigia sublimante, in sacratissima principis apostolo- 
rum de urbe basilica per regni ipsius investituram sollemncm 
nobis ab apoitolica sede concessam primum divulgata nostri 
honoris insignia claruerunt , et deinde sacro in ipsa unctionis 
liquore peruncti , regni praedicti suscepimus diadema , dignum 
fore providimus, ut eidem basilicae more divorum regum Fran- 
corum progenitorum nostrorum, quibus nostam originis, quam 
dignitatis compago consolidat , pronis et promptis semper fa- 
mulemur obsequiis , et illi velut matri strictius obligemur ex 
debito, a cuius utero per «aelestis adoptionis gratiam, quasi no- 



DE BASILICA VA.TICANA LIB. VI. 335 

va progenles dinoscimur prodiisse. Hlnc est quod nos capltu- 
lo et canonicis eiusdem sacrosanctae basilicae ctc. Actum Ro- 
mae in praedicta basilica anno Domini •M*CCLX* in pascha 
epiphaniae Domini, sexto ianuarii , nonae indicti mis. 

Carolus 11, Caroli Andegavensis primi ex Gallis Neapo- 
iis regis fdius , ex Gallia in regnum rediens , Romae a Psi- 
colao IIII. papa honorificentissime suscipitur. A quo regni con- 
firmatione obtenta, die pentecostes III. kal. iulii ulriusque reg- 
nl diadema apud sanctum Petrum suscepit, utriuique Siciliae 
rex appellatus anno MCCLXXXIX. Qui cum multa huic basili- 
cae donavisset munera , illud in donationum privilegiis gloria- 
tur , quod canonicam in basilica sancti Petri haberet ; quod 
etiam pater eius Carolus alio quodam privilegio factitaverat. 
Caroli II. coronationem Ptolemaeus lucensis , liber regni Si- 
ciliae , et alii auctores profitentur , cuius eiusmodi extat pri- 
vilegium. Carolus II. Dei gratia rex Hierusalem , Siciliae, du- 
catus Apuliae etc. universis praesens privilegium inspecturis , 
tam praeseutibus , quam futuris. Etsi regalis excellentiae digni- 
tas per munificae gratiam liberalitatis ad homines grandi creda- 
tur augmento provehi , et firmitate fulciri , consequens est et 
certum , quod dum grate cor referens recognitionem ad Deum 
et eius obsequium, a quo cuncta suscepit , saltem in multis ali- 
qua reverenter exponit , incomparabiliter grandiori inci emen- 
to provehitur, et fortitudine roboratur. Sane constitit nuper 
nobis , quod clarae memoriae pater noster Hierusalem et Si- 
ciliae rex , tempore quo in sacratissima principis apostolcrum 
de Urbe basilica regni Siciliae investituram, unctionem sacram, 
et diadema suscepit, capitulo et canonicis eiusdem sanctae ba- 
silicae donavit etc. Et deinde paulo infra. Nunc autcm de^o- 
tius attendentes , quod dictae basilicae velut matri strictius 
obligamur, ac volentes in ea relinquere specialia nostrae dv^- 
votionis insignia, capitulo praedicto in perpetuum modo , qui 
sequitur, providemus etc. Datum per manus magistrorum ratio- 
nalium magnac curiae nostrae anno Domini MCCXCV. dic V. 
iulii octavae indictione , regnorum nostrorum anno dccimo. 

lacobus Aragonum rex a Ronifacio YIU. regni Sardiniae ct 
Corsicae insignia in eadeni basilica suscepit , ut ipsc hoc diplo- 



^3(i ONUPUIIH 1'A.\V1.><11 

nmte indlcal. In nomine Doniini amen. JNoverint universi , quod 
lios Jaiobus Oei liratia rex Ara«;onum, Maioriearum, Vaieiitiae, 
Murtiae, Sardiniac, et Corsieae, eomesque IJareliinonensis , ae 
sanctae romanae eeolesiae vexiilarius , ammiratus, et eapita- 
neus generalis , considerantes , quod dextera Domini nol)iscum 
faciente virtutem , nosque clementer ad reonorum Sardiniae et 
Gorsicae fa^tigia sul)limante , apud principis apostolorum et 
caclfstis re«.';ni clavi.<;eri sacratissimam de Urbe basilicam per 
regnorum ipsorum investituram sollemnem nobis a sanctissi- 
mo patre et domino papa Bonifacio VIII. sacrosanctae roma- 
nae et universalis ecclesiae sumnio pontifice generose conces- 
sam , primum divulgata nostri bonoris insignia claruerunt, ac 
deinde praedictorum regnorum suscepimus diadema ; nec non 
etiam in dicta basilica idem sanctissimus pater praefatae san- 
ctae romanae ecclesiae in multitudine copiosa nos maguifice 
honorare fecit vexillarium, ainmiratum , et capitaneum genera- 
lem , dignum fore providimus , ut eidem basilicae pronis et 
promptis semper famulemur obsequiis , ut illi velut matri stri- 
ctius obligemur ex debito , ex cuius utero per caelestis ado- 
ptionis gratiam quasi nova progenies dinoscimur prodiisse. 
Hinc est quod nos arcbipresbytero , et capitulo eiusdem sacro- 
sanctae basilicae et canonicis etc. Actum Romae apud prae- 
fatam basilicam VIII. idus aprilis anno domini MCCXCVII. 
decimae indictionis. 

C A P. Mll. 

In basilica sancti Petri imperatores tantum coromntur. 

'^uid vero insignius imperatoribus ? Quibusn ec alio in loco 
romani Pontirices diademata imperii imponunt , ac tanta qui- 
dem cum basilicae ipsius veneralione , summae quoque eius 
ante ceteras , quibus nihil tale contigit praeeminentiae signi- 
ficatione , ut necesse sit prius imperatorem ab omni canonico- 
rum coetu tamquam fratrem suscipi , canonicalibusque om- 
nibus indumentis ornari , ac canonicum simul iieri. Et cum 
aliquando Fridericum Aenorbabum imperatorem propter di- 



Dli MASM.ICA VATICA.NA Lll?. VI. 337 

scordiani , (luac illi cum populo rojnaiio erat , alibi licct Ko- 
mac coroQari fortc contii];isset , iiiita demurn inter co; pacc , 
voluit dcQUO iQ basilica sancti Pctri ab Hadriano IUl. coro- 
nari, et canonicali habitu iiidui, caiionicumquc pariter cum ce- 
tcris haberi , adscribens id maiori auctoritati coronationis ct 
imperii sui. Ceterum quum eiusmodi imperatoris consccratio 
ex Caroli maii;ni ad imperium clcctione, ct coronationc Lco- 
nis ni. papac manarit, opcrc prctium me facturum cxi.stimo , 
si hic eos omncs auctorcs cnumcrabo , qui cam professi sunt, 
quae res ad basilicae vaticanae praestantiam explicandain ma- 
xime facit. Fuit cnini Carolus magnus rebus bcllo paccjuc 
praeclare gestis clarissimus princcps, Pipini rrancoriim rc«;is 
lilius, ctCaroli Martelli ncpo.s, dc univcrso latino nominc, Ttalia 
ipsa , urbc ct romana ccclcsia supra omncs optijnc ?ncritns, de 
cuius imperii origine , ct causis , quid veteres auctorcs scri- 
pserint in mcdium afferamus. Quoruni vetustissimus Anasta- 
sius bibliothccarius hanc rcm ita tradit in vita Lconis U\. pa- 
pae. « Advcnientc dic natalis Domini, in basilica bcati Pctri om- 
nes coQi>rci>ati sunt. Tunc i.co 111. poi>tifc\ manibus suis pro- 
priis Carolum corona pretiosissima coronavit. Tunc omnes llo- 
niani vidcntcs tantain regis in romanam ecclcsiam ct eius cpi- 
scopum dilcctionem et defcnsioncm , unanimiter altissima vo- 
ce exclamavcrunt : (^arolo pii.ssimo augusto a Beo coronato 
jnagno et piissimo JMipcratori \ita ct victoria. ld']ue antc con- 
fessioncm bcati Petri ter dictum est , et ab omnibus constitu- 
tum est ei Romanorum imperium , et illico Pontifex Carolum 
oleo sancto in imperatorem unxit , filium vero cius in rcgem. 
Missa linita obtulit impcrator mensam argcntcam cum pcdi- 
bus suis , ct multa aurca ct argcntca vasa. » 

Eadem referunt Aimoinus libro 11 11. de rci)us gestis rran- 
corum , (luem ex Ademaro mooacho saiicti GcrmaQi horum 
tcmporum scriptore concinnavit, Chunradus dc Lichtcnau ab- 
b{is uspcrgcnsis in chronico , Rcgino abbas prumicnsis itcm in 
chronico, Otho frisingcnsis cpiscopus historiarum libro V, Kui- 
nhardus in vita Caroli mai>Qi , AQa.stasius bibliothccarius in 
anQalibus constantiQopolitanis , Ado vicuQCQsis , Sigcbcrtus , 
gemblaccQsis , HermaQQUs CoQtractus , Lambcrtus schafiiabur- 

'2 '2 



3:i8 n\ i riiiui PANViMi 

gensis,ct alii velerc.-i chroiiieorjn seriplores. I^^itui- tot seripto- 
rum, (juos eitavimus, testimonio eonstat Carolum illum maij;- 
num fuisse a lomano pontifiee LeoQe in gradibus basilirae 
sancti Petri suseeptum, et ante ipsius eonfessionem eoronatum. 
Velim dieant , qui hane basilieam aliis praestantiorem esse 
neiiant , eur in eius i>radibus romanus Pontifex eum elero et 
episeopis ('aroiiim rep;em suseepit ? Cur data ibi benedietione 
eunetis psallentibus in apostoli Petri basilieam introduxit ? Cur 
ante eonfessionem ipsius suriientem ab oratione coronavit ? Si 
qua alia Frbis basiliea hiiie esset praeferenda , cur non potius 
in illam romanus Pontifex Carolum rep,em exeepit , introdu- 
xit , eoronavit? Si habitabat tune in Laterano , cur ad Vati- 
canujn se contuiit , ut in gradibus sancti Petri cum universo 
clero et episcopis venientem rei^em acciperet? An non commo- 
dius erat , id faeere in lateranensi basiliea , cuius propinquum 
palatium Pontifex ipse ineolebat ? Kquidem existimo non aliam 
huiits rei fuisse causam , nisi quod beati Petri templum om- 
nibus aliis praestantius noverat. 

Multos alios imperatores tradunt historiei ibidem fuisse a 
romanis Pontifieibus eoronatos , sed regem illuni , quem unum 
ex omnibus apostolica sedes dignum iudicavit in cuius perso- 
na imperium , quod CCC. annis in oceidente cessaverat , reno- 
varet, fuisse in illa ipsa basiliea beati Petri apostoli corona- 
tum , ea res aperte demonstrat sanetum illum Pontificem cu- 
rasse , ut primus imperator Romanorum a summo Pontifice 
creatus in basilica primaria coronaretur , quem alii vetus exem- 
plum atque institutum sequerentur. Qui vero ritus servari soli- 
tus sit in coronando imperatore , cognosci potest ex antiquis li- 
bris ritualibus , et epistolis Clementis V, et Innocentii VL co- 
piosissime Avenione ad legatos eorumdem pontificum scriptis , 
quibus ita notatum : nequis in huiusmodi peragendis sollem- 
niis , error possit intervenire, quod absit , modum et formam 
agendorum , et ubi et per quas personas agenda fuerint, di- 
stincte duximus praesentibus inserenda , prout in archivio ip- 
sius ecclesiae , ac pontificali ordinario continetur , quorum for- 
ma talis est. (l) 

(1) Oinittiiiuis p:oli\os lieic a Paiivinio adscriptos coioiiaiKli iinpcra- 



Di: KASiLlCA VATICANA LIB. VI. .^39 

JLx his vei'o , quos supra citavimus libris ritualihus par- 
vula quaedam , quae vel addita , vel immutata sunt annota- 
rc placuit , illudque primis animadversione dignum est, quod 
imperator postquam in ecclesia beati Petri primum canonicus 
factus superpellicio ac almutia est indutus , deinde coronatus , 
iis sollemniis expletis, incipit sedere post Papam supra primum 
episcopum Cardinalem , ((uum ante coronationem sederet post 
primum ip;ium episcopum. Antiquitus mos erat coronationis 
caerimoniis , in sancto Petro expeditis , romanum Pontiliceni et 
imperatorem simul procedere usc[ue ad sanctam Mariam trans- 
padanam ; deinde Pontilicem ad sanctum Petrum , imperato- 
rem in castra sua reverti , quae in campis neronianis , sub ip- 
so Hadriani mausoleo erant. Nostris temporihus imperatorem 
coronatum comitari solet Papa usque ad sanctum ^larcum in 
Cosmedin ; indeque imperator cum suis ad ecclesiam latera- 
nensem proficiscitur , Papa vero per Transtiberin) ad sanctum 
Petrum redit. 

Fuerunt imperatores ali([ui , qui exercendo actus per cano- 

nicos sancti Petri exerceri solitos , post corum coronationem 

et in canonicos assumptionem , eosdem se esse re vera com- 

probaverunt. Exemplum in promptu est de Friderico IIl. im- 

peratore , quando suiigestum sudarii ascendit , quo nonnisi 

canonicis sancti Petri ascendere fas est. Carolus V. quando 

Bononiae anno MDXW. coronatns fuit , ante in canonicum 

sancti Petri receptus est , indutus per canonicum ad id a col- 

legio deputatum superpellicio et almutia. Qui quum postea 

Romam , Tunete capto , anno MDXXXVI. venit , a clero ur- 

bis ad portam Capenam est exceptus , ac processione sollemni 

ad ecclesiam sancti Petri est perductus , uhi in eiusdem hasi- 

licae j2;radihus a Paulo III. cum canonicis sancti Petri expe- 

ctatus , ad osculum pedis et oris susceptus est. Quod vero 

imperatores coronandi , canonici sancti Petri fiant , intelli- 

gimus ex actionibus Friderici III. imperatoris , qui cum post 

susceptam a Nicolao V. augustalem coronam , animum i\d- 

hibuisset ascendere , in eum locum uhi sanctum Salvatoris no- 

toren» riJus. Nos ipsi tomo VI. Iniiiis spltile^ii p. •>!>H-239. genuiiiuin «t 
lonf-uin riiis rci fornuilariuni o\ (Incio camerario edidimus. 



340 ONUPURIT PANVINTI 

stri sudarium (lecentissiine ae devotissime eonservatur , majj^- 
no eius visendi eontiivj;endi([ue desiderio aeeensus , quod so- 
lis tantum eanonieis eoneessum est , non aiia id ratione ob- 
tinuit , quam quod canonieus basilicae saneti Petri esset , cui 
neque aliter illuc ascensus concessus fuit , quam cum pari ha- 
bitu ornamentoque aliorum canonicorum. Ceterum omnesquot- 
quot Romae consecrati sunt imperatores , in basilica vaticana 
sunt eoronati , praeter Lotharium et Henricum Vll. qui Late- 
rani inaugurati sunt , ille quidem ab Innocentio IL an. MC\X. 
XITI, hic vero a Icjjjatis Clementis V. Avenione commorans , 
anno MCCCXIL, cum ecclesia sancti Petri, in qua eas corona- 
tiones facere instituerant , a sehismatieis vel imperatoris ho- 
stibus oecupata fuisset. Atque in Henriei VII. coronatione no- 
\a Clementis V. bulla opus fuit , quae id Iej]^atis suis indul- 
geret , et facere praeter maiorum morem permitteret. In ba- 
siliea autem vaticana eoroiiati sunt. 
Carolus magnus augustus a Leone III. anno CCM. 
Hlotharius augustus a Paschali papa anno CCMXXIII. 
Hludovicus 11. augustus ab Hadriano II. papa anno CCML. (1) 
Carolus II. Calvus augustus a lohanne VIII. papa anno 

DCCCLXXVL 
Carolus III. Crassus augustus ab eodem lohanne VIII. papa 

anno DCCCLXXXL 
Guido imperator a Stephano V. papa anno DCCCXGL 
Lambertus augustus a Formoso papa anno DCCCXCIIIL 
Arnulphus imperator ab eodem Formoso anno DCCCXCVI. 
Hludovicus III. augustus a Benedicto 1111. papa anno CML 
Berengarius augustus ab Anastasio III. anno CMXIII. 
Otho magnus imperator a lohanne XII. anno CMLXII. 
Otho II. imperator a lohanne XIII. papa anno CMLXVIII. 
Otho III. imperator a Gregorio V. anno CMXCVI. 
Henricus II. imperator a Benedicto VIII. papa anno MXIIL 
Chonradus imperator a lohanne XIX. anno MXXVII. 
Henricus III. imperator a Clemente II. papa anno MXLVI. 
Henricus IV. imperator a Clemente III. antipapa an. MXXCIIII. 
Henricus V. imperator a Paschale 11. papa anno MCXI. 

(1) Hadriani JI. puiitiUcatus non congruit Imic anno. E. 



DE BASILICA VATICVNA LN?. VT. 341 

Fridericus Aenobarbus impei'ator ab Iladriano IIJI. papa anm) 

MCLY. 
Henricus VI. imperator a Caelestino III. papa annoMCCXCI. 
Fridericus II. imperator ab Hugolino episcopo ostiensi lej^ato 

Honorii papae III. anno MCCXX. 
Hludovicus bavarus imperator a Nicolao V. antipapa anno 

MCCCXXVIII. 
Carolus IIII. imperator a Petro ostiensi episcopo , et Aef^idio 

presbytero titulo sancti Clementis Cardinalibus legatis In- 

nocentii VI. papae anno MCCCLV. 
Sigismundus imp. ab Eugcnio IIII. anno MCCCCXXXIII. 
Fridericus III. imperator a Nicolao V. papa anno MCCCCLII. 

Hactenus deinceps nemo in basilica vaticana coronatus est. 
Nam Carolus V. Bononiae, ut diximus, a Clemente VII. dia- 
dema imperii suscepit. 

' C A P. IX. 

Imprratores et viri clarisstrni Roniae rnortui 
ibideni tantmn sepulti sunt. 

Idem qui Pontificibus romanis , imperatoribus quoque et re- 
gibus Romae mortuis , supremus sepulcri honos fuit. Omnes 
enim in hac basilica tumulati sunt , quos brevissime recen- 
sebo. 

Primus omnium imperatorum Honorius augustus , magni 
Theodosii imperatoris filius, apud urbem Romam vita exemptus 
XVIII. kal. septembris anno Christi CCCCXXITII, iuxta l)eati 
Petri apostoli atrium in mausoleo sepultus est. Ita Paulus dia- 
conus in appendice Eutropii lib. XIIII. Eiusdem Honorii uxo- 
rem Mariam, Stiliconis filiam, in eadem basilica sepultam fuis- 
se , ex eo liquet , quod eius sepulcrum nostro tempore ibidem 
inventum est. Otho 11 , magni Othonis imperatoris filius, au- 
gustus moriens Uomae VTl. idus decembris anno CMLX XXIII. 
ibidem in paradiso ante basilicam sancti Petri introeuntibus 
ad partem laevam marmoreo sepulcro conditus est,quod ad- 
buc extat , cuius operculum porphyreticum inipositum fuerat 



34 y OMi iMir.i I I' \\\ IM I 

sv|)uI(Mo lladriani iiniHratoris intra cius niansolcum , quod 
po^tca iTuliim, IniHHTntio 11. loco tunnili Lalcrani fuit , nuiu* 
dirutum ad p(M'tam latcris scptcmtrionalis iacct. Haiines au- 
gusta, Hcnrici iil. impcratoris uxor , Hcnrici ilil. au^usti ma- 
ter , sub (Jrciiorio Yll. Roniae moriens in eadem basiliea se- 
pulta est , ut cx hoe cius epitaphio li(juct , (puHl diu muro 
afli.xum fuit iuxta altare sanetac Petronillac. 
Anno MLWVII. ab incarnatione domini nostri lesu Christi , 
indietione prima , anno ([uinto ponlitieatus divi Grejiorii pa- 
pae MI, Hagnes imperatrix augusta , post mortem viri sui 
Henriei III. imperatoris anno XXII, tertiadeeima die mensis 
decembris, animam bonis operibus foecur.dain Laterani Salva- 
tori suo at(]ue onmium bonorum Deo reddidit , et hic ubi antea 
impeiaverat , clavigero cacli pro cuiiis amore ibidem peregri- 
iialafuerat, ^ . die inensis ianuarii cxpectans spem beatae re- 
surrectionis , et adventum gloriae magni Dei , membra carnis 
commendavit in pacc. Amen. 

Eximia eerte fuit huius imperatricis in Deum pietas. Eius 
vero et viventis et moiientis erga basilicam sancti Petri ve- 
neratio , eximiumque de magnitudine excellentiaque eius fuis- 
se videtur iudicium. Thermantiam augustam , aliam Honorii 
uxorem , xMariae sororem, et Placidium Yalentinianum III. im- 
peratorem Komae per insidias occisum , in eadem basilica se- 
pultos fuisse ferunt. Sub Sergio papa Cedualla rex Anglo-Sa- 
xonum , vir fortissimus , qui cum gentilis adhuc multa bella 
strenue gessisset, ad Christum conversus Komam venit, ubi a 
Sergio papa in basilica sancti Petri baptizatus, Petrusque eius- 
dem nomine appellatus, et adhuc in albis constitutus, ad cae- 
lestia regna migravit. Cuius in ecclesia beati Petri apostoli 
sepulcrum est cum hoc epitaphio : 
Hic depositus est Cedualla , qui et Petrus , rex Saxonum , 
sub die XII. l<al. maiarum, indictione secunda, 
qui vixit annos plus minus XXX, imperante domino lustiniano 
piissimo augusto an. eius consulatus IIII, pontilicante apostolico 
viro domno Sergio papa anno secundo. 



DE BASILICA VATICANA I-II?. M. 34S 

Sequitur in codice Ceduallae poeticum iUud epitnp/tiim , quod 
nos ipsi multo emendatius edidimus tomo V. c/a.<;s. A4. 
p. 403. 

Duo reges Anglorum Romae mortui ibidem sunt sepulti : 
horum unus Offas vocabatur , alterius nomen silentio pressum 
fuit. De Probi praefecti praetorio sepulcro supra diximus. (1) 

G A P. XI. 

/n tjasilica vaticana tantum romanus Pontifcc 
consecratur et coronatur. 

i^Xagna sunt quae diximus, sed longe maius illud est , quod 
Petri successor, (^liristi vicarius, universalisecclesiae pastor, in 
illo ipso altari consecratur , ut testis est liber caerimoniarum, 
qui ita se habet : ad altare beati Petri nemo inungitur , ne- 
mo ordinatur, nisi romanus Pontifex solus. Tn historia sa- 
cra , quam a Petro ManUo scriptam aliis locis citavimus , haec 
invenimus : praecepit lianctus papa Gregorius , ut ad altare 
maius beati Petri , nulla necpie archiepiscopi , neque patriar- 
chae cons: cratio fieret , nisi solius romani Pontiflcis : et quan- 
do dominus Pontifex facit consecrationem, descendat ad san- 
ctum Andrcam , et faciat ibi consecrationem , qua expieta, re- 
vertatur ad altare maius et expleat missam. Quod dicit Petrus 
Manlius praecipisse beatum Gregorium, ut ad altare maius ete. 
non ita intelllgendum est , quasi non antea , sed tunc id fie- 
ri coeptum fuerit ; nam et de Gregorio ipso scripsit [ohannes 
diaconus ecclesiae romanae iu primo libro de vita beati Gre- 
gorii : dum inquit ab omnibus summa sollicitudine quaerore- 
tur , indicio columnae fulgidae super se iugiter e caelo depen- 
dentis agnoscitur , capitur , trahitur , ct apud beati Petri apo- 
stolorum principis templum summus Pontifex coronatur. (]um 
igitur scriptores dicunt Gregorium praecepisse , ut ad altare 
maius beati Petri nulla consecratio fieret , nisi romani Pon- 

(I) Omiltiiims capituluiii X, «{uo niliii aliud («Mitinctur , nisi siitks riotn 
P(»nti(i(-is clecli rormuia iurandi. 



.•)14 oMPiiini i'\\vi\ri 

lilicis, iHMiiule valct , ac si (licTrcinus rcin coiisuotam constitu- 
tionc ali(|ua fuissc ab co confirmatam ; (|ucma(lm()(1uin a mul- 
tis aiiis Pontilicihus lactum lciiiinus , cum Nctcrcs traditioncs , 
et patria instituta, ne abusu ali(iuo exolcsccmit, dccrctis con- 
rirmarunt. Porro non vidco, (fuae caussa iucrit , ut l)eatus 
OrcjAorius ad tcmplum sancti Pctri trahcrctiir potius cjuam ad 
aliam Irbis basilicam , nisi mos fuisset romanum Pontificcm 
in beati apostoli basilica consccrari. 

Ceterum lonsjje ante sanctum Ciregorium romanos Pontifi- 
ces apud sanctum Petrum consecrari solitos , in anti^juis ec- 
dcsiae monumentis invenimus, et praesertim in anti(iuissimo 
sanctae romactic ecclesiae registro. K.v relatione Symmachi 
praefecti l;rl)is ad llonorium imperatoren] anno CDXXl: ali- 
(juaiUi presbvtcTi cum Bonifacio ciusdem ordinis viro, ad Tlieo- 
dorae ecclesiam collecto populo properarunt, ibicjue babito tra- 
ctatu, ipsum ordinare episcopum vclle coeperunt, et id cpiod 
minati sunt, me reclamante ., facere minime dubitarunt. IVam 
et presbvtcrum JJonifaciuin in ecclesia Marcelli ordinandum 
esse duxerunt, atquc cum eo ad sancti Petri apostoli basili- 
cam processerunt. Idem in alia relatione ad principem : circa 
partem venerabilis viri Eulalii episcopi, qui eo die paene cum 
omni muUitudine ad sancti Petri apostoli basilicam sollemnia 
celebravit , ubi primum pietatis vestrae praecepta sunt publica- 
ta etc. Anastasius bibliothecarius in vita Stephani TIl: Constan- 
tinus laicus , vi et armis papa a laicis Laterani contra san- 
ctorum canonum instituta renunciatus, universo populo sibi sa- 
cramentum praebente, et adveniente die dominico , cum multi- 
tudine armatorum in basilicam beati Petri properans , pontifex 
a Gregorio pracnestino , Eustratio albanensi , et Citonato por- 
tuensi consecratus , vi sedem apostolicam invasam annum 
unum cbtinuit. Mortuo Lecme IIL illico cum ferveutissimo af- 
fectu a populo romano deli<»itur Stephanus IIII, et ad sacrum 
pontiiicatus culm.en evchitur. Quibus omnibus uno affectu , pa- 
rique amore , eum ad ecclesiam beati Petri perducentibus , Dei 
ordinante providentia , in Papam consecratus est. 

Mortuo Leone 11 11, clerus omnis sanctae romanae eccle- 
siae , proceres , senatus , et populus , Benedictum presbyterum 



OE BASILICA VATICANA LIIJ. VF. 3'l'> 

ex titulo sancti Callisti trans Tiberim rductum in patriarchium 
lateranense perduxerunt , et in pontrHcatus solio collocarunt. 
Qui cum ipsis in basilicam constantinianam dcscendit ; de (jua 
omnes exeuntes equo impositum ad basilicam sanctae Mari.ie ad 
praesepe deduxerunt. Jbi triduo commorantes , eum iam ele- 
ctum ad patriarchium lateranense transtulerunt, et in pontilicali 
solio rcposuerunt. Dominico vero die diluculo in l)asilica beati 
Petri ab episcopis, clero , proceribus, et optimatibus deductus 
est, et in conspectu omnium, imperialibus legatis cernentii)us , 
in apostolica sede , ut mos est et antiqua traditio dictat , con- 
secratus et ordinatus est pontifex ; missa({ue celebrata, ad pa- 
triarchium lateranense rediit. Mortuo lUnedicto Jll, in basi- 
lica sancti Dionysii ab universo clero et populo electus est 
pontilex Nicolaus diaconus, et ceteri <>rcssu continuo ad aulam 
sancti Petri apostoli properarunt , in qua confugiens latitabat, 
et impetum in eum facientes, illum ex eadem basilica abstra- 
ctum , in patriarchium lateranense introduxerunt, et in apo- 
stolico solio posuerunt. Postmodum vero a nobilissimorum coe- 
tibus , cunctoque etiam populo in basilicam beati Petri apo- 
stoli deductus, praesente Caesare l.udovico II, consecratus est, 
et apostolica sublimatus in sede factus est Pontilex , et mis- 
sarum sole?Tiuia supra corpus sancti Petri apostoli celebrasit; 
inde iterum in patriarchium lateranense deductus est ctc. Ce- 
terum anticpiiorum librorum ritualium partes , quae ad roma- 
ni Pontiiicis consecrationem pertinent , hoc loco adiiciamus (I). 

C A P. XIIII. 

In Imsilica vaticana iuramcnta pracstalyant accusati 
romani Pontijices de sua innocenlia. 

uum romani Pontifices falsis criminibus ab eorum hosti- 
biis appetiti innocentiam sujmi populo ostendcre vellent , non 
alium locum ad ea iudicia transiiicnda , quam basilicam san- 
cti Petri delegere , de qua re aliquot quae extant meinora- 

(1) Has iKualiiim parlcs , iifpoii» satis co^j.nKas , iios sui^piiiiiiimis. Mcm 
capi). XII. (1 \lll. 



:\4ti ONIIPIIIUI PANVIMI 

tu (liiina oxempla scrilxMTius. Kx actis \ysti IM. papao, primo 
concilioruni tonio cap. Ilir, collcctis a prcsln lcro sanctac ro- 
nianac ccclcsiac Archiclanio, concilio inilo, cocpcrunt Bassus : 
et Marinianus patricii accusare Xystum episcopum urbis Ro- 
mae apud ValcntinianuiTkau^ustum , ita ut accenderetur augu- 
stus et mater eius furore , et suspenderunt se invicem a com- 
munione. Xystus autem episcopus sciens omnia , quae dc eo 
apud Autiustum delata fuerant , et quod ab eius communione 
multus populus se se^rejijaret , venit in basilicam beati Petri 
apostoli , et per Leonem diaconum populo enarravit dicens : 
si delicta mea contra me sunt, probatio quare non fit ? Et 
coepit omnis urbana plebs clamare , ut dicta eius Au<iustus , 
et clcrus urbis Romae probarent examine. Hoc audito , Valen- 
tinianus augustus dixit : pia petitio ; iussitque lieri secundum 
dicta. Et eongregavit universum senatum urbis Romae Xy- 
stus episcopus , presbyteros urbis , diaconos , cierum , nec non 
et monasteria scrvorum Dei in uno consessu in basilica hele- 
niaua , quae dicitur Sessorianum etc. 

Pela<i;ius papa tenens evangelia et crucem Domini super ca- 
put suum, in basilica sancti Petri, ambonem ascendit , et sic 
satisfecit cuncto populo et plebi , quod nullujn malum peregis- 
set contra Yigilium papam. Quia monasteria , et muititudo re- 
ligiosorum, sapientium, et nobiiium subduxerant se a commu- 
nione eius , dicentes : quia in morte Vigilii papae se immi- 
scuisset , ut tantis poenis affligeretur. Quibus cum satisfecis- 
set , adiecit Pelagius papa , et dixit : rogo ut petitionem meam 
conftrmetis , ut quisquis ille sit , qui promovendus est in san- 
cta ecclesia ab ostiario usque ad gradum episcopi , neque per 
aurum neque per alias promissiones proficiat. Vos enim sci- 
tis omnes , quia simoniacum est : sed qui electus in opere 
Dei fuerit bonam vitam habens , non per donationem per lios 
omnes gradus ascendere. Quod una voce confirmatum est ab 
omnibus. 

Leo pontifex purgavit se de obiectis criminibus , ut testa- 
tur Aimoinus monachus in libro de origine regum Francorum. 
Sic enim est apud illum in libro Ifll: Lco romanus pontifex, 
postquam nemo corum crinnnurn , quae obiecta fuerant, pro- 



DE BASILICA VATICANA LIK. VI. 473 

bator esse voluit , coram omni populo in basiliea l)eati Petri 
apostoli evangeiium ferens , ambonem conscendit , invocato- 
que nomine sanctae Trinitatis de obiectis se criminibus iuran- 
do puriiavit. Narrat hoc idem et Marianus Scotus monaclius 
fuldensis; ambo vero ex Ribliothecario exceperunt , apud ([uem 
ita scriptum est: Carolus magnus Francorum rex Komam ve- 
niens , in basilica beati Petri apostoli resedit , in qua con- 
gregavit archiepiscopos , episcopos , abbates , et omnes nobi- 
les francos et romanos , et sedentes pariter rex , et pontifex 
Leo Jll. fecerunt residere archiepiscoj^os , episcopos , abbates , 
stante reliquo clero, et optimatibus francis et romanis , ut cri- 
mina , quae adversus Leonem IIL dicta fuerant , declararent. 
Qui universi archiepiscopi , episcopi , et abbates unanimiter 
audientes dixerunt : nos sedem apostolicam , quae est caput 
omnium Dei ecclesiarum , iudicare non audemus , ipsa enim 
a neinine iudicatur , quemadmodum antiquitus mos fuit , sed 
sicut ipse sanctissimus Pontifex censuerit , obedientes canonice 
erimus. Venerabilis praesul inquit : j^raedecessorem meorum 
Pontiiicum vestigia se^iuor , et de talil)us falsis criminibus , 
quae super me nequiter exarserunt, me purificare paratus sum. 
Alia ^eradie in eadem ecclesia beati Petri coiam onmibus 
generaliter archiepiscopis, seu episcopis, et abbalibus, et cun- 
ctis Francis, qui in servitio eiusdem regis fuerant, et cunctis 
Romanis, in eadem ecclesia beati Petri amplectens praefatus 
Pontifcx sancta Christi quatuor evangelia, coram omnibus as- 
cendit in ambonem , et sub iureiurando clara voce dixit : quia 
de istis falsis criminibus , quae super me imposuerunt Roma- 
ni , qui inique persecuti sunt me , scientiam non habeo , nec 
talia me egisse cognosco. Atque hoc peiMCto, omnes archiepi- 
scopi , et abbates, et cunctus populus , litaniis factis , laudes 
dederunt Deo , atque Dei genitrici , et beato Petro anostolo, 
omnibusque sanctis eius. ( Rrliqua capihda omittimus asqve 
ad XXII) 



;M8 ONUPHRII PANVIINII 

C A P. AXII. 

Th> )-()innu}s Pontificihus , (jui in hasiHca valicnnd srpuffi sunf (1). 

V)nuu's fere,<iiii aiite Leonein magnuni papani Iiumt lomani pontUices , 
per varia Urhis circuinvicina coeincteria ot basilicas scpulti sunl. Priinus 
Leo inagiuis papa oh es^re-^iam in sedein apostolicam et romanuin nomen 
merifa , in porticu hasilicae sancti Petri sepeliri meruit : cuius exem- 
pluin eius successores secuti , sepulcruin in eadem porticu et l)asilica , 
tauKiuam in proprio (lomicilio , sihi elegennit : a (luo t(!mpore deinceps 
us(iue ad nostram aetatem maior illorum Pontiticum pars , (pii Romae 
ohierunt, ihidem condifi sunt. Johannes diaconus lih. IV. do vita sancti 
Grcp^oiii papa(^ , eius corpus in extrema porHcu hasilicae heati Petri an- 
te secretarium vel tunc antiquissimum , in (|uo Leo , Simplicius, Gelasius , 
Symmachus apostolicae sedis ej^iscopi cum nonniillis aliis tmnulati suis ha- 
ctenus epitaphiis pra(Hlicantur , sepultum est. is locus , ut rein acu tan- 
gamus , est inter sanctam Mariam de febre, quae anli(piitus secretarium 
eraf, et minorem portam sancti Petri , quac ludicii dicitur, parioti hasi- 
licao adhaerens , uhi usquo hodie extant in muro vestigia ad haorontium se- 
pulcrorum cum absidibus. Obiit vero sanctus Leo papa idihus aprilis anno 
CCCCLXI, ibique annis circiter CCXXX. iacuit. Nam Sorgius papa anno 
DCLXXXVU. creatus , corpus eiusdem Leonis papae , quod in abditis 
inforioribus secretarii basilicae vaticanae positum fuerat , facta diligentius 
tumha , in eadem basilica publico loco reposuit , ac ipsum locum ornavit. 
P(^trus Manlius , qui anno MCLX. vixit , corpus sancti Leonis papae suo 
t(Mnporc sub altare oratorii Leonis iUI. papae iacuisse tradit , ubi Leones 
il. lil. et Leo IIII. sepulti etiam fuere. 

Td oratorium ot altare fuit prope aram maximam sancti Petri parte 
dextera , bodie dirutum. Pontilices roinani Simplicius tihurtiniis qui an- 
noCCCCLXXXm, Gelasius afer qui anno CCCCXCVI, Symmachus sar- 
dus qui anno DXIIII. Romae obierunt , ut aperte tradit lohannes dia- 
conus , in eiusdem porticus loco sepulti fuerunt intor secretarium , et por- 
tam ludicii , quorum , ut dixi , sepulcrorum hactenus in muro vesti- 
gia manent. Eosdem in basilica sancti Petri sepultos fuisse tradit iU- 
bliotiiecarius. in eadem porticu in spatiis inter qninqiie portas, sequen- 
tes XII. Pontifices sopultos fuisseex eo opinor, ([uod lohannes diaconus 
Leonem , Simplicium , Gelasium , Symmacbum , Gregorium pontifices cum 
nonnuUis aliis in porticu sancti Petri iacuisse tradit , quos Bibliothecarius 
in basilica sancti Petri tumulatos fuisse scribit. Neque vero simile cst san- 
ctum Gregorium extra basilicam iacuisse, si decessores eius intra ean- 

(l)Capituli iiuius maloria uonnisi partim extat apud P. Manlium , Maph. 
Vesium , ac Phil. Dionysium. Nolui igitur coUectam magna sodulitale a Pan- 
\iuio notitiam praetermittere ; quam tamen minoribus typis, cliartae parcens, 
imprimondam curavi. 



DE BASTLICA VATICATNA LIB. VI. 



34!) 



dem sepiilti fuissent. Adiicit Petrus Manlius sanctuni (iregorium sepul- 
tum fuisse ante secnitarium inter columnas porticris. .\iiasta.sius II. ro- 
manus obiitRomae anno CCCCXCVIII. Ilormisdas IVu.siiia:» lioiiilcus obiit 
Romae anno DXXIII. 

lobannes tuscus , qui obiit Ravennae in carcere , in quem cum Tbco- 
doricus rex Gotborum arrianus coniecerat, obiit anno DXXVI. Corpus Ro- 
mam translatum in eadem sancti Petri porticu sepultum est. 

Felix III dictu3 IV. samnis obiit Romae anno DXXXI. Bonifacius II. 
romanus obiit Romae annoDXXXI. lobannes II. dictus etiam Mercurius, 
romanus obiit Romae anno DXXXIV. 

Rusticus Agapetus romanus obiit Constantinopoli , quo legatus regis 
Gothorum Tbeodahati ad imperatorem lustinianum profectus fuerat anno 
DXXXV. Corpus locello plumbeo Romam translatum , in eadem porticu 
conditum est. 

Vigilium papam ex via Salaria in vaticanam basilicam translatum , et 
prope altare sancti Silvestri conditum , ex maiorum relatione , et mar- 
moreo titulo indicat Petrus Manlius. 

Pelagium papam , qui Romae obiit anno DLX. sepultum fuisse in 
eadem sancti Petri porticu ante vetus secretarium , dubium non 8st , cum 
ibidcm usque ad Petri Manlii et Alexandri IJI. papae tempora epitapbium 
permanserit , quod eiusmodi est. 

Terrenum corpus claudant baec forte sepulcra , 

'Si\\\\ sancti meritis derogatura viri. 
Vivit in arce poli caelesti luce beatus, 

Vivit et bic cunctis per pia facta locis. 
Surgere iudicio cprtiis , de\tram<pie tenentem 
, Angelica parl«nn se rapiente manii. 

Virtutum numeret titulos ecclesia Dei 

Quos ventiira ut*saecula terrae queant. 
Rector apostolicae tidei veneran<la retexit 

Dogmata , quae clari constituere patres. 
Eloquio curans erroriim scbismate captos 

Ut veram teneant corda placata (idem. 
Sacravit multos divina lege ministros 

Nil pretio faciens immaculata manus. 
Captivos redimens , miseris succuirere promptus , 

Pauperibus nun^iuam parta negare sibi. 
Tristia participans, laeti moderator opimus, 
Alterius gemitus credidit esse suos. 
Hic requiescit Pelagius papa, qui se<lit annos IIIl, menses X, <Ii(^s 
XVIll, depositus Ifll. nonas martii. 

lobannes III. Catellinus romanus obiit Romae anno DLXXUIT. 
Bene<lictus IJonosius romanus obiit Romae anno DLX>dX, sepullus 
in s<TiTtario sancti Petri , ^iuod lio<lie dicitur sancta ?fiaria «lc lcbre. 
i*elagiusU. rAjmanus obiit Romac anno DXC. sepuitus in ea^U^n porticii. 



velut 



3oO OMIl>IIHII PA^NIMI 

Gn';i;()ritis in;miiis rojiiamis ohiit Roin;ii' auiio DCIIII, iii ea<l«'in p.»!- 
ticn m;)nilili!s , cnins scjMiicn) lioc cpilapliinn» iucisnn» ost. 
Si!^ci|)o ItMia (nnin corpns dc corporc sntnplnin , 

Rodderc (|no(l valeas vivilicaiifc |),>(>. 
Spiritns astia pctit, loti nil inra valcbnnt , 

Cui vitac alterius inors niajjis ipsa via cst. 
Pontilicis snnnni hoc clauduntur nieinhra sc|)ulchro, 

Qni iiinnincris seinper vivit ubi({ne honis. 
Esuricin t[ai)ihns supera\ it , frigore veste, 

Atque aniinas monitis texit ab hoste sacris. 
Iinpl(3hat actn qnicciuid S(;rinone docehat , 

Ksset nt exenipluni mystica verba lo(iuens 
Anglos ad Cliristum convertit mente benigna, 

Sic fidci ac([nirens agmina gente nova. 
Hic labor , b.oc stndium , haec tibi cura , iioc [^aslor agehas, 

Ut Doinino oITerres plurima lucra gregis. 
His(}ue J)ei consnl factus laetarc triumphis , 
JNain inerccdem operuin iam sine fide tenes. 
Hic requiescit sanctus Gregorins 1. papa , (juisedit annos XUl, inenses 
VI, dies X, deposilus INI. idus martii. 

Grcgorius iill. pap-a corpus sancti Gregorii papae et doctoris e\ hu- 
miliore loco , in quo ante vetus secretarium sepultum fnerat , transtulit 
intra ecclesiam sancti [>etri ante novellum secrciarium , constructis ah- 
.'lidibns , sicnti modo cernimus,in oratorio snb altari sni nominis hono- 
rifice collocavit, quo eius anniversaria sollcmnitas cnnctis certatim per- 
noctantihus veneratione gratissima celebratnr fn (ino etiain oratorio di- 
stiiictis aris recondidit corpora sanctornm martyrum Sebastiani , Grego- 
rii , Tiburtii filii Chromatii praefecti , qnae e\ coemeteriis inlra ean- 
dem ecclesi.jm detulit. Posuit etiam ibidcm pallium , phylacteria , et bal- 
thenm sancti Gn^gorii , quae annne more maiorum osculabantnr. San- 
cti Gregorii altare elegaati ciborio exornavit Pius II. papa, cui caput 
sancti Androae e\ Peloponneso delatum imposuit. Hodie dicitnr altare s.ui- 
cti Andreae , qnod exfat inter murnm basilicae , et portani f udicii , et die 
coronationis l>ontificis loco secretarii deservit. 

In eadem porticu sepulti fuere Sabiniainis et Bonifacius ffl. paoae , 
qui beato (iregorio proxime successerunt , Romae vita functi altcr anno 
DCVII, alterantem anno DCVIII, nt ex amborum hisce epigraminatibus 
Jiquet , quae in eadem porticu fuisse tradit P. Manlius. 
Sahiniani papae epitaphium. 
Saeva vorax nil posse tuas mors aspice vires , 

Vivit in aeternum (piem peremisse putas. 
Nam bona distribuens qui nil migrando relinquit , 

Per te post missas i:e videtur opes. 
HiC primam snbitam non sumpsit laude coronam , 
Sed ;?«adil)ns meruit crescere sanctus homo. 



DE BASILICA VATICAINA LIU. VI. 3;> 1 

Atqno hominum vitiiim hiando sermone removit. 

Kec iudex culpis , sed nK;dicina fuit. (i) 
Praesule quo nullum turbavit bellicus liorror , 

Sae\a nec angelici vulneris ira fuit. 
Quem famis ira dapes, quem nudus sensit amictum, 
Vincebat lacrimis omnia dira suis. 

Bonifacii JIIl papae epitapliium. 
Vila hominum brevis est : certa hanc determinat liora , 

Sed A ifae aeternae inde paratnr iter. 
Quod non indecora , aut rursum peritura videntur 
Sed pulcrum atque decens iam sine fine nianet. 
Die igitur, quid mors stimulis agitaris initiuis? 

Quid fremis incassum ? ((uid furibunda geris? 
Connnoda nulla tibi poterunt tua facta referri , 

Nec prodosae potest impetus iste tibi, 
Gregorii semper monita at(iue e\empla magistri 

Vita opere ac dignis moribus iste sequens. 
Quo hunc terrere putas? Sunt liuius maxima vota 

Milten! ad a.stra animum , reddere corpus huiuo. 
Saucia nuiltiplici siquidem nam membra dolore 

Rursus in antiquo pulvere versa manent. 
Quac coniuncla animae stabilito in C()r[)ore surgunt 

Ad vitam aeternam te pereunte magis. 
Sancta tides merito vitae clementia patris 

Sp(;m a'rlam hanc fanuilos iu.ssit habere suos. 
Hic re(piiescit Honifacius iunior , ([ui sedit annos VI, men.ses \l\i, 
dies .Vll, de[)ositus octavo idus maii , iuqxTante domino lleraclio, anno 
eius secundo. 

Primus Honifacius IIII. intra basilicam sancti Petri .sej)ultus est iuxta 
portant ravennianam et altare Jionifacii \IH. [)apae , ut e\ hoc , ([uod 
adluic ibidem e\tat e[)itapbio liquet. 

Gregorio <[uartus hic iacet I^onifacius alnms, 
Huius qui sedis fuit aequus rector et aedis. 
Tempoie qui Phocae cernens tempium fore Komae 
DeJubra cunctorum fuerant quo daemoniorum, 
Hoc expurga>it sanctis cunctis([ue dicavit , 
Cuius natalis solemnia qui celebralis, 
Primis septembris fert haec lu\ quarta kalendis. 
Octavus titulo hoc lionifacius ossa re[)erta 
Huc locat erecta Honifacii nominis ara. 
Sequentes romani Pontitic(\s partun in i)orticu , [lartim in basilica san- 
cti i*etri sepulti snnt. 

(I) Hoc tnntum dislichon scripserat ex Manlio Panvinius; sed totuni epita- 
phiuin ex Grutero iiuper restituerunt auctores np[)endicis diojiysiiinao , ut nos 
iam (lixinuis p. i.M. n. i. 



3.,2 OMIPHIUI PANNIMI 

l)i>uvl('(Ut Konuiniis obiit iloinac anno Cliiisli OC\l\. 
noniracJus V. m'a|X)Iitaiuis obiit Ko;ua(! aniio DCWV. scpullus in 
porticu saucti l*ctri l»oc cloj^io : 

Alria nia^nilici sunt membris plena M^piilti 
SeHis apostolicae JJonifacii praesulis almi. 
Relitpia desunt. 
Honorius romanus \ ( DCXXXX. 

Severinus romauus f inortui 1 DCXXXVJII. 

lohannes IIII. dalmala / anno \ DCXXXIX. 

Tlieodorus hierosolymitauus , graecus , J [^ DCXLVII. 

cuius epitai)hii superest hic versus : 

Incubat cgregii Theodori praesulis alnii 
Hoc tumulo corpus. 
Reli(iua desiderantur. 
Eugenius romanus \ , DCLVIJ. 

Vitalianus romanus | Romae mor- i DCLXXII. 

Adeodatus romanus > tui anno / DCLXXVJ. 

Domno romanus \ Christi. j DCLXXJX. 

Agatho panormitamis siculus ^ DCLXXXIJ. 

Sepulti in basilica sancti Petri in porticu incertis locis. 
Leo II. casanensis calaber in basilica vaticana sub altare oratorii Leo- 
iiis UU. papae , obiit Romae anno DCLXXXIII. 

Benedictus II. romanus obiit Romae anno salutis DCLXXXV. 
lohannes V. antiochenus syrus obiit Romae anno salutis DCLXXXVI, 
cuius in basilica sancti Petri eiusmodi extabat inscriptio : 
Hic tumulus vatis conservat meujbra lohaimis, 

Ordiue Poutilicum , (jui fertur iure secundus. 
Licet iu extremis soUers lidusque minister 

Claruit , et prinms , iure levita fuit. 
Missus ad imperium vice praesulis extitit auctor, 
Hunc memoraut syuodus pontiliciscjue tomus. 
Cum titulis tidei vij];ilantia qiianta regendi 
Commissas animas uc lupus hostis oves 
Carperet admixtus premeretve potentior, unam 

lustitiam cunctos nixus habere parem. 
Providus liumanis , summus verusque sacerdos , 
Nil temere atque nimis , pondere cuncta gerens. 
Cuno tiirax j ! DCLXXXVil. 

Sergius antiochenus syrus obierunt Ro. ^^^^^ 

lohannes VI. graecus ) "^^*^ ^""'^ ( DCCV. 

lohannes VTT. graecus obiit Romae anno DCCVIII. sepultus in orato- 
rio suo ante porfam Guidoneam , quae modo sancta dicilur , iuxla altare 
sudarii lesu Christi. 

Sisinius svrus ^ obieriint Ro- 1 DCCVJII. 

Constantinus syrus ^ iuae aimo i DCCXVI. 



DE BASILICA VATICANA LIB. VI. 3;33 

Gregorius Tf. romanus obiit Romae anno DCCXXXI. scpultiis in por- 
licu sancti i?etri. 

Gregorius llf. syrus obiit Romae aimo DCCXLI. sopultus sul) allare 
oratorii sui intra basilicam vaticanam dextra altaris maioris in choro ca- 
nonicorum cum lioc versu -. 

Tertius hic papa Gregorius est tumulatus. 
In eodem oratorio sepulta fuere coq)ora Petri diaconi Gregorii I. pa- 
pae, Kusenii llf , Hadriani IV, Eugenii IV, ut infra dicam 
Zacharias graecus \ / DCCLTI. 

Steplianus II. romanus, qui triduo tan- ( Romae mor- ) DCCLTI. 

tum vixit ( iui sunt an- \ 

Steplianus III. dictus IT. romanus / no. ' DCCLVII. 

Sepultiin porticu sancti Petri. Stephani II. sepulcro hic versus additus: 

Subiacet hic Stephanus romanus papa secundus. 
Paulusl. romanus Stephani II. frater obiit Romae in monasterio sancti 
Pauli anno DCCLXVTI. Corpus per Tiberim ad sanctum Petrum trans- 
latum, sei)nltum est in oratorio ab.se in honorem beatae Mariae con- 
structo prope altare maius sancti Petri , et oratorium Hadriani papae , 
in quod mulieres nou intrabant, cum liac inscriptione. 
Hic requiescit Paulus papa. 
Stephanus IV. dictus III. siculus obiit Romae anno DCCLXXII. se- 
pultus ad sanctum Pctrum. 

lladrianus I. i^apa romanus obiit Romae aimo DCCXCV, sepultus in ora- 
torio suo prope allare maius sancli Petri , et oratoria Pauli et Leonis IV. 
cum boc elogio: 

Hic paler ecclesiae , Roniae decus , inclytus auctor 

Hadrianus recfuiem papa beatus habet. 
Vir cui vita Deus , pietas lex , gloria Christus , 
Pastor apostolicus i^romptus ad omne l)onum. 
Nobilis ex magna genitus iam gente parentum. 

Sed sacris longe nobilior merilis. 
Exornare studejis devoto pectore pastor 

Semper ubitiue suo templa sacrata Deo. 
f'^cclesias donis , populos et dogmate sancto . 
Imbuit , et cunctis pandit ad astra viam. 
Pauperibus largus , nulli pietate secundus , 
Et pro plebe sacris i^ervigil in precibus. 
Doctriiiis , opil)us , uuuis eiexerat arces , 

Urbs caput orbis honor inclyta Roma tuas. 
Mors , cui nil nocuit, Chrisli ([uae nuMle perempta est, 

lanua sed vitae mox mclioris erat. 
Post patrem lacrimans Carolus haec carmina scribsi , 

Tu mihi dulcis amor , te modo plango pater. 
Tu memor esto mei , seiiuitur te mens mea semper. 
Cum Christo teneas regna beata poli. 

23 



2.'yA OIVlIPHRn l'A\VIMI 

Te clcnis , populiis , iiia^no dilcxil amorc , 

Onuiibns iinus ,uMor , oplinit' iiracsni , ( ras. 
Noinina inni;o siinul tilulis (-larissinic nostra 

Hadrianiis Carolus, rex ego , tuqiKi pater. 
Quis(|n(^ l('i;es versns , «levoto jxMton^ snpplex 

Ainbornni initis dic inis«M(ire Dens. 
llaec tna iiiinc teiieat requies carissiine inenibra , 

Cum sanctis aniina gaudcat alnia Dei. 
Ultima (|uippo tnas donec tnba clamet in aures 

Principe cum Petro surj^c videre Deum. 
Auditurus eris vocem scio iudicis almam , 

Intra nunc Domini gaudia magna tui. 
Tum memor esto tui nati , pater optime , posco ; 

Cum patre , dic , natus pergat et iste meus. 
O pete regna pater felix caelestia Cbristi , 

Iside tuum precibus auxiliare gregem. 
Dum sol ignicomo rutilus splendescit ab axe, 
Laus tua sancte pater semper in orbe inanet. 
Sedit beatae memoriae Hadrianus papaannos XXIII, menses X, dies 
XVJI. obiit VII , kalendas iauuarii. 

Leo III. papa romanus obiit Romae anno DCCCXVI. sepultus iu 
oratorio , quod postea iu basilica vaticana fecit Leo IIII. 
Stephaiius V. dictus IV. romanus v , DCCCXVII. 

Paschalis romanus j i DCCCXXIV. 

Eugenius II. > Romae mor- / DCCCXXVH. 

Valentinus romanus t tui anno j DCCCXXVIII. 

Gregorius IIII. romanus. ^ ^ DCCCXLIV. 

Variis in locis basilicae vaticanae conditi. 
Sergii II. romani , qui anno DCCCXLVH. Romae obiit, corpustumu- 
latum est sub altare sancti Xysti papae et martyris , cum leliquiis eius- 
dem Xysti et Fabiaui pontiiicum , illuc ex coemeteriis translatis , quod 
altare erat in introitu basilicae iuxta ferratam , supra ((uod altare fuit 
arcus ex eleganti musiveo opere factus cum hoc epitaphio : 
Sergius en iuuior praesul et plebis amator 

Hoc tegitur tumulo , ([ui bene pavit oves. 
Spes patriac , mundique decus, moderator opimus, 

Divinis monitis non fuit ille piger. 
Homanos proceres non tantum famine verbi , 

Rebus et humanis nocte dieque favens. 
Utque Leo sanctus , Damasus quoque ipse benignus , 

Hic ritum tenuit, instituitque gregem. 
Egentum semper stnduit recreare catervam, 

Proque poli ut caperet caelica regna libens. 
lam iam pro tanto tundamus pectora pugnis 
Pastore amisso , vivat ut axe poli. 



DE BASILICA VATICANA LIB. VI. 355 

Nectitur occe piis Faviano et c<jrpore Xisto , 
Piacsulibiis , (luonuii spiiifns aslra miraiit. 
Lfo IV. romanus 'obiit Romae anno DCCCLVI. sopultus .siib allarc 
nralorii sui , qiiod erat ante allare sancti Mauritii iu\ta ailitniii , «[uo 
a<l sandi Martini monastoriuni iter erat post sanctum IVtrnni, iii qiio 
Pasclialis II. ncoiididit coipora sanctorum Leonum I. IL lli. 

Benedictus ill. roinanus obiit Romac anno DCCCLVIIl, quem Nico- 
laus eius successor , dum adbuc diaconus esset suis bumeris cum aliis 
diaconis usiiue ad basilicam sancti Petri gestans , propriis manibus extra 
ccxlesiam sub porticu iuxta portam argenteam cnm lioc elogio in tuiniii 
lo collocavit. 

Quisquis buc properas Cbristum pro crimine poscens 

Quam lacrymis dignus sit rogo disce locus. 
Hac gelida praesul Benedictus membra quiete 

Tertius en daudit , quae sibi reddat humus. 
Quodiiue foret fectus, servat sub tegmine saxi 
Indignum sanxit se sociare piis. 
Nicolaus magnus , <pii obiit Romae anno DCCCLXVII, quiescit in por- 
ticu eadem iuxfa portam iudicii , cuius scpulcri inscriptio liaec luil. 
Scire volens cum triste genus mortale repente 
Quisipiis ad bacc properas eois partibus aulae , 
Templa vel occiduis pollcns austrocpie beatae, 
Axe vcl a gelido , carinen scrutare memcnto. 
Conditur boc antro sacri siibstaiilia carnis 
Pra<'sulis egregii Nicolai , dogmate sancto 
Qiii fulsit ciuutis, miinduin , roplrvit et urbcm. 
Jntactis nituit membris , caslo^iue pudore , 
Quae docuit vcrbis , actuque peregit opimo , 
Sydereo [)Ienus mansil doctusiiue sopbiae , 
Caelorum claris quem servant regna triunq)liis , 
Ut vernet soliis procerum per saecula vatum. 
Hadrianus U. romanus obiit Romae anno DCCCLXXXII. 
lobannes Vill. romanus dormit ante ecclesiam in porticu iuxta por- 
tam ludicii, ciiius lioc erat epitapbium : 

Praesiilis octavi reqiiiescunt inembra loliamiis 

Tegmine sub gelido marmorei tumuli. 
Moribus , ut par est , lulsit qui nempe beaiis 

Altisonus comptiis actii)us et merifis. 
ludicii custos maiisit, piefatis amator, 

Dogmatis et varii plurima verba docens. 
De .segefe Cbrisfi repulif /i/.ania saepe, 

Multaque per mundum semina ludit o>ans. 
Doctiloquens *, prudens , verbo linguaque peritus , *coi\. (Kxti. 

Solertem sese omnibus exiiibiiif. 
Et nunc caelicolas caenal super astra phaking<\s. 



3.')() OMiPllHll PANMMI 

Marinns iijalcsiamis faliscns ()l)iit l^oinac anno DCCCLXXXIV. 
lladiianns III. ronianns <>l)iit Koniac aiiiio DCCCL.XXW. 
Slophanns VI. (liclns V, (ini anno DCCCXCII. Konuu' ol)iil. Kpilapliinni 
sopnlcro oius in porlicn anlo mlesiam sancti Pelri lioc iuil impositnin: 
Accedis «iiiis(|uis maifiii siiiTra^ia Petri 

Caolostis rc};i:i posccre cla'. igeri, 
Intcntis ocnlis compnncfo corde loc<'llnin 

Conspicc pcrspicniim , (|n() jiia mcmbra iacenl. 
Ilic tinnulus <iuinli sacratos contiiRt arlus 

1'raesnlis e\imii pontilicis Steiihani. 
liis teinis aiinis popiiliim (jiii rcxif cf url)(>ni , 

Et gessit Domino (luae liKirant ])lacita. 
Suscepit tellus consumptum pulvere corpus, 
Aetiiera sed scandit spiritus almns ovans. 
Unde pcio cuncti venientr^s dicite fratres : 
Arbitcr omnipotcns da veniam Stephano. 
llic pracHlicius Stephaiius V. rciiuiescit ante eccl<'siam beati Petri. 
Formosns porfucnsis ^ <iui mortni snnt Romae anno 

IJonifacius VI. romanus S DCCCXCVI. 

Stephanns \'ll. dictns VI, (lui Romae cxcessit anno DCCCXCVII, ha- 
buit s<'pulcriim in eadcm porli^u cum hoc epigrammate: 

Hoc Stephani papae clau<luntnr membra sacello , 

Scxtus dictus erat ordinc qnipp<' patrnm. 
Hic primnm rcpulit Formosi spurca superbi , 

Culmina qui invasit sedis apostolicae. 
Consilium instituit , praesedit pastor et ipsi , 

Lege satis fessis iura dedit faraulis. 
Cum^iue pater multum certaret dogmate sancto , 
Captus et a sede pnlsns in ima fuit. 
' Carceris interea vinclis coiistrictus in imo 
Strangulatus ubi (l) exuerat hominem. 
l^ost deciinuraque diem regnanti transtulit annum 
Sergius huc papa funera sacra colens. 
Romaims galcsianus i Romae mortui anno 

Th<H)dorus II. romanus \ DCCCXCVII. 

lohannes IX. tiburtinus , qui Romae anno DCCCC. obiit , sepultus 
est in porticu iuxta portam Guidoneam , alias sanctain, cum hoc elogio : 
?xclesiae specimen clarissima gcmnia bonorum , 

Et raundi dominus hic iacet eximius. 
loliannes mcrifis qui fulsit in ordine nonus 
Jnter apostolicos , quem vehit altitonans. 
Conciliis <locuit ternis quid dogma saluti 
Observare Deo munera sancta ferens. 

Ci) Mirum qnomodo nemo adhuc emen<laverit, duce Panvinii codice , le- 
ctionem in editionibus vilio.sissimam stranguit latus verbi cxuerat homiiie- 



DE iJASlLlCA VATICANA LIB. VI. 337 

Temporibus cuius uovilas abolita inali est 
Et firinata lides , ([uam statuere i^atres. 
Qui moritnrus eris , lector , dic : papa loiiaiines 
Cum sanctis capiat rej^na beata Dei. 
Henedicti l\. romani , qui ol)iit liomae DCCCCIII, corpus scpulfiun 
est in porticu ante ecclesiam sancti Petri iuxta aditum , <iuo itur de pa- 
iatio ad sanctum Gregorium cum hac inscriptione : 

Meiid)ra Renedicti ([uarti sacrata (piiescunt 

Pontificis magni praesulis eximii. 
Qui merito dignus Jienedictus noniine dictus , 

Cum fuerit lar<^us omnibus atifue bonus. 
Huic gen(Mis decus , ac pietatis spleudor opimus , 

Ornat opus cunctum iussa Dei meditans. 
Pra(^tulit bic f^enerale bonum lucro spcciali , 

Mercatus caelum cnncla sua tribuit. 
Despectas viduas , nec non inopesiiue pupillos 

Ut natos proprios assidue reCovens. 
Inspector tumuli compuncto dicito corde : 
Cum Cbristo regnes o Benedicte Deo. 
Leonis V. ardeatini , et Cbristopbori romani , qui anno DCCCCIII. 
mortui sunt corpora ibidem (pjicscnnt. Epitapliii Ciiristopiiori liic extat 
versus : 

Ilic pia Cbristopbori quicscunt membra sepulti. 
Sergius III. romanus , (pii obiii ainio DCCCCXI, (luiescit inter por- 
tas argenteam et ra\ennianam cum boc epitapbio : 

Limina ([uis^piis adis l\Ui metuenda beati 

Cerne pii Sergii (^\cubias(iue Petri. 
Culmen apostolicae scdis is iure paterno , 

Electus tenuit , ut Theodorus obit. 
Pellitur urbe pater , pervadit sacra lohannes , 

Ronuilcos(|ue greges dissipat ipse lupus. 
Exui erat patria septem volventibus annis , 

Post multis populi in urbe rediit precibus. 
Suscipitur, Papa sacratur, sede rccepta 

Gaudet, amat pastor agmina cuncta simul. 
Hic invasores sanctorum lalcc subegit 
Romanae ecclesiae iudiciis^iue patrum. 
Anastasii 111. romani , (lui anno DCCCCXIJI. Romae obiit ; scpulcro 
quod est in sancto Petro , boc fuit additum epitaphium : 
Vatis Anastasii re^iuicscunt mcnd)ra sepulcro , 

Sed nuiKiuam meritum parvula claudil bumus. 
Sedem apostolicam blando moderamine rexit 

Tertius existcns ordine Pontilicum. 
Ad Christum pergens peccati (l) vincula s[)erat 
(I) Vitiose In edd. pacati. 



35« 



ONUPHUII l'ANVINll 



ftt)lvero clcnuMitcr omnia possc sihi 
Liiiiina ('iiirciitcs a<l ttinpli iin<ii(]ii(> liiiins , 
rt pracstct nMiiiicm poscilo (•.oriU; Dcnm. 
Lando sabinns . \)CCCi\\\. 

lolianncs \. ravonnas \ /CIMXXVIII. 

Lco VI. romanns 1 I CiNlXXVIIL 

Sfophanns Vill. dictiis VII. romaniis I IdCCCCXXX. 

lolianncs XI. romanns f I l)CC('CXXXV. 

Lot) VII. romanns I Romao mor- IcMXXXIX. 

Stcplianns IX. dictns VIll. njmaniis \ tui aimo / UCCCCXLII. 
Marinns II. romanus •( Cliristi |I)CCCCXLVI. 

Ai;aj>(>tns H. nnuanns I IdCCCCLVI. 

lohaiincs XII. roinanus I IdCCCCLXIV 

Loo Vllt. romamis I f DCCCCLXV. 

IJoncdiotns V. dictns VI. romamis I I DCCCCLXXIV. 

Domnio romanns ^ M)CCCCLXXV. 

loanni^s XIV. pupionsis , (jiii obiit anno DCCCCLXXXV Romae, hoc 
in sno sopulcro habnit epitapiiiiim ante ecclesiam in porticu prope lo- 
hannom A III pai>am : 

l^raosniis ONimii roquiescunt membra lohannis 

Qui Petrus antoa extiterat (luippe. 
Sodom Papiao blando modcramino roxit , 

Imporatori Oihoni dulcis fuit at(iue percarus. 
Commissum popuhim romanum raoribus instruens 
Dnlcis iu oloquio cunclis praeclarus amicis , 
Subioctis jilacidus , paupcribnsquo pius. 
Defnnctus est papa loliannes romanns mensis aug. die XX . 
IJonifacius VL romaiuis , qui obiit anno tJCCCCLXXXV. Romae. 
lohannes XV. romanns sopultus intra basilicam ante oratorium san- 
ctae Mariae in oratorio a Paulo papa facto cum hoc epitaphio : 
Clauditur hoc tumulo venorabilis ille lohannes , 
Qui legis sacrae diffundere noverat anmes. 
Egrogius doctor verbo quaecumque docobat, 
Moribus et vita tribuens exempla gerebat. 
Nunc a canonicis distincto iure rigoris , 
Non timor , aut hicrum non gratia flexit amoris. 
Det Dens aeternus caelorum lumine pasci. 
Qui dat Roma mori , dederat bene gaudia nasci. 
Quando vir iste obiit si vis cognoscere vorum , 
Septima lux martis fuit illi meta dierura. 
lohannes XVI. romanus obiit Romae anno DCCCCXCV. 
Gregorius V. saxo obiit Homae anno DCCCCXCVill, sepultus ante 
secretarium intra ecclesiam prope altare sanctorura Andreae et Gregorii , 
cuius adhuc extat hoc epitaphium : 

Hic , ([U(!m claudit humus , oculis , cultu(iue (lecorum 



1)E BASllJCA VATlCAiNA LJJ{. \l. 3iU 

Papa fiiit quintus nomine Gregorius 
Aiite tameii JJruno iMaiicorum regia proles 

Filius Othonis de genitrice Juditli. 
Lingua theutonicus , Viiangia (loctus in urbe , 

Sed iuvenis cathedram sedit apostoJicani. 
Ad binos annos et menses circiter octo , 
Ter senos februo connumerante dies. 
Pauperibus dives per singula sabbata vestes 

Divisit niimero cautus apostoJico. 
Usus fiancisca vulgari et voce Jatina 
Instituit populos eloqiiio triplici. 
Tertius Otho sibi l*etri commisit ovile 

Cognatis manibus unctus in imperium. 
Exuit et post(juam terrenae vincula carnis 
Aequivoci dextro sul)stitnit lateri. 
Decessit XJI. kalendas martii. 
Benedictus VII, dictus VIJJ, romaniis obiit l^omae anno MXXIV 
lohannesXIX. roinanns eius fratt>r , (lui obiit liomae MXXXIII, quie- 
scit sub porticii inter portas argenteain et romanam cum hoc epitapbio : 
Qui solers doinino placuit, qui mente modesta 

Praesul aposloli(us orhis , et omiie deciis, 
llic statuit tiimulo claiidi sua membra sub isto, 

riaec eadem sperans ut sibi reddat liumus. 
.\rdua (jiii fiilsit ciinctis ut sidera caeli, 

Aiigiistis cariis , gentibns, et tribubiis. 
Uoctrinis comiiliis sacris , et dogmate claro 

Per patrias sancta semina fiidit ovans. 
Nam Graios supenms eois partibus unam 

Schismata pellendo reddidit ecclesiara. 
Principis hinc Petri sed quisquis tendis adaulam, 
Dic supplex ii.sdem regnet iit arce poli. 
In eadem basilica requiescunt infrascripti Pontitices. 
Leo IX. germanus , qui obiit Romae an. MLIV. miracuiisclarus, in 
pilo marmoreo inter portas ravennianam et argenteam intra ipsam basi- 
licam , ubi nunc est aliaie , ad (luod memoria omniiim defunctorum 
die siio quotaimis celebraliir. 

Urbanus II. gallus , qui obiit anno MIC, iacet prope oratorium Ha- 
driani papae in eieganti sepulcro. 

Anacletus II. romanus antipapa , qui obiit Romae an. MCXXXIX. 
Eugenius 111. pisanus , (pii obiit Tibure an. MCLllI, in oratorio san- 
cti Gregorii iacet in sepulcro marmoreo tessellato. 

Hadrianus IV. aiiglus , qui obiil Anagniae an MCLIX, conditiis est 
in anticpio marmoreo pilo , [)roi)e Eugeniiim III. Ante eiiis sepiilcriim 
sub AU^xandro III. dno (^orpora incognita reperta sunt dum illud con- 
strueretin 



360 ONUPIIIUI l'\NVIINIl 

('.rt\«oriiis 1\. anamiinns, (]ni obiif Honiao an. MCCXLI. 

Caolostinns IV. mcMliolanonsis , (|ni oljiit Ronia^» an. .MCCXLI. 

INicolans lli. rrsinns ronianns, (|ni ohiil Siiriani in a^^ro vilcrbiensi 
aiino MCCLXXX, in oratorio sno iacot in marmorco tnnnilo. 

Honorins JV. SahHlns romanns , (|ni ohiit an. MCCLXXXVII, iac,(H 
in scpiilcro marmorco. 

Honilacins VIII. Caietanns anau;ninus , qni obiit Romac an. MCCCIII, 
Bcpnllns snh altari sacclli ah sc condifi infcr portas arj;entcam et raven- 
nianam. 

Trhani VJ. ncapolitani , (jni obiit Romae an. MCCCLXXXIX, adhuc 

visitnr in ccclcsia dirnta marmorcnm scpulcrum cum hoc epitapiiio : 
Uoc aninio maf^nus sapicns, iu.stus(pje monardia 
Parthcnopens adcst Uihanus scxtus in arca. 
Ferv(^l)af lidei iatchias conferre majijistris 
O l>cns his fretus scnipcr j^ost prandia sistris. 
Scliismatihus magnis animo maiore regehat, 
Orane simoniacum tanfo suh patre tumebat. 
Quid inval liunc lerris mortali tollcre laude ? 
Pro mcritis ca(^h splendct sihi j^loria valde. 

Uonifacii IX. scpulcro, qnod hodic dirntum est, hoc elogium incisum fuit : 
Flete super pugilem claves , crux alma, tiara , 
Ecclesia viduata viro , simiil inclyta Roma. 
En petra parva patrem sub caelica sidera primum 
Claudit , apostolica solium qui rexit habena, 
Catholicamque lidcm servans a turbine sanctum 
Remigium Christi victis virtute tyrannis. 
Orthodoxus erat super omnes , arca superni 
Consilii, sua iura tuens , et grandia tractans. 
Caesaris ex animo , fidei clypeatus lionore , 
Corpore conspicuus, roseus flos, famine constans. 
Auditorque placcns , miseris miserator opimus. 
Ossa iacent, mens alta poliim felicibus alis 
Ascendens micat ante Deum nova lucis origo. 
Glorius antistcs quisnam lionifacius alter 
Nonus ut iste fuit ? Quae chronica scripserit unquam, 
Quodve genus parilem dedit aevo nomen? et omnes 
De Tomacellis fulget, fulgebit in annos 
Parthenope lustrans, tulit hunc genus omne latinum 
Quidquid alit tellus , et quod tegit omnia caelum. 

Obiit MCCCCIIJI. die I. octobris , pontificatns vero sui anno XV. 

Innocentius VJI. sulmonensis pelignus , obiit Romae anno MCCCCVI, 
sepultus in oratorio sancti Thomae cum hoc epitaphio : 
Innocentio All . pont. max. 

Cum neglecti eius sepulcri memoria paene interiisset , Nicolaus V. 
pont, max. instaura»dum curavit. 



DE BASILICA VATICANA LIB. VI. 361 

Eugenius IV. venetus obiit Romae anno MCCCCXLVII, sepultus in- 
signi marmorco tumnlo iuxta Eugenium III, cum hoc (!pitaj)liio • 
Eugenius iacet luc quartus , cor nohile cuius 

Te^tantur vitae splendida facta suae. 
Istius ante sacros se praebuit alter ab ortu , 

Alter ab occasu Caesar utertiue i>edes. 
Alter ut accipiat fidei documenla latinae, 

Alter ut aurato cingat lionore caput. 
Quo duce et Armenii Graiorum exempla sequuti 

Romanam agnorunt Aetliiopesque fidem. 
Inde Syri ac Arabes , mundique e linibus Indi ; 
Magna sed haec animo cuncta minora suo. 
Nam valida rursum Teucros iam classe petebat , 

Dum petit ast illum substulit atra dies. 
Qui semper vanos tumuli contempsit honores, 
Atque hac me pressa condite dixit humo. 
Sed non quem rubro decoraverat ille galero , 
Non lioc Franciscus stirps sua clara tulit. 
Susceptique memor meriti tam nobile quod nunc 
Cernis tam praestans surgere iussit opus. 
Eiusdem aliud epitaphium. 
Dum studet ecclesiam placida componere pace , 

Actacjue par voti , pars (jmxjue agenda sui, 
Eugenius quartus moriens hic ossa rcii^iuit. 

Sic nece praeruptum quod bene coepit opus. 
Debuerant durae tantisper ferrc sorores 

Tardius et vitac solvere pensa brevis. 
Tunc ubi pax terris, quam miro ardebat amore 

Reddita , tunc caelo rcstitucndu.s crat. 
Sed Dcus actutum scdes ornare beatas , 
Consuitumque suis maluit ire bonis. 
Nicolai V. sergianensis liguris , qui obiit anno MCCCCLV, sepul- 
crum in basihca bcati Pctri prope Eugenii IV. mausolcum cx ad^crso 
latere fuit, quod ad alium locum in basilicae demolitione translatum 
adhuc extat cum hoc elogio : 

Hic sita sunt quinti Nicolai antistitis ossa , 

Aurea qui dederat saecula Roma tibi. 
Con.silio illustris , virtute illustrior omni , 

Excoluit doctos doctior ipse viros. 
Abstulit errorem quo schisma infccerat orbcm , 
Rcstituit morcs , moenia, templa , domos. 
Tum Rcrnardino statuit sua sacra scncnsi, 

Sancta iubilaei tempora dum cclcbrat. 
Cinxit honore caput Frederici et coniugis aurco , 
Rt« italas icto foedere composuit. 



3(;f; oMipiiRii rANViNii 

Attica roinaiino (oniplnra volnmiiia lin^nac 
Prodidit. Kn tunnilo Cnnditc tlinra sacro. 
Sodit annos octo, <lics AX, vixit aiinos LYJI, inenscs iV, dies IX. 
IMiilippus (!ai-dinalis bononicnsis fratri sanctissiino. 
Aliud cinsdcm cpitapliinm. 
Ponlilicis snmini jNicolai iiic condita (piinti 

Ossa cubant , liber spiritus astra colit. 
Aemnlus ille Nnmae , pacem sed praetnlil armis , 

Practiilit ct diris cantica sancta tubis. 
Miro idcm stndio ritus cultusqne sacrornm 

Cnravit , mira donaque sacra fide. 
Altcr et Augnstus doctos doctissimns ipse 

Excoluit summa semper et auxit ope. 
Extulit atque altae renovavit moenia Romae , 

Extulit inj^entes et renovavit opes. 
Saecula qui inagni iubilaei laeta sacravit , 
Caesareum rutilo cinxit et orbe caput. 
Qui scissum ecclesiae pastor compegit ovile , 
Ad snaque errantes claustra reduxit oves. 
Callistus Ili.Borgia valentinus hispauus, obiit Romae anno MCDLVIII, 
sepnltus marmoreo mausoleo in sacrario l)asilicae sancti Petri sine epi- 
tapliio. 

Pii li. papae senensis corpus sepultum retro altare sanctorum An- 
dreae et Gregorii cum boc elogio, quod adhuc extat : 
Pius IJ. pontifex maxiinus, natione tuscus, 
patria senensis, gente Piccolominea. 
Sedit annos sex. Brevis pontiticatus ingcns fuit gloria. Conventum 
Christianorum Mantuae pro fide habuit, oppugnatoribus romanae sedis 
intra atqne extra Italiam restitit, Catharinam senensem inter sanctos 
Christi retulit , pragmaticam in Gallia abrogavit, Ferdinandum Arago- 
nensem in regnum Siciliae cis fretum restituit , rem ecclesiae auxit , fo- 
dinas inventi tum primum aluininis apud Tolfam instituit , cultor iusti- 
tiae et rcligionis , admirabilis elocpiio. Vadens in bellum quod Tnrcis 
indixerat, Anconae decessit. Ibi et classem paratam , et ducem Veneto- 
rum cum suo senatn commilitones Christi habuil. Relatus in Urbein est 
patrum dccreto , et hic conditus ubi caput Andreae apostoli ad se ex 
Peloponneso advectum collocari iusserat. Vixit annos LVlil, menses JX. 
dies XXVJI. Franciscus Cardinalis senensis avunculo sanctissimo fecit an- 
no MCDLXIIJI. 

Humi in tabula marmorea : 

Pius IJ. pontifex maximus. 

Epitaphium Pauli II. papac eius sepulcro, quod adhuc extat, insculptum, 

Paulus JJ. venetus pontifex maximus 

e vetusta Barborum familia , praeclaris naturae dotibus , avunculo Eu- 

genio IIIJ non infcrior , iustiliae, pictatis , divinarumque caerimoniarum 



DE BASILICA VATICANA LIB. VI. 3G3 

cultor religiosissimus , ecclesiasticae Jibertatis maiestatisquc defen.sor 
constantissimus , praecipuo pacis servandae studio , <{ binuularis omnis 
generis munerum abstinentia , formidanda etiam lege magistratibus indi- 
cta clarissimus , in principes munificentia , in pauperes misericordia in- 
gnis, patrio amore annonae copiam Lrbi dedit. Patrimonium bcati Pe- 
tri , erratis populorum indulgentissimi parentis affectu emendatis , et 
conservavit, et auxit. Furentes armis baereticos repressit , et (piod per 
difficilem rerum temporum conditionem effici cum dignitate non poterat, 
matura cunctatione saluberrime disposuit. Vixit annos LIII, raenses V, 
dies III. Sedit annos VI, menses deccm , dies XVI. 

Marcus Barbus Cardinalis sancti Marci patriarcba aquileiensis consan- 
guineo benemerenti fecit anno salutis MCDLXXJJ. 

Xysti IV. savonensis liguris cor^^us sepultuFn est in oratorio ab se 
constructo , in quo nunc canonici et clerus sancti Petri divinas laudes 
Deo canunt , sub praegrandi pretiosissimi operis aereo raonumento cura 
lioc elogio : 

Xysto IV. pont. max. ex ordine Minorum 
doctrina et animi magnitudine omnis memoriae principi. Turcis Ita- 
lia submotis , auctoritate sedis aucta, Urbe instaurata , templis , ponte , 
foro, viis , bibliotbeca in Vaticano publicata, iubilaeo celebrato, Liguria 
servitute liberata. Cum modico ac plano solo condi se mandavisset , lu- 
lianus Cardinalis j^atruo benemerenti maiori pietate (juam impensa fa- 
ciendum curavit. Obiit idibus sextilibus, bora ab occasu quiuta, anno Cliri- 
sti MCDLXXXIV. Vixit annos LXX, dies XXII, boras XJI. 

Innocentii VIII. Cybo genuensis , qui obiit aimo MCDXCII, corpus 
sepultum est prope altare ab se conditum , cui Cbristi lanc(ian» impo- 
suerat, aeneo eleganti sepuhtro cum boc versu : 

In innocentia mea ingressus sum ; redime me Domine , 
et miserere mei. 

.Mexander VI. Borgia valentinus bispanus , obiit anno MDIII, sepultus 
laterilio monumento in sacrario sancti Pctri , quod paulo ante dirufum 
est , corpusque ibidem sub terra conditura. 

Pii IJJ. senensis corpus prope avunculum Pium JI. iuxta altare san- 
cti Andreae et Gregorii (;um hoc elogio condilura est: 

J^ius JIJ. pontifex maximus 
a JMo JI. avunculo , duos et viginti annos n«itus in Cardinalium col- 
legium ascitus , urbis et Picaeni legatione integerrime functus , a Paulo 
II. ad Federicum Jll. missus , ut Germanoriun arma in Turcas coucita- 
ret , conventum fre^iuentissimum t^ontilicis morte dissolutum babuit,sub 
Jnnocentio VI IJ. IJmbros dlssidentes pacavit , Carolo Gallorum rege Ita- 
liam irrumpenti ab Alexandro VI. sero admodum obviam missus , eo 
mortuo duo de (|uadraginta patrum suffragiis Pontifex creatus , dmu de 
restituenda in pristinam maiestatem cbrisliana n publica ac Irbe agit , 
VI. et XX. die c tanta expectatione rerum j^ublico omnium luctu deces- 
sit , elo(piio, prudentia , religione , innocentia, et gravitate, domi lori.s- 



3()4 ONIIPH. 1>ANV. 1)K RASIL. VAT. LIB. VI. 

qiw insit^nis , in dicondis in sonatu sontonliis IIImt ct ^ravissimiis. Vi- 
\it annos LMIII, nionsos V. dies X. Obiit an. salutis Cliristi MDIll. 
XV. kal. novenibris. lacobus ct .Andrca-s fiatii sanctissinio posuere. 

Ihnni in tabula inannorca : 

Pins III. lumt. max. 

lulins 11. savonensis lijjur obiit anno MDXIII. Romac, scpultus in ciio- 
ro canonicorum a patruo suo Xysto IV. condito cum boc titulo . 
Dcpos. lulii II. pontilicis maximi. 

Paulus III. Farncsius romanus obiit Roniac in Quirinali anno MDXLIX, 
scpultus lateritio tunuilo retro organum ad tempus cum bac inscriptione : 

Paulo 111. pont. max. 
Alcxandcr Farnesius ncj^os Cardinalis cancellarius amplissimum , in 
nova basilica e pario et aliis marmoribus mausoleum extruxit , statuis , 
et colosseo Pauli III. aeneo simulacro ornatissimum. 

lulius III. de Monte arctinus obiit Romae anno MDLV, sepultus late- 
ritio tumulo iuter sepulcra Piorum 11. et III. cum boc indice : 
lulio IIL pontifici maxima^ 

Marcellus 11. Cervinus politianus tuscus, obiit Romae MDLV, sepultus 
in anticpio marmorco pilo retro orgammfi e regione tumuli Pauli. III. cum 
boc titulo : 

Marcellus II. pont. max. 

Pius IIII. Medices mediolanensis, obiit Romae anno MDLXV, sepul- 
tus prope altare Innocentii VIII. lateritio monumento cum bac inscriptione: 
Pius TIII. Medices mediolanensis pont. max. 

Ex bac igitur tot Pontiticum serie li^juet romanos omnes Pontitices, 
praeter paucissimos, vel in bac basilca sepultos, vel si forte alibi vita functi 
iacuerint, demum eos ad hanc rnagno cum bonore translatos fuisse, ut 
agnoscerent filii veram matrem, quum veri patres eorum non alibi , quam 
in ea requiescere volentes minime ignoraverint. Atque ut omittamus eos , 
qui ex coemeteriis , aliis([ue variis Romae locis illuc translati sunt , il- 
lud praeclarius videtur , quod legimus lobannem et Agapetum , quorum 
beatus Gregorius in tertio dialogorum libro magna signa refert , cum bic 
Constantinopoli , ille Ravennae , decessissent , utrumque postea ad banc ip- 
sam basilicam translatum fuisse. Enimvero cum ex antiquis , quae tradun- 
tur monumentis constaret omnes fere summos Pontifices inea reconditos, 
tum manifeste id deprebensum est, cum vetere ecclesia demolita, nova fun- 
damenta iacerentur ; sicjuidem inventi sunt non pauci per totius basilicae 
pavimentum subterranei tumuli marmoreis nitidis et eximie politis tabu- 
lis constructi ; quod multum auctoritatis buic basilicae addere existi- 
mandum est. In quo non ignobile etiam illud est canonicis tributum pri- 
vilegium , ut soli ipsi libitinas , quibus superiacent defuncti Pontifices , 
humeris suis portent. In eadern basilica sacra Pontiticum mortuorum no- 
vendialia celebrantur a Cardinalibus sanctae romanae ecclesiae. Eorum- 
dem mortuorum corpora in sacello canonicorum sancti Petri triduo as- 
servantur , ut populus eorum pedes exosculetur. Deinde sepeliuntur. 



3(ia 

L I B E R S E V T I M U S. 

C A P. I. 

De antiqua ecclesia sancti Petri diruta et nova 
construi coepta. 



I 



ulius n. papa, magni excelsique ammi vir, ut in bellis ge- 
rendis , hostibusque eeclesiae ulciscendis constans et paene 
pervicax fuit, ita et in cunctis iis , quae animum eius, qua- 
vis ratione moverent , ita accendebatur , ut illico quae vix cog- 
itaverat , se statim conficere posse speraret. Inter cetera ve- 
ro animi eius , quibus praestabat dona ad fabrieandum mirum 
in modum inflammatus erat. Quapropter inp;entes immo im- 
manes substructiones Romae partim inchoavit , partim perfe- 
cit. Hanc eius ardentissimam voluntatem adiuvabant peritis- 
simi , ({ui tum Romae erant architecti Bramantius piceuus ex 
castro Durantis ac^ri urbinatis , Raphael itidem urbinas , ([ui 
praeter artem picturae , qua exceUuit , architecturae ([U0([ue 
peritus fuit , Balthassar Petruccius senensis , Antonius San- 
gallus , Michael Angelus Bonarota florentinus trium artium 
picturae , sculpturae, et architecturae peritissimus , et quidam 
alii. Horum princeps omnium iudicio tunc et erat et habe- 
batur Bramantius, eximio vir ingenio, et (jui primus post an- 
ti([uos rectas architecturae regulas restituit. Hic Pontificem ex 
animi sententia nactus , ei exstructionem fabricae basilicae va- 
ticanae paulatim oratione , qua multum valebat , insinuavit et 
pontiiicii nominis magnificentia , et tanti apostoli maiestate 
dignam: modo iconographias , modo alias eius bnsilicae deli- 
neationes ostendere , assidue easdem praedicare, et rem per- 
petuae Pontifici gloriae futuram pro certo affirmare. Ponti- 
fex animo excelso et vasto , in quo parvis rebus locus non 
erat, magnarum semper molium avidus , aurem peritissimo ar- 
chitecto praebuit, eximiamque apostolo Petro novam baslli- 
cam, vetere diruta, exstruere constituit. Qua in re adversos 
paene habuit cunctorum ordinum homines , et praesertim Car- 
dinales ; non quod novam non cuperent basilicam magnillcen- 



36« ONIIPHRII PANVIMI 

tisslniam exstrui , sed quia aiiticfuam toto terrarum orbe ve- 
n(M"ii)ilem , tot sanetorum scpulcris auiiustissiiuam , tot oele- 
iHM-rimis rebus iii ea i^estis insignem, runditus deleri in^emi- 
seebaut. Pontifex in sententia pertinax , ut novae fabrieae 
fundamenta iaeeret, dimidiam veteris basilicae partem disiecit. 
Tunc Bramantius, exemplari novi templi e ligno fabricato, ad- 
mirabilis iabricae vaticanae fundamenta posuit ; quibus vix 
incboatis, rcbus humanis eximitur, exemplari quoque ligneo 
imperfeeto relicto, in quo coufjciendo nobilissimi quique archi- 
teeti concertarunt. Ea in re Raphaelis urbinatis , pictura prae- 
stantissimi, et architecti egregii, iudicium praevaluit, qui a 
Bramantii vestigiis non discedens rem totam egregie comple- 
vit, omnibus({ue numeris absolutissimum exemplar fecit ; quod 
in absidae exstructione , qui postea fuerunt fabricae magistri , 
sequuti videntur. Raphaele brevi e vivis erepto , tantae mo- 
lis curam ab eodem lulio II. suscepit Balthassar senensis, qui 
picturae , qua excellebat , architecturae etiam notitiam ad- 
iunxerat ; isque Bramantii vestigia partim sequutus , eiusdem 
dem exemplar decurtavit , ex oblongo quadratum fecit , ita ut 
ei quatuor inessent portae in angulis sub totidem turribus cam- 
panariis , quatuor sacraria , in medio ara maxima. Balthassa- 
rem Antonius Sangallus architectus sequutus est , qui et ipse 
multa in veteri exemplari innovavit , et ex quadrato iterum 
oblongum fecit. Horum trium architectorum iconographiae ex- 
tant maxima admiratione dignae. Sangallo successit Michael 
Angelus , qui vetus omnino Bramantii exemplar mutavit, et 
novum ab se excogitatum sequi voluit , cum Paiili III, cui 
gratissimus fuit , consensu , sub quo Pontilice vaticana fabri- 
ca, Leonis X ac Glementis VII. temporibus quasi intermissa, 
ita continuata est , ut maiorem vivens testudinem ipse aspe- 
xerit, cuius exemplum, qui sequuti sunt pontifices lulius III, 
Paulus IIU. et Pius IIII. imitati , rem totam maxime auxe- 
runt , et ad eam magnitudinem perduxerunt , ut post homines 
natos nullam ei templo fabricam similem factam fuisse opiner. 



DE BASILTCA VATICANA LTB. VTF. 407 

C A P. II. 

De vetere basilica, quae nunc superest. 



S. 



^uperest adhuc dimidiata veteris basilicae pars, quae ad por- 
tas et orienteTn pertinet. Cuius brevem descriptionem facturus, 
a gradibus et platea ante basilicam incipiam. Ante basilicam 
vaticanam adiiuc extant veteris quadripartitae porticus vesti- 
gia. Ante porticum sunt XXXV. gradus marmorei, in quinque 
praecinctiones sive ordines distributi , a Pio II. papa renova- 
ti, cum colosseis sanctorum apostolorum Petri et Pauii mar- 
moreis ex utraque parte simulacris, cutti bac inscriptione «Pius 
II. pont. max. >' Ante gradus est magna platea privatorum ae- 
dibus completa : supra gradus extat parva area et porticus an- 
tiquae frons , in quam tribus portis a Nicolao V. factis, per 
annum iubilaei MCCCCXLtX. iter est, quae quatuor columnis, 
et anticpTo musivo exoIesccTTte ornatae sunt. A laeva sunt tria 
ex maimore maeniana ab InnoccTitio \ III. papa inchoata , 
quinque parastatis substentata , ab Alexandro VI. pont. max. 
perfecta , ex quibus i*omanus Pontifex populo benedicere solet. 
Infra est auditorum rotae tribunal. Tota haec fabrica palatio 
Pontificis prostat , (juod intus est. A dextra est donTus archi- 
presbytcri sancti Petri decens et ampla , quam vetustate cott- 
sumptam restituit Richardus Cardinalis constantiensis, qui fuit 
archipresbyter saTicti Petri , ut ex hisce versibus liquet : 

Quam bene stare vides , quondam disiecta iacebam , 
Kt decus hoc facies fert modo culta novum. 

Richardus normanna tuus Constantia praesul 
CardiTiei struxit gioda magna togae. 

Presbyter et veneto Paulo regnante secundo 
Primus in hac Petri qui fuit ecclesia. 
An. MCCCCLXX. 
Porticus aTTte basilicam , peristyliis ante et a lateribus di- 
rutis , aut aliis aediliciis conclusis , aream habet taiTtuuT qua- 
dratam. In aiTguIo sinistro versus plateam, ubi olim fuit san- 
ctae Mariae in Turri aedicula , adhuc superest turris canTpa- 



368 ONIIPHRII PANVIINIl 

nariji. Sub portieu , quae respicit orienteni eoronae precato- 
riae , et siiiilla pliiinl)ea apostoloruin , el sudaria saera \endun- 
tur. Ibidem adhue reliquum est altare quoddam a dextera hu- 
ius portieus. Tectum ligneum fecit Alexander VI. Ex porticu 
inter tres alias portas , area sive impiuvium visitur , quod pa- 
radisus dicitur , totum quadris lapidibus stratum. Sinistra pars 
antiquae porticus aedificiis palatii vaticani ab Innocentio Ylll. 
inclusa est , quae Pius IIII. restituit. Dextera clauditur domo 
archipresbyteri , lulii II. sacello , et aedibus altaristae. A qua 
parte in<rredientibus paradisum , occurrit aedicula parva , post 
eam sepulcrum operculo porphyretico coopertum Othonis impe- 
ratoris ex variis marmoribus factum. In medio areae est sug- 
gestus octo e columnis porpliyreticis , tecto aeneo ornatus , in 
quo iacet aerea pinea elegantissima , supra cuius zophorum 
sunt arcus cancellati, pavones, delphini , et alia aerea orna- 
menta cum his litteris v l>. Hunc suggestum, quem Bibliotlie- 
carius cantharum vocat, aedificasse Symmachum papam su- 
pra scripsimus , prope quem extant adhuc vas magnum ro- 
tundum aereum , et antiquus porphyreticus lacus. Supra in- 
teriores porticus picta est e musivo opere Christi navicula cum 
hoc epigrammate : 

Quem liquidos pelagi gradientem sternere tluctus 
Imperitas , fidumque regis , trepidumque labantem 
Erigis , et celebrem reddis virtutibus almum , 
Hoc iubeas rogitantt« , Deus , contingere portum. 
In porticu , quae superest ante ecclesiam, iussu Martini V. pi- 
cta fuit apostolorum Petri et Pauli vita. Ea porticus sustenta- 
tur decem columnis et duabus parastatis in utraque extremitate. 
Media est parva porta , supra quam sancti Petri sedentis ima- 
go extat cum tegmine duabus porphyretieis columnis munito. 
In intercolumniis sunt duae veteres Christi et beatae Virginis 
imagines miraculis clarae , illuc e muris veteris ecclesiae trans- 
latae. Tectum ligneum imbricatum porticus renovavit Nico- 
laus V. Basilicae modo extant septem portae ; media , cuius 
fores sunt aeneae ab Eugenio IV. papa factae , de quibus su- 
pra dixi. Supra eandem portam extant catena et hasta, quae 
vexilla videntur fuisse , item signa militaria tria. Proxima huic 



DE BASILICA VATICAMA LH;. VII. 3(>9 

a dextro latcre alia minor porta Ravenniana conse^iuitur , ve- 

xillorum hostis, et serra ferrea suspensis ornata , quae spolia 

Xysti IIII. papae tempore capta a classe ecclesiastica apud 

Smyrnas , et aliquot Turcis occisis , Romam delata fuerunt, 

et ad eius perpetuam memoriam conservandam il)idem affi- 

xa. Prope cam portam est alia minor dicta ludicii , quae ec- 

clesiam vetustissimam sancti Gregorii olim , nunc sanctae Ma- 

riae de febre dictam , respicit , quae antiquitus secretarium 

fuit , ut, supra dixi ; in qua sunt duo peristylia ex utroque 

latere quatuor columnis sustcntata, sex insunt altaria toti- 

dem in sacellis locata , maius , duo ex uno laterc , et tria ex 

alio , in quorum novissimo extat admirabilis artiiicii imago 

beatae Virginis fdium mortuum amplectentis , ex uno lapide 

marmoreo, divina Miciiaelis Angeli Bonaroti manu facta, im- 

pensa lohannis Cardinalis sancti Dionysii, quem oratorem Gal~ 

lorum regis Alexander VI. papa purpura anno MCCCCXCIII. 

Insigniverat. Ab alio portae mediae sive argenteae latere, pala- 

tlum versus extant duae minores portae, romana , et guidonea 

novissima , quae porta sancta dicitur e pulcherrimo marmore 

facta, quam iueunte ainio iubilaei Pontifex romanus aperire, 

eoque exacto claudere solet, quod etiam haec inscriptio su- 

pra posita docet. « lulius III. pontifex maximus portani hanc 

aperuit, et clausit anno iubilaei MDL, apertam prius ab Ale- 

xandro VI. anno MD, et a Clemente VII. anno MDXXV.» Haec 

porta intra ecclesiam habet operculum marmoreum e musivo 

ornatum , duobus columnis vitineis fultum. 

His explicatis , basilicam ipsam ineamus , et primum uti 
nunc superest eam describamus , post de his quae supersunt 
altaribus dicemus. Dimidiata basilica , quae nunc superest , ha- 
bet quinque porticus , quas naves vocant , mediana omnium 
maxima eximiis XI. marmoreis columnjs , et duabus parastatis, 
portas versus sustinetur. Peristylium marmoreum musiveis sig- 
nis decoratum , cum romanorum Pontificum imaginibus. Supra 
zophorum usque ad tectum tota est ornata picturis vetustissimis. 
Fenestras luaximas habet in laterum parietibus ; in fronte 
sex habet , interpositis Cimabui egregii suo temporc artilicis 
iiguris. Secundi et ?ninores parietes totidem minoribus «oluni- 

24 



370 ()M)l'llK(t P.VNVIMI 

nis marmoreis fulpiuntur, tot t'enestra.s supra se habentes, quot 
sunt intercolumnia. FAtrerni parietes basilieae olim toti lapideis 
tabulis incrustati luerunt, quorum \ix hodie vestii^ia supersunt. 
Pavimenlum totum marmoreis tabulis magnis stratum est. Ha- 
bet quatuor circuios marmoreos ; primum in porticu ante por- 
tam ecclesiae porphyreticum; sccundum intra limen, aegyptia- 
cum ; tertium, porphyreticum ante aram sacramenti; quartum, 
aegyptiacum ante portam basilicac novae, cui supra scriptum 
est. « Paulus III. pontifex maximus. » Vetus basiiicae pirs a 
nova amplissimo muro dividitur , quem Paulus III. fecit. Haec 
de basilicae vaticanae parte, quae superest, in universum. 

Nunc speciatim reliqua perscrutemur, et primum de nltarl- 
bus dicamus. In dextro peristylio maiore et intercolumnio me- 
dio ecclesiae est altare sanctorum Simonis et ludae a Xysto IIII. 
structum , in quo sanctissima eucliaristia conservatur. Supra 
illud est suggestus marmoreus deauratus, duabus columnis vi- 
tineis munitus. A sinistro latere in extrema quae superest ba- 
silicae parte, est organum amplissimum deauratum , quod sex 
columnis porphyreticis fulcitur, cui subiacet altare beatae Vir- 
ginis , quam pinxit lottus egregius suo tempore pictor, sub quo 
est corpus beatae Petronillae ex eius sacello diruto illuc trans- 
latum. Quod altare Richaidus Cardinalis coastautiensis centum 
annis ante restituerat. Prope hoc altare est imago aenea sancti 
Petri apostoli scdentis clavcsque manu tenentis , ab eodem Ri- 
chardo basi marmorea exornata; prope quam muro affix est 
devotissima imago sancti Salvatoris nostri lesu Christi ab eodem 
lotto facta cum hoc elogio : « Instinctu pietatis hanc Dei , eius- 
que Genitricis imaginem , quam lottus pinxit, ex huius sacra- 
tissimi templi ruinis disiectam eripuit , atque in hunc locel- 
lum sic totum aere ornatulum, Nicolaus Acciaiolus iurisconsul- 
tus patriciusque florentinus. Pariterque ex privilegio olim ab 
avo eius concesso, insigni equite Donato Acciaiolo, huius almae 
urbis tunc senatore romano , cuius posuit sibi posterisque suis, 
sedente Paulo III. pont. max. MDXLIII. » RetrO organum se- 
pultus est lateritio ad tempus tumulo Paulus III. 

His expeditis , altaria basilicae , quae parietibus adiacent , 
explicemus ; exordiamur autem ab his , quae inter portas col- 



Dli IMSILICA VAJICA.^A Ll«. Vll. 371 

locata siint. Inter portam argenteann mediani et romanam in 
ipsa media ecclesiae navi est altare, quod nunc sanctae An- 
nae vocatur, celebratum a societate parafrenariorum Cardina- 
lium sanctae romanae ecclesiae et ab ea ita vocatum , eum 
antiquitus sancti Spiritus , vetustissimis vero temporibus san- 
ctorum Philippi et lacobi vocaretur. Inter portam romanam et 
peristylium columnarum in eadem media navi est altare no- 
vum tranbiatum ex vetere ecclesia , quod sanctorum ' aposto- 
lorum Petri et Pauli dicitur , in quo est lapis super quo cor- 
pora ipsorum apostolorum a sancto Silvestro papa fuerunt di- 
visa , ut ex hac inscriptione liquet , quae ibi est in tabula 
marmorea : « super isto lapide porphyretico fuerunt divisa os- 
sa sanctorum apostolorum Petri et Pauli , et ponderata per 
bcatum Silvestrum papam anno domini CCCXIX. quando fa- 
cta fuit ista ecclesia.» Habet id altare imagine.n sancti Mau- 
ritii et gradum porphyreticum. In minori nave inter peristy- 
lium et portam guidoneam , est altare incoijnitum cum insig- 
nibus Ursinorum, quod antiquitus, ut ex Petro Manlio et Maph. 
Vegio intelligitur , sancto Tridentio dicatum fuit. In eadem 
navi inter portam guidoneam et peristylium intus extat alta- 
re , quod nunc sancti Krasmi , antiquitus sancti Antonini , di- 
cebatur, ut ex eisdem auctoribus constat. In extrema navi an- 
te portam sanctam est altare Sudarii , cui imminet suggestus 
mnrmoreus elegans quatuor columnis munitus. In eo Suda- 
rium sanctissimi Salvatoris nostri lesu Christi, et lancea, qua 
eius latus perforatum fuit a milite , quando sanguis et aqua 
exivit , conservantur. Eam lanceam Baiazetus Turcarum im- 
perator Innocentio VIII. papae dono dedit , qui fratrem eius 
sultanum Geme in custodia habebat. Id oratorium a lohanne 
VII. factum, totum adhuc musiveis imaginibus pictum, et ta- 
bulis marmoreis incrustatum est. 

Ab eodem latere inter sepulcrum Innocentii VIII. aereum , 
et Pii ITII. lateritium , est altare beatae Virginis illuc ex ruinis 
veteris templi translatum, et ab Innocentio VIII. dedicatum, cum 
marmoreo operculo parastatis marmoreis munito, cui ipse Ponti- 
fex lanceam Salvatoris imposuerat, quae postea ad sanctum Su- 
darium translata est. Seqirtur p«stea aliud altare Crucifivi , 



372 ONUlMlUll PANVIMI 

(juod intor sopulora Pauli 11. ot Nioolai V. oollooatum ost. \n 
extronia l)asilioa pilo antiquo marmorco iaoct MarooIIus II. A 
doxtro latoro intor portam argenteam sive niediam ot portam 
ravoimianam , cst altarc , quod nunc mortuorum , antiquitus 
sanotorum Simonis et Tudae dicobatur , quod Xystus Tlll. pa- 
pa transtulit ad mcdiam basilioam in intorcolumnio , ubi nuno 
sanctissima Eucharistia conservatur : id altare oancellis mu- 
nitum est cum insignibus Innocentii VIIT, habetque lapideum 
opcrculum , sive ciboriolum cum clavibus et clypeis Ursinorum 
et alterius mihi incognitae familiae. Inter portam ravennianam , 
et peristylium ecclesiae, in maiore navi sequitur altare sancti 
Bonifaoii TTl. a papa Bonifacio VIII. exstructum , quod nunc di- 
citur sanctae Catharinae. Habet id altare suggeslum marmo- 
reum cuspidatum more germanico et cum ferreis cancellis, qui 
fixi sunt supra bases marmoreas vermiculatas. Ibidem sepultus 
Bonifacius VIII. Tnter portam Sudarii et peristylium intus est 
est altare novum sanctorum apostolorum Petri Pauli et Andreae 
cum hac inscriptione : « Guillelmus de Pereriis auditor hoc alta- 
reDeo et sanctis apostolis dedicavit anno MGCGGLXXXXT. In 
ultima versus parietem navi , extat altare sanctorum Andreae 
apostoli et Gregorii papae , sub quo eiusdem doctoris corpus 
a Gregorio IIII. sepultum fuit. Supra altare est suggestus mar- 
moreus quatuor columnis munitus , in quo est tabernaculum 
ubi Pius IT. caput Andreae apostoli ex Peloponneso advectum 
locavit. 

Circa id altare sunt sepulcra Gregorii V. Pii IT. et III. et 
lateritius tumulus Tulii TII. Td sacellum nunc pro secretario in 
Pontificis coronatione usui est , totus cancellis marmoreis per 
intercolumnia et testudine lateritia a Pio 11. facta conclusum. 
In eo loco sunt cubicula mulierum sanotimonialium , quae mu- 
ris clausae perpetuam Deo ibidem servitutem vovent. Sequitur 
ab ea parte oratorium et altare sancti Thomae cum baptiste- 
rio , quod est in pilo marmoreo , olim Probi praefecti praetorio 
sepulcro. Tn eo sepulti sunt Tnnocentius VTI. et tres Cardinales. 
Post eum est chorus canonioorum cum ligneis sedilibus triplici 
ordine pro tribus clericorum generibus institutus, et altare in 
sacello a Xysto IIII. constructo , in quo ipse et Tulius 11. sepulti 



DE BASILICA VATICAiSA LIIl. VII. 373 

sunt. Tn huius cliori postica parte porta est , ((ua in sacrarium 
itur. In pariete novo a Paulo IH. facto, iiiter l^asilicarii vete- 
reni et novam, sunt altaria , duo in parte dextera scilicet 
beatae Virginis et Crucifixi , et totideni in parte sinistra bea- 
tae Mariae, et sanctae Luciae, cuius aediculam in ea parte 
aliquando fuisse supra ostendimus. 

C A P. III. 

De sancta Maria de febre alias sacrario sancti Petri. 

i^acraiium sancti Petri , quod antiquitus S. Maria de febre 
vocabatur, est octar.gulum testudinatum cum tecto lateritio; 
pavimentum marmoreum multis defunctorum tabulis refertum 
habet, totum a Nicolao V. restitutum. Habet octo sacella sive 
absidulas muro inclusas egregia arte factas. Prima absidula 
portam sive ingressum habet: in altera, dextera introeuntibus , 
est ara sanctae Trinitatis , in qua sepulti sunt Alexander VI. 
papa, et Henricus Bors;ia cardinalis ipsius pronepos a Paulo III. 
creatus. Tertia et quarta habent armaria , sive pluteos , qui- 
bus res sacrae recondu!itur. In ((uinta est altare Crucifixi, sub 
quo reconditum est corpus sancti lohannis chrysostomi archie- 
piscopi constantinopolitani, in quo aIi(iuando fuit Crucifixus 
argenteus a Carolo inagno basilicae vaticanae donatus , quo 
in pios usus converso , alius ei similis ligneus factus est. 
Sexta absidula continet armaria VFl, sepulcrum que marmo- 
reum Callisti fll. papae cum hoc epitaphio. « Callistus papaTIL» 
in quo presbyteri sacra facturi sacris vestibus amiciuntur. Octa- 
va continet altare reliquiarum, et parvam bibliothecam mul- 
tis libris refertam. Insunt in hoc sacrario multa aurea argentea 
et serica ornamenta , imagines, candelabra , vestes sacrae et ec- 
clesiasticae. Quot absidas habet, tot fenestras liabuiv, tres clau- 
sas, quinque apertas. Tota ecclesia est iigneis tabulis tesseliatis 
cooperta. Lxtat in ea imago Pauli Illl. cum hoc elogio : 

« Memoriae aeternae Pauli lUI. pont. opt. max. chiistianae 
legis antistitis, religionls vindicis, libertatis assertoris, sanctis- 
simi ac piissimi principis, patris patriae, l). M. clemcntissimi , 



'i74 »)M iMir. II •.'wviMi 

qiiod iustissima eius scutentia antiquatis superiorum prineipum 
decretis, vaticanae l)as'licae veteris patrimonii praedia, (fuae 
temporum iniuria iniusto imperio detinebantur sunt restituta , 
princepsordo canonicorum omnibus in consilio idem decernenti- 
bus,:decreto in tabulas relato , ac votis conjmunitcr susceptis , 
communique^aere collato ad augendam loci gratiam statuam 
collocavit, quotannisque decimo kal. iunii christiano more rite- 
(jue sacrificium fieri censuit ; eoquc facto a basilicae vectiga- 
lium quacstore pecuniam paratam , basilicanis, cpii sacris prae- 
sto fuerint, pro sacerdotii gradii)us, viritim constituit dari. » 

C A P. IIII. 

Dr basilicd nova , quac modo facta cst. 

XSasilica nova, quae nunc aedifi?ata est, quadrangula fere spe- 
cie esse videtur. Lata pedej GCCCXC , habet tres naves maio- 
rem et laterales minores cum abiidibus, transversam , crucem 
cum duabus aliis absidibus ex utroque latere, et maiorem ab- 
sidam quam tribunairi vocamus. Tres naves , crux , absidae 
maior et laterales oppositae , iam testudinatae sunt emblemati- 
bus gypseis fenestrisque ampiissimis ornata. Tholus medius , 
quem cupulam vocant, maximus, adepol et ad caelum pertin- 
gens, usque ad zophorum marmoreum extremum perductus est. 
Confessio, ut dicimus , nondum cst extructa. Basilica ipsa om- 
nium , quae toto terrarum orbe fuerunt amplissima , tota e la- 
teribus coctis facta est , tiburtino lapide extra crustata , mira- 
bili arte , immenso sumptu. Sub tholo a dextero latere est in- 
gens marmoreum Pauli III. sepulcrum , a sinistro delubrum 
cum columna , quam Christi vocant , cum hac inscriptione : 
« Haec est illa columna , cui Dominus noster lesus Christus 
diim populo praedicaret , et Deo patri preces in templo effun- 
deret innitebatur , quae una cum aliis undecim hic circumstan- 
tibus de Salomonis templo , triumphaliter iu hac basilica collo- 
cata fuit : daemones expellit , et ab immuudis spiritibus ve- 
xatos liberos reddit, et nuilta quotidie miracula apud ipsam 
patrantur. Per reverendissimum patrem ac dominum Cardi- 
nalem dellrsinis ornata fuit an. domini MCCCCXXXVIII. » 



DK BASTLrCA \XTIC.\S\ LIB. VH. 3 75 

Absides dexteru et sinistra inttr se oppositae pare:i sunt , et 
tria continent altaria, in medio, et al) ntroque latere navis: ma- 
ior absis media habet altaria duo. ^aves duae laterales ininores, 
quae ante utrasque absidas minores a lateribus ex opposito si- 
tas, deductae sunt, habent singulae altariatria, unum in ex- 
tremitate, duo a lateribus , et aliquot praeterea delubra. Ante 
crucem sunt duo alii arcus , et saeella , quibus ex maiori navi 
iter est in minores, cum duobus ex utraque parte altaribus. AI- 
tarium tympana maximis columnis et capitulis corinthiis pul- 
cherrimis fuiciuntur. In media ecclesia sub maiore tholo extat 
altare sancti Petri, undique muris retro veteris templi , ante 
novis munitum : habet peristylium cum sex columnis vitineis 
ante confe.>sionem: porphyreticis gradibus ad id altare ascen- 
ditur , quatuor columnis operculum marmoreum substinentibus 
ornatum , ut alibi dixi. 

C A P. V. 

De paUitio sancli Pctri. 

Oupra scripsimus Symmachum papam episcopia ad sanctum 
Petrum iecisse, Nicolaum III. palatium condidisse, Urbanum 
vero V. urbis leonianac muris restitutis id ampliricas.'.e. Cete- 
rum neque forma , ne^iue magnitudine ei , quod nunc sup^^-rest 
respondebat. Primus Bonifacius IX, Hadriani mausoleo muni- 
to , et arcis instar fabricato , cum firmam sedem apud san- 
ctum Petrum constituisset , nobiiissimi palatii fundameuta ie- 
cit. Supersunt adhuc aliquot eius aediiicationis cubicula, eius- 
amplitudinem pro temporum conditione referentia. Sedato schi- 
smate, Martinus V. et Eugenius IIII. vaticanum palatium au- 
xerunt. Nicolaus V. sacella duo fecit , quorum unum saucti 
Nicolai a Paulo III. dirutum eSt, aliud sancti Laurentii, quod 
adhuc superest, atque cameras , triclinia, et cubicula muUa fe- 
cit. Pius II. muros, cubicula, et alia multa fabricavit. Paulus II. 
II. porticus palatii inchoavit. Xystus llll. prosequutus est , 
bibliothecamque et sacellum palatinum fecit. Innocentius VIII. 
porticus perfecit , domumque innocentianam , villam quae dici- 



Mi\ ONdlMIRII l'AN\I.MI 

tiii' pulcra visio, et portnni palatii lal^iicavit. Alcxandcr Vf. 
tiirrini boriiianam , et niaenianuni ante (lomuni fnnocentii. fu- 
lius fl. atrium , quovilfam palatio coniun<;eret, inchoavit. Leo 
X. pertecit triplices portieus , et cubicula struxit. Paulus ITI. 
duo sacella. fulius ffl, et Paulus flfl. cameras supra atrium. 
JVovissime Pius fV. omnes superiores Pontifices fa])ricarum ex- 
ceflentia vicit , villa pulcrae visionis restituta , theatro vatica- 
no , nymphaeo , turri , porticibus , et toto denique pafatio re- 
novato ; cuius egresii Pontificis memoriam quam diuturnam 
fore speramus. (l) 

C A P. Vlll. 

De Urbe leoniana , sive Burgo saiicti Petri. 



V 



aticanum antiquitus extra Urbem fuisse, nemo dubitat. Mau- 
soleo Hadriani condito, exigua quaedam muri pars ab eo usque 
ad pontem vaticanum sive triumphafem circumducta fuit, ne 
urbs eo ponte pervia ho^tibus esset ; ea maenia , quibus impo- 
sita est Amelia porta, haud fonge a Tiberi se non extendebant, 
ita ut basilica sancti Petri in Vaticano condita , diu extra Ur- 
l)is muros fuerit , a Constantino scificet usque ad Sergii II. 
obitum , per annos pfus minus quingentos triginta. Quo tem- 
pore a Saracenis , qui Africa egressi cunctam Italiam misere 
vexabant, basilicae apostolorum Petri et Pauli de improviso 
captae sunt , et suis ornamentis spoliatae. Eam rem attendens 
Leo IIII, qui Sergio successit , basilicam sancti Petri ut vi- 
ciniorem et digniorem muro cinxit , de qua re quid apud ve- 
teres , et praesertim Bibliothecarium invenerim , eorum ver- 
bis citatis afferam. Et prinmm miracufosam ignis extinctionem 
aperiam , quae eiusdem Leonis IIII. tenoporibus circa basilicam 
sancti Petri accidit,de qua ita scribitBibliothecarius. « Exor- 
dio pontificatus Leonis II fl, Saxonum vicum validis ignis in- 
vasit, qui flammarum virtutibus cuncta comburere coepit, ubi 
populorum multa cougregata sunt agmina , quae huius incen- 

Omittimus capitula S'I. et VII. de bibliollieca vaticana, et de biblio- 
tbecariis apostolicac sedis, ut|\ote iaiiKiiii edila. 



I)E BASILICA VATICANA LIB. VI i. 377 

dii flammas volebant extinguere , sed ventorum /latibus al- 
tius extendebatur ignis in aere cuncta comburens atque com- 
minuens , ita ut propius beati Petri apostolorum principis ba- 
silicam perveniret, Saxonum Longobardorumque domos ac por- 
ticum concremans atque diripiens. Quo audito ipse almificus 
pontifex Leo Iin. anxius illic celeri cursu profectus est ; et 
obvius ante ignis impetum se praeparavit , dominum depreca- 
ri coepit , ut ipsius incendii ilammas extingueret , et crucis pro- 
priis faciens signaculum digitis , amplius ignis extendere flam- 
mas non potuit , beati virtutem ferre non valens pontificis , 
extinctas flnmmas redegit in cineres. >> 

Bibliothecarius in Leone IIII, Saracenorum depredationem, 
ita etiam commemorat. «Mortuo Sergio 11. papa, ecclesiae bea- 
torum apostolorum Petri et Pauli a Saracenis funditus deprae- 
datesunt, qua calamitate omnis Romanorum virtus elanguit,et 
vigor contritus est. » Be muro a Leone IIII. facto ita tradit. 
«Post priorem depraedationem basilicarum sancti Petri et Paull 
apostolorum, Saraceni iterum easdem ecclesias et urbem spoliare 
constituerunt. Gens itaque illa saeva tunc Romam venire coepit 
reminiscens pristinum lucrum et praedam, quam fecerat, etiam 
multiplicata iterum perversorum omnium manu , multisciue 
cum navibus ad urbem romanam duodecima indictione venire 
crudeliter decreverunt , multisque etiam diebus commorantes 
in loco , qui Coratum dicitur , iuxta insulam Sardiniae , exi- 
re nullo modo potuerunt. Quorum ini([uus ac nefandus ad- 
ventus non mediocriter Romanos terruit. Sed Deus omni- 
potens , qui ecclesiam suam semper inviolatam custodivit , et 
deincops custodire non desinet, excitavit tunc inter ccteros 
omnium Neapolitanorum , Amalphitanorum , Caietanorumque 
corda, ut una cum Romanis contra eos insurgere ac dimi- 
care fortiter debuissent. Mox enim a locis propriis egressi an- 
te Saracenos , ipsi cum suis navibus coniunxerunt , suum- 
que repente adventum beatissimo Praesuli notum fecerunt, et 
se ob nullam rem venisse aliam sunt professi , nisi ut de Pa- 
ganis, Domino auxiliante victores existerent. Tunc denuim 
venerabilis ipse aliquantos ex eis prius ad se Romam venire 
praecepit, volens ab eis specialiter scire , utrum eorum paci- 



37S ONMMIUII PANVIMF 

ficus osset adventus , an non , siequc factum ost; inter quos 
tunc lilius Sei'<i;ii niai!;islri niiiituin , qui erat ordinatus super 
exereituin, iiomine Caesarius advenit, quos benigne in palatio 
lateraneusi suscipiens, eausam pro qua venerant inquirit; illi 
autein se ol) aiiud non venisse testati sunt , nisi ut superius 
legitur exaratum. Quorum pius aposlolicus credulus verhis , 
cum magno exercitu ct armorum procinctu , mox civitatem 
Hostiam properavit, omnesque cum gaudio suscepit. Illi autem 
videntes summum praesulem , omoes osculari coeperunt pedes 
eius. Summus autem praesul in ecclesia beatae Mariae celebra- 
vit, omnibusque corpus dominicum tradidit , atque orationem 
post perceptum corpus super eos donavit. " Deus, cuiusdextera 
beatum Petrum apostolum ambulantem in fluctibus ne merge- 
retur erexit, et coapostoium eius Paulum tertio nanfragantem 
de profundo pelagi liberavit , exaudi nos propitius , et con- 
cede ut amborum meritis horum fidelium tuorum bracliifi con- 
tra inimicos sanctae tuae ecclesiae dimicatura, omnipotenti 
dextera tua corroborentur , et convalescant , ut de recepto tri- 
umpho nomen sanctum tuum in cunctis gentibus appareat glo- 
riosum. » 

Die vero altera , postquam praedictus Pontifex reversus 
a iam praedicta civitate , ipsi sceleratorum socii , sive parti- 
cipales , iuxta latus maris hostiensis multis cum navibus per- 
venerunt. Praefati autem homines super ilios impetum facien- 
tes , onines superaverunt orationibus apostolorum , et sancti 
praciiulis , ex quibus per quasdam insulas nostras fame labo- 
rantes atque penuria, plurirai a nostris interfecti sunt; ceterum 
a^os vivos causa veritatis ac testimonii , comprehendentes Ro- 
mam duxerunt; quorum romani proceres, ne multiplicatus nu- 
merus videretur , multos prope portum nostrum romanum in 
ligno suspendi iusserunt : aliquantos enim nos ierro constrictos 
vivere iussimus causa misericordiae , quam ob Deum habemus : 
et posthaec i>e otiose aut sine angustia apud nos viverent, ali- 
quando ad murum , quem circa ecclesiam beati Petri incoe- 
plum habebamus, aliquando per diversa artificum opera, quic- 
quid necessarium videbatur , per eos iubebamus deferri. Obtu- 
lit idem praesul post depraedationem gentis Agarenorum mui- 



1)E BASILICA VATICAiNA LIB. VII. M [) 

ta clonu beato Petro apostolo , aliisque ecclesiis. Fex-it etiam 

ibi campanarium , in quo posuit campanam cum malleo aereo, 

et crucem exauratam'. Post victoriam denique saevne iicntis 

Aii:arenorum aedificavit civitatem , quam suo nomine vocari 

praecepit , atque super portam , quae respicit ad sanctum Pe- 

regrinum , orationem istam descripsit. < Deus qui apostolo tuo 

Petro coliatis clavibus regni caelestis , ligandi atque solvendi 

pontificium tradidisti , concede ut intercessionis eius auxilio 

a peccatorum nexibus liberemur; et hanc civitatem, quam no- 

viter te adiuvante fundavimus, fac ab ira tua in perpetuum 

manere securajnd , et de hostibus, quorum causa constructa est, 

novos ac multiplices habere triumphos. Per etc. » Secundam 

vero scripsit super portam posterulam , quae sita est iuxta 

ca.strum sancti Angeli. « Deus , qui ab ipso huius mundi 

exordio hanc sanctam catholicam et apostolicam ecclesiam 

romanam ab hostibiis custodire et conservare dignatus es , 

iniquitatis nostrae chirographum propitiatus emunda , et civi- 

tatem hanc , quam tuo sancto nomini per apostoJorum tuorum 

Pctri et Pauli suftVagia no^iter dedicavimus , ab omiiibus 

inimicorum insidiis securam semper atque imperterritam ma- 

nere permitte. Per etc. » Tertiam vcro orationem scripsit su- 

pcr posterulam , quae respicit ad scholam Saxonum. « Praesta 

quaesumus , omnipotens et misericors Deus , ut ad te toto cor- 

dc clamantes, intercedente beato Petro apostolo tuo , tuae pie- 

tatis indulgentiam consequamur ; et civitatem hanc, quam ego 

famulus tuusLeo quartus episcopus, te auxiliante novo opere 

dedicavi , meoque no)nine leoniana vocatur , ut semper illaesa 

maneat ac secura , apud clementiam tuam iugiter exoramus. 

Per etc. » Quamobrem secundo sui praesulatus anno praefata ci- 

vitas sumpsit exordium , et in sexto suae consecrationis anno 

civitas undique consummata est. In illa itaque die pax et laetitia 

maxima fuit clericis et proceribus omnibus. 

Hnc itaque ch itate ex})Ieta , condolebat praesul , quod mi- 
nime populus sibi erat ibi nd habitnndum. Kodem igitur tem- 
pore advenit populus Corsorum , (|ui propter metum gentis 
Agarenorum civitates suas et terras ac possessiones relii[ue- 
rat, cui cum nimio gaudio hanc civitatcm summus praesul do- 



380 ONUPHRII PANVINll 

navit, niultisque divitiis ditavit, ac multas possessiones eis con- 
tribuit. Ifanc rcin ita coninicinorat INIaphacus Vc^mus libro sc- 
cundo dc rcl)us mcinorabilibus basilicae sancti Pctri. < Leo Illi. 
papa basilicas sanctorum apostolorum Petri et Pauli tempore 
suae clectionis a Saracenis depraedatas et devastatas egregie re- 
paravit. Ostiae et Portus muros a barbaris dirutos non modico 
sumptu restituit , et in sancti Petri basilicae defensionem ac 
munimen, gloriosum opus magnoanimo, maiore expensa fecit. 
Muros enim Burgi inchoavit , perfecitque sexto demum anno , 
qui una ex parte ad arcem usque sancti Angeli , ex altera au- 
tem usque ad hospitale sancti Spiritus , clauso intra superiore 
monte , praetcnduntur. llnde et totum ipsum ambitum civita- 
tem postea leonianam a nomine conditoris appellarunt. Quos 
cum semirutos noviter Nicolaus V. denuo extrueret , aggressus 
rem longe etiam maioris animi atque impensae , sed praestan- 
tem admodum, ac praestante illo Pontifice vere dignam , in- 
tcrrupto mcdio ipso opere defuactus est. Cessit autem illud tan- 
tae saluti non modo basilicae sancti Petri , sed ipsi etiam urbi 
Romae, ut barbarae gentes, quae multoties illi insultantes basi- 
licam tamquam aptiorem nequitiae eorum nidum occupare con- 
sueverant , erectis deinceps muris deterriti , a solita excursio- 
ne insultationeque abstinuerint. Neque necesse fuerit, Caro- 
lum magnum , qui ad opem ferendam accersitus , egregie eam 
ab omni vi iniuriaque tutatus est , aut alium quempiam prae- 
potentem regem defensionis causa advocare ; unde etiam , sicut 
memoriae proditum est, recte videantur antiquiores Romani 
contra Etruscorum impetum hunc locum , utpote hostili im- 
pugnationi aptum , ex responso vatum , unde et Vaticani nomen 
accepit , occupasse. Non sum vero ignarus sculptos esse quos- 
dam versus supra portam , quae tangit arcem sancti Angeli , 
atque alios supra portam Viridariam , qui vulgo passim haben- 
tur, qui et eius tanti operis ipsum Leonem IIII. auctorem fuis- 
se significant ; sed quoniam prorsus inepti sunt , non dignos 
putavi, quos hic insererem. Ceterum quoddam epigramma pro- 
sa solutum minime contemncndum , quod ego , cum penitus 
ignoraretur prae nimia vetustate corruptum , ac quasi obcae- 
catum , polilum tamen integrumque exscripsi , insculptum la- 



DP BASILICA VATICANA LIB. VII. 381 

pidibus tiburtinis super porta ipsorum murorum , contlgua arci 
sancti Angeli dignius credidi heic inserendum ; ex quo intel- 
ligimus et muros ipsos tunc a pontifice Leone erigi coeptos , et 
barbaros etiam cum iterum insultum fecissent victos , simulque 
ad ipsum murorum opus damnatos. Verba eius sunt haec. <Gum 
voluisset iterum contra Romanos malivola Saracenorum gens 
bella excitare , ut prius , depraedationesque inferre , quosdam 
Deo permittente maris tempestas absorbuit, quosdam vero 
romani milites vivos ceperunt , atque ob laudem aeternamque 
memoriam plures ferro vinctos in hoc tam honesto opere diver- 
sos perferre labores coegerunt. Hoc siquidem novum miracu- 
lum sanctissimi Leonis papae IIIL temporibus , et invictissimi 
domini Lotharii imperatoris semper augusti , Dominus fecit. " 
Nec omittendum videtur decretum quoddam ipsius Leonis 
IIII. insculptum tabulae marmoreae in templo sancti Michae- 
lis non longe a basilica sancti Petri , in quo non quidem ere- 
ctionis murorum (nam nondum erigi coeperant) sed insultatio- 
nis barbarorum , occupationisque basilicae sancti Petri , nec 
non et dcfcnsionis a Carolo magno factae , inter cetera fit men- 
tio , cuius partem .^ quae proposito ncstro conducit heic quoque 
subdere dignum duxi huiusmodi. « Iii nomine Domini , tempore 
Leonis papae IIII, imperante Carolo magno imperatore , eo tem- 
pore quo Petri basilica a Saracenis capta fuerat , tunc deni- 
que pro totius mundi capite turbato , totus mundus turbatus , 
omnis Gallia cum rege Carolo ad tuendam illam venerunt : 
unde contra inimicos Domini bella Domioi decertando quidam 
mortui sunt , et in crypta iuxta Neronis palatium sepulti : eo- 
demque tempore a Leone papa, et rege Carolo ad lionorem Mi- 
chaelis archangeli super illos facta est ecclesia. His ita peractis 
rex in Apuliam abiit , eamque beato Petro et Romac subiu- 
gavit etc. Nec inutilc fuerit haec commeraorasse , ut manife- 
stior lieret huius Leonis IIII. non tam erga basilicam saucti 
Petri amor et beneficentia, quam snmma etiam in agendis 
magnis rebus sapientia et animi celsitudo. Cuius exemplum se- 
cuti ceteri Pontifices , quorum fuit semper ingens studium ba- 
silicam sancti Petri raaximis commoditatibus , honoribus , et 
privilegiis augere , multa ei atque ampla dona contulorunt , 



382 OIVIIPH. PAiVV. ))K HASIL. \ \i . LIB. ¥11. 

quam sumino certe ante alias amore ac favore complexi sunt. 
Primus iifitur Leo IIFI. basilicam vaticanam lateritio vali- 
dissimo muro cinxit , et ab Hadriani mole per circuitum , us- 
que ad flumen Tiberim , qua xenodocbium sancti Spiritus re- 
spicit cijTumducto , qui murus diutissime perduravit , urbem- 
que a se leonianam vocavit. Urbanus V. cum Avenione Ro- 
mam aliquando venisset, vaticanos muros collabentes restituit. 
Bouifaeius IX. mausoleum Hadriani primus romanorum Ponti- 
ficum ad arcis instar aggeribus , fossis , muris , cubiculisque 
instruxit ; qua re Pontificum ditionem Romae diu fluxam sta- 
bilivit. Nicolaus V. ad ingentes fabricas pronus cum ingentem 
absidam ad basilicae sancti Petri caput inchoasset , moenia 
quoque vaticana paene omnia temporum iniquitate quassata re- 
fecit, et turrim maximam fabricavit. Alexander VI. a palatio 
vaticauo ad arcem sancti Angeli , intra veterem murum atrio 
sive ambulacro constructo, palatium arci adiunxit , quam latio- 
ribus propugnaculis et cubiculis amplificavit. Paulus HI. no- 
vum et eximiae structurae murorum urbis leonianae ambitum 
a porta sancti Spiritus inchoavit , sed imperfectum reliquit. 
Pa us IIII. bello neapolitano terrea propugnacula amplissima 
circa arcem fecit. Vicerunt antecedentium omnium Pontificum 
fabricas , inchoata et paene perfecta a Pio IIII. civitatis leonia- 
nae moenia. Is enim animo excelso et plane regio rem ma- 
iestate pontificia dignam aggressus est. Nam urbem leonianam 
amplificatis muris totam novis moenibus cinxit , arcem sancti 
Angeli lateritiis amplissimis propugnaculis tutissimam reddidit, 
ut ingruente in Urbem aliqua hostili incursione, refugium tur- 
bato populo romano et curialibus essent. Tantum opus paene 
perfectum a successore Pio V. destitutum est. 



F I N 1 s. 



EDITORIS MOMTUM. 



Infinitae doctrinae indefessique laboris vir Panvinius , post 
generalem tractatum de Christianorum ecclesiis , et singulares 
historias templorum lateranensis ac vaticani , aliarumque ha- 
silicarum fsupra p. 180 J, opus moliebatur condere peculiare 
de romanae urbis ecclesiis, monasteriis , sacrisque aliis eius- 
modi locis; pro quo tamen nonnisi paginas aliquot, quantum 
ego vidi, morte occupatus reliquit, ubi nihil est aliud quam 
praedictorum locorum quidam indiculus , perbrevis aedepol , 
imperfectus, atque ieiunus. fNam quod apud Roccabertum B. 
P. T. XVII. p. 536. inter Panvinii inedita scripta laudantur 
« libri decem de antiquis et recentioribus ecclesiis , monaste- 
» riis , coemeteriis etaliis piis locis urbis Romae » id , inquam, 
minime mirum est, si forte libri etiam de basilica vaticana 
comprehenduntur.J Ego vero vaticanos codices scrutans depre- 
hendi L. A. Zacagnii , qui meus in vat. bibliothecae praefectura 
p/us saeculo ante praecessor fuit , librum autographum, in quo 
res a Panvinio olim cogitata, longe uberius et doctius expli- 
catur. Quum itaque ad sacras Urbis antiquitates cognoscendas , 
et demonstrandam Romanorum a divo Paule laudatam pieta- 
tem niliil fere aptius , quam hoc opusculum , fore putarem , 
hanc illico occasionem an^ipui, ut latitantem iamdiu pretio- 
su?n codicem ad publicae lucis usurctm producerem ; ita tamen 
ut ab ipsa codicis scriptura ne latum quidem unguem disce- 
derem: neque enim mihi ad manus erant tot monumenta , et 
quidem saepe mss. , quae Zacagnius laudat , neque otiuni tam 
operoso catalogo recenscndo, atque ad frufinam exigendo su- 
pereraf. Alioqui Zacagnii diligentiam studiumque accuratum 
satis noveram. Quasdam tamen minime urbanas ecclesias a 
Zacagnio obiter memoratas, utpote argumento alienas , uncis 
inclusi. De meo , vixumim out alterum segmentum affuli , etsi 
in edifione curanda propter maferiae amplifudinen; ef codicis 
difficultates non minimum laboravi. Reliquum est, ut chrisfia- 
narum antiquifatum , praesertim earum quae Romae sunf vel 
fuere , studiosi homines hanc quoque voluminis mei partem 
aequi bonique pro sua benignifafe consulanf. 



ECCLESIAKUM URIUNARUM 

EX ANASTASIO B I15L lOT II E C A Ul O 

ET ALllS ANTIQIIIS MONUMENTIS 

Simplices numeri, sine alicuius auctcyris nomine , paginas indicant 
Anastasii hibliothecari editionis inoguntinae in-i. 



S. ahba Cyri ecclesia prope turrim militiarum. Faunus 1. 4. c. 8. 

Benedictus canonicus p. 143. 
S. abba Cyri el Archangeii ad elephantum 237. 
S. abba Cyri oratorium in xenodochio de Valeriis 203. 
S. abba Cyri altare simpliciter 212. * 

S. abba Cyri oratorium via portuensi. A. Maius praef. ad to- 

mum III. Spicilegii romani, cum auctoribus ab eo citatis. 
S. abba Cyri oratoiium via tiburtina 114. 
SS. abba Cyri et lohannis. Greg. IX. an. VI. ep. 143. Innoc. IV. 

an. 8. fol. 98. et 105. 

— De eadem, et S. Mariae maioris ecclesia Greg. IX. an. 5. 
ep. 85. Vide Sergii et Bacchi. 

SS. abba Cyri et lohannis archipresbyter. Innoc. IV. an. 5. ep. 

46. 453. 
SS. Abdonis et Sennen ecclesia inter viam aureliam et portuen- 

sem. Mabillon annal. tom. 4. p. 301. 513. 
SS. Abdon et Sennea coemeterium extra portam portuensem 165. 

Abdon, Sennen, et Candidae basilica et coem. Hadr. I. 170. 
S. Adalberti et Paulini ecclesia in insula Lycaonia episcopo Sil- 

vae Candldae ad habitandum concessa. lohan. XIX. ap. Ughel. 

tom. 1. c. U'2. Bened. IX. ibid. c. 122. 138. d. 

— Eidem ablata , et portuensi reddita an. 1. Leonis IX. Vide ibid. 
p. 145. a. Vide Bul. Greg. IX. ibid. 155. b. 

— Ab Otlione III. aedificata ibid. 145. b. Vide Ademarum in chro- 
nico apud Pagium an. 1000. n. 3. 



ECCLES. ll)\n\N. MACjNUS CATALOGlJS. 335 

Aemilianae titulus 200. 230. 293. 

Africi caput nionasterium 202. 

S. Agapeti ad vincula iuxta tit. Eudoxiae monasteriuni lon. 202. 

S. Agapeti iuxta S. Laurentium 41. 168. 214. lornandes in anna- 

libus apud Cuspinianum de coss. an. 483. ubi ait a Felice III. 

fuisse constructam. 
(S. Agapeti in civitate praenestina 190. restauratur a Leoue III. 

una cum altera basilica eidem propinqua 208.) 
S. Agatliae ecclesia^ plures in Urbe. Et quaenam S. Agathae Go- 

thorum, late Nardinius lil). 3. cap. G. et Ligorius 43. S. Aga- 

thae in urbe ecclesiarum catalogum habet Turrigius de cryptis 

vatic. p. 515. et 517. 
S. Agathae nomine ecclesia Gothorum , quae fuit in Subura , 

dedicatur a Greg. I. 02. Idem Greg. ep. 19. lib. 3. Diaconia 

190. 201. 212. Monasterium 193. 201. 241. basilica restauratur 

a Leone III. 207. 
S. Agathae monasterium in Subura. Vide Regionem VII. inind. 

antiq. 

— Sub Quirinali aestivo tempore ha])itabntur a Card. Gonzaga 
Sixti IV. tempore. lac. Volater. in diario ms. foL 30. a terg. 

— Ex diaconali facta presbiteralis ab Alex. VI. anno 1496. die 6. 
martii. Ikn-card. diar. Alex. VI. in ms. tom. 2. fol. 68. terg. 

— Canonicatus Hened. XII. an. 2. Commun. de cuiia ep. 537. 
S. Agathae ecclesia, et monasterium in propria domo a Greg. II. 

fundatum 98. 141. 
S. Agathae ecclesia, ad quam pertinebat ecclesia S. Salvatoris de 

Cornutis, etthermae, subiecta tit. S. Susannae. Vide iudicium 

de eisdem ecclesiis ab Innoc. III. latum regest. an. 8. ep. 85. 

et 86. 
SS. Agatiiae et Caeciliae monasterium ad colles iacentes prope 

titulum S. Caeciliae. Condidit Paschalis I. eique univit iiospi- 

tale S. Peregrini prope S. Petrum, et eius monachos S. Caeci- 

liae titulo iussit inservire 222. 
S. Agathae oratorium in monasterio caput Africi 202. In mona- 

sterio Tempuli ibid. 
S. Agathae posterula , fortasse ecclesiae propinquae nomeu liabens 

301. 309. Vide addenda Sergio II. ex ms. 
S. Agatiiae ecclesia in Colle. Primo fuit extra Ilrbem miliario M. 

Turrig. de ecclesia S. Theodori pag. 52. contra Martinellum (jui 

in urbe Leonina eam ponit. Vide SS. Benedicti et Scliolaslicat^ 

25 



386 r.CClKSI/VRlIM URBANARliM 

S. Affathao coenieterium exlrn portam S. Pancratii 207. 
S. Agathae martyris hasilica, via aiirelia 45. 

— Basilica, vid. aiirelia. A Symmacho aedincata. Annales vete- 
res Cuspiniani de coss. laudati ad an. 510. 

— Ecclesia in monte Viminali. Anonymus in cod. urhin. n. 410. 
f. 206. terg. Prope montem Magnanapoli il)id. 

S. Agnes hasilica a Constantino aedificata p. 22. A Symmacho 
renovata 46. In eius coemeterio T.iherius occulitur p. 28. Alia 
pa?. 32. 33. 190. A solo rursus ah Ilonorio I. aedificata 65. Ihi 
coacta synodo IVicolaus I. Rothadum episcopali restituit d'gni- 
tati 322. Restaurata ab Iladriano I. 171. Monasterium extra 
portam nomentanam 203. 

— Eiiis aeneae portae ad conflandos colossos S. Petri et Pauli 
in ornatum columnarum Traianae et Antoninae a Sixto V. 
adhibitae. Avvisi del 1587. li 24. giugno. 

— Repertum ihi corpus S. Agnes et aliarum sine capite, quod 
in sanctuario lateranensi senatur. Av. 5. nov. 1605. 

— In S. Agnes monasterio diploma edunt Hugo et Lotharius 
Italiae reges an. 941. in coll. ms. Margar. t. 1. fortasse cum 
extra Urbem hospitarentur. 

De S. Agnes ecclesia pulchre Mabillon iter ital. p. 83. 84. 
S. Agnes oratorium in monasterio quod appellatur duo fumi 202. 

— Donatio huic monasterio a Greg. II. facta. Card. Deusdedit in 
coll. canon. 1. 3. e. 149. in cod. vat. fol. 89. a. post medium. 

— In S. Agnes hasilica sepulchrum Exuperantii archiep. raven- 
natis, qui in Zosimi pontificatu mortuus, fuit positus in mo- 
numento porphyretico ante aram maximam, deinde Ruhei ae- 
tate ad sinistram ingredientium coUocatum, ut idem Rubeus 
testatur lib. 2. hist. Rav. pag. 89. 

Albanensium hospitale. Vide S. Mariae in Campo. 

Albanensi in territorio, possessione Mefontis, vulgo fontana di 

Papa, basilica ab Hormisda aedificata 46. 
S. Albini ecclesia prope turrim, quam vocant militiarum. Ga- 

muccius p. 125. 
S. Alberti hospitale in regione montium. Burcard. in diar. Alex. 

VI. post diem 5. iunii an. 1500. 
S. Alexii in Aventino. Greg. IX. an. 11. ep.406. VideS. Bonifacii. 
S. Alexii monasterium , ubi monachi seu canonici. lohan. Bucca- 

matius Card. tusculanus in testamento suo an. 1309. inter Pan- 

vinii schedas de Cardinalatu in arcl). secr. f. 54. 



WAGNUS CATALOCilJS. 3^7 

S. Alexandri coeineterium et ecclesia. Vide coenieteriuin. .Vltare 

pro oratorio 187. terg. 
S. Anibrosii hospitalis ecclesia non longe ab bospitali S. lacol)i 

prope conventuni S. Mariae de l*opulo. Burcard. diar. Alex. VI. 

in ms. tom. 2. fol. 149. Eandeni esse ])uto ac bospitale S. Ain- 

brosii Langobardoruni, cuius nientio ibid. die 23. aug. an. 1497. 

ubi de funeralibus (lard. de Lunate, et die 8. deceinbi-. eiusdeiu 

anni ubi de funeralibus Card. Parinensis. 
S. Anastasiae titulus 351. restauratus a Leone III. 170. 188, do- 

nis auctus 200, ecclesia ditata a Greg. IV. 239. 
S. Anastasiae, u])i clerici. loliau. Buccainatius Card. tusculanus 

in testamento suo an. 1309. inter Panvinii scbedas de Card. 

in arch. secr. p. 54. 
— In foro boario, ubi olim templum llerculis. Anon. de Urbis 

antiquitatibus in cod. urb. n. 410. f 187. 
S. Anastasii al)batia. Honor. III. an. 2. f. 272. terg. 
S. Anastasii ad Aquas Salvias monasteriuin 301. 
S. Anastasii ad Aquas Salvias. Bullar. Casin. tom. 2. cons. 1(2 

150. et 25. 
S. Anastasii ad Aquas Salvias unita ecclesia S. Mariae de Pa- 

latiolis vulgo la Palazzuola dioeceseos Albanen. Innoc. IV. an 

1. ep. 392. 
S. Anastasii basilica 315. Monasterium 188. 201. 241. 260. Coni- 

bustum cum ecclesia et baptisterio restituit liadrianus I. 173. 

Vide Aquae Salviae monast. 
S. Andreae ecclesia 274. Oratorium in diaconia antiqua, nisi er- 

ror codicis est 204. 
8. Andreae quod Barbarae dicitur monasterium, S. Mariae ad 

Praesepe vicinum 95. Vide S. Andreae Catabaibara. 
S. Andreae basilica Catabarbara patricia, restaurata a Leone III. 

fortasse vaticanae propinqua 207. 
S. Andreae apostoli basilica iuxta basilicam S. Mariae ad Prae- 

sepe p. 40. 199. iuxta cod. ms. Vide p. 204. 
S. Andreae iuxta S. Mariam maiorem hospitale. lohan. Buccama- 
tius (^ard. tusculanus in testamento an. 1309. inter Panvinii 
schedas de Card. in arch. secr. p. 54. 
S. Andreae post Praesepe, nunc intra atrium ecclesiae S. Anto- 

nii. Vide Mabillon iter ital. p. 93. 
— Monasteriuni erat saecuhuium tempore Sixti IV. lac. Volater. 
diar. ms. Ibl. 28. 



388 EGCLCSIARIJM URRANARIIM 

S. Andreae prope coliminam in Campo Martio. Burcard. diar. 

Alex. VI. in ms. vat. n. 5G32. fol. 70. ter^. 
S. Andreae Cyriaci monasterium, in libro Eugenii IV. in arcii. 

secr. sign. n. 2703. fol. 291. 
S. Andreae monasterium in clivo Scauri 201. 242. Vide Mabillon. 

iter ital. p. 150. 151. 
S. Audreae ad clivum Scauri. Vide S. Leonis prope S. Paulum 

extra muros. Bullar. Casiu. T. 2. con. 112. 

— In Mentuza. Boissard topo^r. IJrbis T. 1. p. 23. 
S. Andreae de Mortarariis. Vide S. Spiritus in Saxia. 

S. Andreae in Pallara seu de Palara. Fabricius Varanus episco- 
pus camers de Roma tit. de monte Palatino, et prope fineni 
libri. Vide Martinellum, qui ait nunc esse S. Sebastiani in 
Pallara. Vide indicem antiquitatum rom. et P. Faunum lib. 2. 
c. 21. Gamuccium p. 58. Nardin. p. 145. 

S. Andreae in Pallara, id est in Palladio, ubi lohannis VIII. se- 
pulcrum. Anonym. de Urb. antiq. in cod. vat. C311. fol. 74. 

— luxta S. Mariam basilica a Simplicio structa. lornandes iu 
annalibus apud Cuspinianum de coss. an. 468. 

— In via lavicana a Gelasio I. condita ibid. an. 492. 

— Ad S. Petrum a Symmacho condita. Annales quidam veteres 
a Cuspiniano laudati ibid. an. 510. 

S. Andreae in Portugallo. Nardin. 113. Ligor. 44. Faunus 1. 2. 

c. 25. Maurus c. 9. p. 69. Gamuecius p. 104. Contar. p. 111. 
S. Andreae in silice. Greg. IX. ep. 105. reg. an. IV. 
S. Andreae in Vinciis ad rupem Tarpeiam. Lucius Faunus lib. 2. 

c. 2. Alias in Mentuccia, idem lib. 3. c. 6. Maurus c. 5. p. 40. 

Gamuccius p. 64. 
S. Andreae monasterium monialium prope S. Marcellum; ordo 

Romanus a Cassandro editus an. 1561. p. 65. Ibi nutriti agni 

pro palliis archiepiscoporum conficiendis. 
S. Andreae monasterium quod ponitur iuxta basilicam aposto- 

lorum 202. Ibi S. Thomae oratorium 350. 
S. Andreae monasterium quod appellatur Massa luliana 201. 
S. Andreae oratorium vaticanum in aerario Neronis, cod. vat. 

n. 2035. fol. 45. col. 4. et Anon. in cod. urb. n. 410. f. 217. 
S. Andreae altare vel oratorium in basilica S. Petri ante con- 

fessionem 65. Ante S. Andream. Ibid. Apud altare S. Marti- 

ni 213. 
SS, Andreae et Bartholomaei nionast. quod dicitur Honorii pa- 



MAGNUS CATALOGUS. 389 

pae201. Addictiim lateranensis ecclesiae servitio, Hadriani I. 

iussu 166. 
SS. Andreae et Viti eccicsia. Vide S. Sclioiasticae. 
SS. Andreae et Sabae nionasteriuni. Innoc. IV. bulla apud Ugliel. 

t. 1. col. 300. 
S. Andreae in Silice in via appia , trigesimo ab urbe miliario , cum 

baptisterio et porticu, restauratur a Leone III. 186. 
S. Andreae oratorium via lavicana 88. 
S. Andreae Milgo de la Valle tliolus picturis ornatus an. 1627. 

mense iunii. Avvisi del 30. giugno, ubi legitur pontificem Ur- 

banum VIII. die 28. iunii eas nuper absolutas visuni ivisse. 
— Coepta ecclesia aedificari a Card. Gesualdo, et a Card. Mon- 

talto magnificentius exstructa Av. prim. maggio 1603. et ult. 

apr. 1608. 
S. Andreae Casalis receptionis memoria prope pontem Milvium 

Romam versus, ubi nunc S. Andreae statua in aedicula ha- 

betur. Vide continuationem diariorum Alex. VI. per Burcar- 

<Jum in cod. urbin. die X. sept. 1.303. 
S. Angeli castellum 280. inter caelos ob eius altitudiuem dictum. 

Glaber. hist. eccl. I. 1. c. 4. tom. 4. Duchesnii p. 7. a. 
S. Angeli in Fabiano 188. 
S. Angeli in foro piscium. Vide IMichaelis. 
S. Angeli in foro piscium Prior. Innoc. IV. an. 5. ep. 399. 
S. Angeli iuxta templum lovis vocatur in epistola decima Ana- 

cleti antipapae. 
S. Angeli in foro Piscario , veterem lanum fuisse male opinatur. 

Ligorius fol. 50. 
S. Angeli in piscibus, canonicus lohan. Cincius Innoc. IV. an. 1. 

ep. 20. 
S. Angeli in MacereUo prope montem lordanum in via papali. 

Gio. Giacomo Penni relazione della cavalcata di Leone X. nel 

pigliare il possesso, nel cod. stampato vat. n. 2107. fol. 232. 
S. Angeli bospitale prope Lateranum, a quo hodiernum liospi- 

tale initium sumpsit. Illi antiquitus unitum erat aiiud bospitale 

S. lacobi de Coliseo, ut dicitur in statutis soc. archibospitalis 

Lateranen. quae ms. extant in archivio eiusdem, quod guar- 

diani debeant bospitalia visitare. Sancita esse dicuntiir stiituta 

isla an. 1338. 
(S. Angeli in monte Gargano ecclesiae invenlio sub Gelasio 

p. 42. ) 



3^0 F.CCLESIXUIIM |iHll\\\ni!M 

S. Antonii ecclesia in Hadriannp arcis aniplificationo a Paiilo IV. 

occasione l)elli neapolitaiii «leinolila. \ ide acta (liiirna vnlgo 

avvisi an. lo5n. in bibl. vat. 
S. .\ntonii ecclesia prope S. IMariam maiorern. Vide S. Andreae. 
S. Antonii ecclesia prope S. Mahuti ecclesiain. Vacca relat. ant. 

rom. n. 91. 
S. Antonii. iMartinus Polonus pag. 45. ail palatium (uatilinae, 

ubi est ecclesia S. Antonii, iuxta quem est locus qui dicitur 

infernus. Nicol. autem Signorilis in ms. cod. vat. 3536. fol. 17. 

terg. ait palatium Catilinae in palatio ubi est ecclesia S. INIa- 

riae de inferno. Vereor itaque ne pro ecclesia S. Antonii, tem- 

plum Antonini et Faustinae perperam acceperit. Vide S. Ma- 

riae de inferno. 
(S. Antonini in monte Portulo, liodie monte Portio. Petr. diac. 

chron. Casin. 1. 3. c. 59.) 
S. Apollinaris ecclesia. Innoc. IV. an. 5. ep. 845. 
S. Apollinaris basilica 164. 190. 199. 
S. Apollinaris, non in Apollinis templo, Ligorius fol. 47. terg. 

Arcliipreshyter et canonici. Innoc. IV. an. 5. ep. 845. Vide S. 

Laurentii in Lucina. 
S. Apollinaris oratorium 44. 
S. Apolliuaris oratorium a Synnnacho aedificatum annales vete- 

res a Cuspiniano de coss. laudati ad an. 510. 
S. Apollinaris in porticu B. Petri , quae appellatur Palmata vel 

Palmaria , ab Honorio I. condita 65. Ab hac ad S. Petrum om- 

nibus sabbatis litania fiebat, ibid. 
(S. Apollinaris basilica Ravennae 110. 211.) 
SS. Apostolorum titulus Eudoxiae ad Vincula restauratur ab Ha- 

driano I. 168. Donis ornatur a Greg. IV. 238. Vide S. Petri ad 

Vincula. 
SS. Apostolorum in via lata 163. in titulum erecta a loan. III. 

an. 566. bulla in collect. ms. Massarelli de Card. in cod. arch. 

secr. n. 211. plut. 63. fol. 103. ad Apostolos ecclesia renovata 

a Steph. VI. 351. 
SS. Apostolorum in via lata restauratur ab Hadriano I. 159. 

Donis aucta a Leone III. 199. 210. Restauratur cum quadri- 

porticu 207. 
SS. Apostolorum XII. caiionicus lohannes , Innoc. IV. an. 5. 

ep. 747. 
SS. Apostolorum ad catacumbas in via Appia , tertio miliario ubi 



MAGNUS CATALOf.llS. V.)\ 

corpus S. Sebastiaai ciim «iliis requiescit, restauratiir ab Ha- 

driano I. 169. 
( Apostoloriim bnsilica apud Cnpunm p. 2.').) 
Aquae Saiviae monasterium, ibique oratorium S. Mariae 203. 
SS. Aquilae et Priscae titulus 199. 
S. Arcbaiigeli diaconia 190. 200. 208. 212. 226. 
Arcban^eli Micliaelis basilica ornata a Symmacbo 45. Diaconia 

190. Ecclesia ad elepbantum 237. 
S. Arcbangeli basilica in vico Patricii 190. In cacumine montis 

Faiani restaurata 253. 
S. Arcbangeli basilica in Septimo 190. 
In ardeatina via basilica a S. Damaso constructa, ubi etiam re- 

quiescit p. 29. 30. 
lu ardeatina via basilica in coemeterio fortasse S. Balbinae con- 

structa a S. Marco I. p. 26. 
Aurea basilica in patriarcbio lateranen. Montefal. iter ital. t. 1, 

p. 372. Fortasse S. Aureae. 
S. Aureae ecclesia in civitale IlOstiensi 89. 191. 272. 



B 



Bactensium bospitale. Vide Magdalenae. 

Basilica in via aurelia a Kelice I. constructa, ubi etiam sepultus 

pag. 12. Idem dicitur de Felice II. p. 29. 
S. Balbinae ecclesia 207. 239. 302. Titulus 199. castrum Flo- 

ranum emitur ab abbate S. Pauli an. 1269. in collect. ms. 

Margar. 
S. Balbinae Clem. IV. regest. an. 4. fol. 216. num. 10. ubi de 

eius iuribus in castrum Floranum prope Reianum. 
S. Balbiuae monasterium tom. 2. Ugbel. col. 1003. d. Vide SS. 

Salvatoris et Balbinae. 
S. Balbinae in Asbeston ubi fuit nmtatorium Caesaris, ibique 

imago Salvatoris non manufacla Mart. Pol. 46. 
— Kius I^rior evangelium graece recitat die resurrectionis in ca- 

{.ella an. 1481. lacob. Volater. Diar. ms. Sixti IV. fol. 46. 
S, Balbinae basilica et coemet. via ardeatina a S. Marco I. p. 26. 
S. Balbinae ecclesia et coemeterium in via ardeatina , diversa ab 

eiusdem urbana ecclesia. Naidin. lib. 2. c. 3. p. 84. 
Uaptisteria diversaruin ecclesiarum die pascbae aquam e forina 

Claudia muluantur 164. 



392 KCCl.KSI \ni M II1UIA\AIUM 

llnptisleriiirn Coiistantiac in ecclosia S. Aiincs cMra ninros a Con- 

slanlino aedincalnni p. 22. Ibi Kolhadns cpiscopns di^nilali 

restilntns nnssas ceiebrat o22. 
S. Barbarae oratorinin in eccUsia S. Mariae proj)e basilicam S. 

I.anrentii extra ninros 204. Aliud in ecclesia SS. qnatuor Co- 

ronatoruin 2()9. 270. 
S. Barbarae in Subura oratoriuni 215. 
S. Barbarae oratoriuin prope ecclesiain S. Mariae de Crypta pieta^ 

vulgo Grotta penta. INicol. Signorilis in cod. vat. ms. n. 3o3(). 

f. 50. terg. 
S. Bartbolomaei de Insula canonicus. loban. XXI. an. 1. ep. 80, 
S. Basilidis ecclesia in Merulana restanratur a Leone III. 208. 
S. Basilii ecclesia in foro Nervae. Faunus lib. 2. c. 24. Maurus 

c. 4. p. 36. Gamuccius p. 56. Ben. canon. 143. Anon. urbin. 

n. 410. fol. 213. terg. vulgo iii arca Noe. ibid. f. 222. terg. 

Vide Burcard. diar. Innoc. VIII. die 30. aug. 148G. 
S. Basilii de Urbe liospitalarii. Greg. IX. an. 6. ep. 183. 
S. Basilissae ecclesia in via Pincia. Mabillon. annal. tom. 4, 

p. 501. 514. 520. Inde supple pag. 513. iibi deest nomen. 
S. Benedicti in Piscinula trans Tiberim. Mabillon iter ital. p. 147. 
SS. Benedicti et Scbolasticae in regione III. in loco appellato 

IMassa italiana , quae fuit quondam lohan. presbyteri ac ducis 

albani et monaclii sublacen. Beued. VI. privil. pro monast. 

sublacen. an. 973. in coll. ms. Marg. Sed confer cum registro 

sublacen. fol. 34. quia manca est. Ibi etiam meutio Pastinae 

positae in campo seu capo S. Agathae. 
S. Benedicti ad monasterium casinen. spectans. Bullar. casin. 

tom. 2. con. 162. pag. 155. col. 2. initio. 
S. Benedicti ecclesia in insiila Lycaonia episcopo Silvae Candidae 

ad habiiandum concessa abs lohan. XIX. ap. Ughel. tom. 1. 

col. 112. Ben. IX. 16. c. 122. 
S. Benedicti Sconci S. Laurentio in Damaso subiecta. Innoc. IV. 

an. 1. ep. 642. vel an. 4. 
S. Benedicti de Clusura prope S. Blasium de Oliva, et S. Mariam 

de Catabariis. Nicol. Signorilis in cod. ms. vat. n. 3536. fol. 

50. terg. 
S. Benedicti in Scortidati. Vide S. Eustachii. 
S. Bibianae monasterium. Regest Farfen. n. 286. an. 825. ubi de 

censu a monachis eidem ecclesiae solvendo , ob massam Pom- 

peianam et Balagai proprietarii iuris ecclesiae S. Bibianae. 



MAGNIIS CATALOGIIS. 393 

S. Bibianae monasteriiim. Innoc. IV. an. 1. ep. 20. 

S. nibianae hasilica iiixta palatium Lieinianum p. 40. Monaste- 

lium 202. 
S. I>il)ianae. Vide Olympiana. 
S. Bjbianae (de) coemeterio herba quae morbum comitialem mi- 

raculose curat. Contarenus de Urbis antiq. pag. 147. 
S. Blasii capella in Urbe memoratur in hist. monast. Casaurien. 

tom. 3. hist. Franc. Ducliesnii p. 547. c. 
S. Blasii de Anulo, vulgo dell' Anello, proxinia S. Andreae de 

Valle Theatinis ad ampliandam eandem ecclesiam concessa a 

Clemente VIII. Avvisi del 1595. primo marzo; cum prius Bar- 

nabitarum esset. Avvisi del primo nov. 1595. Sed vide avvisi 

rom. 6. mar. 1610. e 21. nov. 1618. 
S. Blasii ecclesia Fratribus minoribus concessa. Vide in indice 

vaticano tom. VII. factum id ab abbate S. Cosmatis iussu 

Greg. IX. an. 1230. Bulla in collect. ms. Margarini. Vide cod. 

vat. n. 6420. fol. 549. 
S. Blasii montis Acetoris rector. Innoc. IV. an. 5. ep. 891. Vide 

S. Laurentii in Lucina. 
S. Blasii in contrata ludaeorum in regione S. Angeli prope do- 

mum lohan. Card. Buccamatii. Idem in testam. anni 1309. in- 

ter schedas Panv. de Card. in arcii. secr. f. 54. 
S. Blasii de Oliva ubi altare S. INicolai ab eodem Card. dotatum, 

fortasse idem cum praecedente , ibid. Vide S. Benedicti de 

Chisura. 
S. Bhisii prope S. Petrum in Vincuh». 1'auiuis lib. 4. c. 1. p. 106. 

terg. 
S. Blasii in Campo securo. Vide S. Praxedis. 
S. Blasii ad Tiberis ripam legendae tlieologiae destinata. Ibi enim 

se theologiam legisse sub. Pio II. ait Dominicus episcopus Tor- 

ceBanus cod. vat. ms. 4589. fol. 212. Della pagnotta unit. eccle- 

siae S. Petri in cod. P^ugen. IV. in arch. seer. num. 2703. f. 491 . 
S. Bhisii ubi olim teuiplum Carmentis. Tn eius ecclesiae uuu-o 

tabula vetus aenea. Anoii. in cod. url). n. 210. f. 223. bis. 

Carmentis autem templum ponit sub Capitolio f. 188. 
S. Biasii de Posteruhi. Vide S. Laurentii in Lucina. 
S. BKisii vulgo de Materazzari in campo Martio. Ibi repertus 

lapis cum hac inscriptione : in hoc loco solebat o«are 

s. caecilia; ideoque ea t^adita fuit a Cardv Sfondrato Do- 

minicanis quibusdam Av. del 7. agosto 1604. 



391 ECCLESIARIIM URBAINARIJM 

Ko(v.anas vel Rot'lhiann nionasterium Syroriun in Urbe 75. 

S. Ronifacii diaconia lK(i. 200. 

S. Bonifacii nionasleriuni ubi nunc ecclesia S. Alexii. Faunus 

lib. 3. c. 1. |). 78. Dicitur etiani nionasterium in Aventino. 

Anon. de antiq. Urbis ad Eu^enium IV. in cod. vat. 0311. fol. 

73. terii. 
S. Bonifacii et Alexii. Abbas Gebizo an. 1076. Deusdedit iu coll. 

can. lib. 3. c. 15. fol. 91. a. in fine. 
S Bonifacii papae ecclesia via salaiia. Vide S. Felicitatis. 

C 

S. Caeciliae titulus 188. F^cclesiam renovat Paschalis I. eiusque 
corpus ibi recondit, monasterium construit tit. S. Ajjatliae et 
S. Caeciliae, ut monachi quotidie ibi preces fundereut; aliaque 
multa donat 221. et seqq. 220. 229. Item Greg. IV. 239. 

S. Caeciliae ecclesia a Vigilio habitata 57. S. Caeciliae titulus 
ex mss. correctione p. 130. 133. Donis ornatur a Leone III. 200. 
Vide SS. Cosmae et Damiani. 

— Eius capitulo subiicitur ecclesia S. Laurentii in Pusciola. 
Innoc. III. an. 7. ep. 73. 

— Eius monasterio monachorum a se fundato Paschalis I. unit 
redditiis hospitalis S. Peregrini. Appendix actorum S. Caeciliae 
in cod. vat. n. 6076. foL 102. 

— Manlianum a Card. Ferd. Mediceo cum purpuram deposuit 
Card. Sfortiae donatum, ecclesiae S. Caeciliae restituitur. Av. 
di Roma 2. mar. 6. mar. 1602. 

— Restauratur a Clem. VIII. Av. 2. apr. 1603. 

— Possidetur a Card. Gonzaga. Av. Ro. 29. dec. 1612. 

— YAus capellanus iuterveniebat possessionibus sede roni. va- 
cante sub Leone X. Vide ^cclesiae. 

— Commendatur lacobo Card. S. Georgii ad velum aureum a 
Bened. XII an. 2. Commun. de curia ep. 582. 

— De eius monasterio in libro Eugenii IV. in cod. arch. secr. 
n. 2703. foL 242. 

S. Caeciliae de JMega extra portam S. Laureutii. Bullar. Casin. 

T. 2. con. 112. et 150. 
S. Caeciliae oratorium via Tiburtina 114. 
S. Caesarii monasterium in Palatio 267 , fortasse ecclesialS. Cae- 

sarii in monte Palatino. Anon. in cod. urbin. n. 410. f. 20^ 



TVIAGNllS CATALOGUS. ^ 395 

S. Cnesarii in Palatio. Nard. 436. Vide appendicem actorum 
S. Caesarii in cod. vat. n. 6070. f. 73. c. 3. 

— Ad Corsas. Nard. 437. 

S. CaesariLoratorium in monast. ad Corsas 202. 265. 

S. Caesarii oratorium in vestiario patriarchii lateranensis a Ser- 

gio II. ornatum. Vide addenda ad eius vitam pag. 253. ex 

cod. ms. 
S. Caesarii monasterium ad S. Paulum 201. 
(S. Caesarii in civ. Terracina 277. bis.) 
S. Callixti, alias Caelestii, titulus, ubi Bened. IH. papa electus 

in patriarchium lateranen. ducitur 295. Dona eidem oblata 185. 

188. 189. 302. 
S. Callixti basilica restaurata. Greg. III. 105. 
Capitohi a])bas Dominicus , fortasse S. INIariae Capitolii. Acta conc. 

rom. an. 1015. apud Ughel. tom. 2. col. 998. 
Caput Africi monasterium 202. 
Casinense monasterium 113. Eius abbas ad Aistulpluim a Ste- 

pliano III. missus 117. 
SS. Cassiani, Proti, et Hvocinthi confessio 44. 
S. Cassiani monast. monialium cod. vat. 6075. f. 53. terg. col. 1. 

— Oratorium a Synunacho condituni. Annales veteres a ('uspi- 
niano de coss. laudati an. 510. 

S. Cassiani monaslerium iuxta S. Laurentium extra muros 202. 
In Catacumba, fortasse S. Sebastiani basilica a Damaso consti- 

tuta p. 29. Monasterium a Sixto III. pag. 8. in append. ms. 

Holstenii. 
S. Catharinae ecclesiae inPalatinis, eadem ac S. Catharina Fu- 

nariorum. Nard. 204. 
S. Catli; rinae ecclesia ad Tarpeiae rupis radices. Faunus lib. 3. 

c. 6. Maurus caj). 5. p. 40. Gamuccius p. 64. 

— Ubi funes conficiebantur vulgo de Funari. Maurus cap. 13. 
p. 91. Faunus lib. 4. c. 23. Contaren. p. 123. 

S. Catharinae ecclesia in urbe leonina prope palatium Card. Dan- 
dini. Boissard. topogr. Urbis p. 5. In platea S. Petri, diar. 
ms. in cod. vat. 5389. f. 397. 407. terg. luramentum fideUta- 
tis a Hieronyma de Bociis abbatissa praestitum Paulo II. tom. 
1. privil. eccl. roin. fol. 191. 

— Porta palatii S. Catharinae in capite plateae S. Petri positi. 
Burcard. diar. Alex. VI. in ms. tom. 2. f. 66. terg. et in diar. 
Innoc. VIII. die 5. iunii 1490. 



*31)(i ECCLESIARIIM IIRBANARIIM 

— Il)i roquinao Cardinaliuin sede vacante. Burcard. diar. Iniioc. 
VIII. in cod. urhin. fol. 83. terg. 

Cellae novae inonasterium 134, 135. Idem ac S. Sabae 173. Vide 

S. Sabae. 
Cellarium sive lardarium palatii lateranen. Vide SS. Rufinae etc. 
S. Celsi in Banchi. llonor. III. au. 2. fol. 252. ubi mentio eccle- 

siae S. Salvatoris de Inversis. 
S. Cliristopliori basilica in loco qui vocatur ad Aquilam prope 

Ravennam 110. 
SS. Chrysanthi et Dariae coemeterium. Vide S. Saturnini basilica. 
S. Chrysogoni titulus 190. 200. 239. 301. Monasterium ibi consti- 

tuit Greg. III. segregatum a potestate j)resbyteri 104. 130. 202. 
S. Ciirysogoni titulus. Codex caroliuus ep. 25. 
S. Clementis ecclesia 237. 
S. Clementis papae 277. 281. 288. In regione III. I. 165. Dona 

eidem oblata a Leone III. 178. 199. 212. 
S. Clementis ecclesia, ibi picturae, deletae modo, luvenalis ab 

Urbe vetere, qui paradisum cum angelis pinxit an. 1299. ubi 

nunc est secretarium. Vide inscriptionem picturae in notis ms. 

ad Hugonium de stationibus p. 125. in biblioth. Card. Im- 

perialis. 

— Ex ea S. Clementis corpus in Clementinam cappellam trans- 
ferre cogitat Clemens VIII. An. 24. nov. 1604. 

— Eius fratres processionibus interveniebant sede vacante sub 
Leone X. Vide ecclesiae. 

— Monasterium Eugenii IV. Codex in arch. secr. n. 2703. f. 461. 
(S. Clementis ecclesia Velitris 190.) 

Clivi Scauri monasterium 134. 141. 186. 351. Vide S. Andreae 

monasterium, et monast. ad Clivum Scauri. 
Coemeteria, quorum mentionem facit Anastasius biblioth. recen- 

sita sunt in !ioc indice a Symmaciio inclusive. Quae praece- 

dunt omissa sunt, ut et loca in quibus rom. Pontifices sepulti 

dicuntur. 
Coemeteriorum LTrbis elenchus post IMartini Poloni tempora con- 

fectus in cod. vat. 2035. f. 45. inter quae 

— S. Agathae ad Girolum. 

— Ursi ad Portese. 

— S. Felicis ibidem. 

— Praetextali iuxta portam Appiam 

— Ad Nyinpham B. Petri. 



MAONUS CATALOGUS. 397 

— Thrasonis ad S. Saturninum. 

— S. Felicitatis prope coein. Callixti. 

— SS. Hermetis et Domitillae. 

— Eadem praeterea ad Nympham memorantur in Url)is descri- 
ptione in cod. vat. 4265. fol. 209. terg. qui scriptus fuit an. 
1375. Praeterea habentur 

— Intra portam appiam ad S. Apollinarem. 

— Praetextati, ad Domine quo vadis. Ibid. 

— Ex coemeteriis reliquias nefas extrahere S. Greg. Mag. lib. 3. 
ep. 30. Hadrianus I. in cod. carolino ep. 61. 

— De coemeteriorum cultu Theodorus Studita lib. 2. ep. 215. 

— De martyrum coemeteriis extra Urbem pulchre' Paulus I. in 
ep. 12. ad lohan. abbatem tom. 6. concil. Labbei|col. 1690. 

In coemeteriis luminaria ad missas celebrandas, vigilias facien- 
das in die natalitiorum eorum ex patriarchio lateranen. mitti 
statuit Greg. III. 106. E coemeteriis pluribus desolatis et in 
ruinam positis reliquias aufert et in Urbis ecclesiis recondit 
Paulus I. 129. Idem praestitit Paschalis I. 217. Item visione 
monitus S. Caeciliae corpus in coemeteriis inquirit, et citra 
spem reperit 221. 222. Greg. IV. ex coemeteriis reliquias mar- 
tyrum sumit235. Item ex eisdem dirutis sollemni pompa re- 
liquias in ecclesiam S. Silvestri et INIartini transfert Sergius II. 
Vide appendicem ms. Uti nunc ita olim terra erant oppleta , 
et sacra corpora aegre a fossoribus reperiebantur. Vide Baron. 
tom. 10. p. 616. et an. 886. 

Coemeteria a lohan. III. restituta 59. 60. Item ab Hadriano I. 
169. 170. 

Coemeteria visitata a Leone IV. p. 265. Missae ibi celebratae 85. 
Ab Aistulpho sacris corporibus spoliata 221. Madeleucus Vir- 
dunen. martyrum coemeteria Romae veneratur. Hugo Flavi- 
niacen. tom. 1. bibl. mss. Labbei p. 111. Vide similia in vita 
Paschalis II. apud Baron. tom. 12. pag. 108. b. 

Coemeteria cum martyrum corporibus in Cypro S. Epiphanius 
veneratur. Polybius in vita S. I':piph. n. 53. 

Coemeteria extra Urbem , imperatoribus vetantibus quempiam se- 
peliri in urbibus. Vide Polybium in vita S. Epiph. c. 70. et 71. 
ubi de S. Epiphanii sepultura in ecclesia. 

Coemeterium Alexandri iuxta S. Alexandrum in civitate FigUna 
extra port-iun Salariam. Acta S. Susannae in (iue in cod. vat. 
6075. f. 197. 



398 FCCLESIAnilM UHBANAIUIM 

— Inter duas lauros, via lavicana ibid. 

— Connnodillae cod. 0070. fol. 32. c. 4. iu actis SS. Di^nac cl 
Meritae et fol. 33. c. 2. 

— Felicis et Adaucti quod et Commodillae , via ostiensi cod. 
607G. f. 33. c. 2. 

— Destructa ab Aistulpbo , et tunc eorum cultus defecit , trans- 
latis in titulos IJrbis reliquiis. Acta SS. Diguae et Emeritae 
cod. 6070. f. 33. c. 1. pulcbre. 

— In coemeteriorum sepulcris martyrum phoenix sculpta. Acta 
S. Caeciliae, ubi de sarcopliago S. Tiburtii. 

— Aistulpbus inquirens SS. reliquias S. Caeciliae non invenit, 
Pasciialis quoque 1. in Urbem detulit easdem. Appendix acto- 
rum S. Caeciliae inedita in cod, 6076. fol. 101. col. 4. et 102. 
c. 1.2. 

— Pontiani ad Ursum pileatum. Acta S. Bibianae in cod. vat. 
6076. f. 110. c. 4. 

Coemeteria instauravit loban. I. Ita lornandes in annal. apud Cu- 

spinianum de coss. an. 523. 
In coemeteriis cellulae, ubi bal)itabant fidelcs, pace etiam eccle- 

siae reddita. Sic S. Barbatianus nolens fieri episcopus, Callixti 

coemeterium babitavit, et ibi repertus fuit a Galla Placidia. 

Vita S. Barbatiani edenda a Baccbino initio. Sic Liberius in 

coemeterio S. Agnes. 
Coemeterium seu arenarium via nomentana 69. 
De coemeteriis diversarum orbis ecclesiarum Rubeus lib. 1. bist. 

Raven. pulchre. 
Coemeterium Antiochiae ad portam Daphniticam , ubi recondi- 

tum S. Ignatii martyris corpus, S. lohan. Chrysost. tom. 3. 

homil. 42. Ado et Beda in martyrol., Evagr. lib. 1. c. 16. 
In coemeteriis uno in loculo nunquam duo cadavera , more adhuc 

an. 882. observato. Vide annales Fuldenses ad eundem annum 

in fine. Rodulpbo II. postulante SS. MM. corpora, PaulusV. 

permisit ut decanus Feltrensis coemeteria lustraret, licet ab 

eodem Pontifice decretum fuerit, ne amplius e coemeteriis ex- 

traberentur , ad evitanda scandala et frequentes falsitates. Fpi- 

stula Card. Burghesii secretarii status data die 25. Jan. 1614. 

in cod. bibUothecae Panfilianae de rebus Comacli fol. 81. 

a terg. 
S. Columbani ad monasterium Casinen. spectans. Bullar. casin. 

tom. 2. const. 162. pag. 155. col. 2. initio. 



MAGNUS CATALOGUS. 399 

S. Constantiae ecclesia seu sepulcrum prope ecclesiani S. Agnes, 

de qua pulclire Mahillon. iter ital. p. 84. 
S. Cornelii basilica via appia iuxta coemeterium Callixti p. 38. 
SS. Cornelii, Sixti, Fabiani, Antheri, et Miltiadis ecclesia extra 

Urbem via appia. Mabillon. annal. tom. 4. p. 502. 503. 513. 

ubi videtur innuere diversam fuissp ecclesiam S. Cornelii ab 

ecclesia S. Sixti. 
Corsarum monasterium iuxta basilicam S. Sixti martyris 264. In 

eo ecclesia S. Mariae 265. Oratorium S. Caesarii in monasterio 

ad Corsas 202. 
SS. Cosmae et Damiani basihca in via sacra iuxta templum Ur- 

bis Romae a Fehce IV. constructum 50. 207. In tribus Fatis 

restaurat tectum Hadrianus I. 168. Ab eqdem diaconia fit 170. 

200. Donis ditatur a Paschale I. 225. 229. Vide etiam p. 133. 

et 159. 
SS. Cosmae et Damiani in SiUce, ubi mentio quoque S. Lauren- 

tii in Miranda. Inn6c. IV. an. 1. ep. 694. Vide Florav. Mar- 

tinel. pag. 46. Vicus lateritius. Vide Trullus. Huic monasterio 

lohannes Card. legatus univit. monasterium imperii constanti- 

nopohtani citra Macram iuris eccl. romanae, idque Honorius 

III. confirmat in registro an. VI. ep. 462. 
SS. Cosmae et Damiani basihca ornata a Sergio I. 88. Donis au- 

getur ab Hadriano I. 17. a Leone III. 186. Meinoralur 2.34. 237. 

— Constructa a Felice IV. lornandes de successione regnorum 
apud Cuspinianum de consnhbus ad an. Chr. 525. 

— Pompeius H^l^nius p. 174. vocat eam SS. (^osmae et Damiani 
in asylo, fretus auctoritate Martini Poloni, qui tamen hal)et 
solummodo pag. 46. in eccl. S. Cosmae fuit tempfum asyhun. 

SS. Cosmae et Damiani iuxta templum Romuli. Guido Card. sub- 
scribit in buha Inuoc. II. de an. 1139. tom. 3. Margar. n. 171. 
et n. 172. 

— Oratorium fortasse in Caelio monte. Leo VII. in privil. mo- 
nasterii Sublac. an. 938. tom. 1. col. ms. Margar. 

— Basihca ornata vel constructa a Symmacho. Aiinales antiqui 
a Cuspiniano de coss. laudati ad an. 510. 

S. Cosmatis monasterium in valle tiberina. BuUar. casin. tom. 2. 

const. 112. 
SS. Cosmae et Damiani monasterium. Honor. IH. an. 2. ep. 699. 

ubi fit mentio ecclesiae S. Caeciliae et S. Mariae in lurri. 
SS. Cosmae et Daviiani monasterium trans Tiberim iii Mica au- 



400 ECCLESIARIIM URBANARIIM 

rea. Varia iudicata inter ipsum et nionast. Farfen. de eedesia 
S. iAIariae in IMinerv. saec. XI. iu coll. ]Mar«j;. nis. tom. 2. U^Mjel. 
tom. 1. col. 137. b. 139. b. 143. b. 146. b. 
S. Cosmatis moniales. Greg. IX. an. 12. ep. 210. 

— De hac ecclesia in arch. secr. tractatus est valde fusus ab 
aliqua moniali compositus, si bene memini. 

S. Cosmae porticus et monasterium trans ecclesiam S. INIarci ver^ 
sus Lateranum. CenciMs camer. 189. 190. Fortasse S. Cosmae 
in regione Pineae, de quo Martinel. p. 353. 

— De monte Granatorum. Vide S. Laurentii in Lucina. 

SS. Cosmae et Damiani oratorium ad S. Mariam 45. Monaste- 

rium iuxta Praesepe 201. 
SS Cosiruie et Damiani oratoriutn in xenodochio quod dicitur 

Tucium 203. 
SS. Cosmae et Damiani in Silva Caudida 265. 276. 
(SS. Cosmae et Damiani in Sublaco 277.) 
Cresceutiniana basilica in regione secunda, in via mamertina a 

S. Anastasio constructa p. 31. 
S. Crucis in Hierusalem ecclesia a Carthusianis Eugenii IV. aevo 

inhabitata. Anon. vat. cod. 6311. fol. 78. Data eisdem ab llr- 

bano V. Baluz. Vita Paparum avenion. pag. 411. et 1478. 

— Oratorium a Symmacho aedificatum. Annales veteres a Cuspi- 
niano de coss. laudati ad an. 510. 

— Carthusiani ex eadem ecclesia ad Thermas translati sub Pio 
IV. Fundata ibi ecclesia die 9. apr. 1561. Avvisi di quel giorno. 

— Ibi Papa cantat missam tribus dominicis in anno, quando 
fiunt stationes. Chron. pontif. post Ranulphi Cestrensis poly- 
chronicon in cod. vat. n. 1959. fol. 163. 

S. Crucis in Hierusalem basilica. Vide Sessoriana. Quomodo ibi 

repertus titulus S. Crucis. Burcard. diar. Innoc. VIII. die 12. 

martii 1491. 
S. Crucis de Urbe. Greg. IX. an. 7. num. 460. 
S. Crucis Prior. Innoc. IV. ep. 314. an. 5. 
S. Clirysogoni titulus Marino presbytero Pipini reges Gallorum 

precibus conceditur a Paulo I. Cod. Carolin. ep. 25. in embolo. 
S. Cyriacae coemeterium in ecclesia S. Laurentii extra muros 168. 
S. Cyriaci titulus 200. 303. 
S. Cyriaci titulus restaurptus ab Hadriano I. 167. Basilica ornata 

a Leone III. douis ditata a Greg. IV. 239. 
S. Cyriaci ecclesia et baptisterium intra thermas Diocletiani. 



MACriNUS CATALOGIJS. 401 

Nard. 191. Mabillon. tom. 4. anal. (1) p. 507. Titiilus cardina- 

licius. Anon. vat. 6311. fol. 82. sul) Eug. IV. 
S. (]yriaci monasterium. lohan. Huccamatius Card. iu testam. 

anni 1309. inter Panvinii schedas de Card. in arch. secr. fol. 54. 

Fuit hic Card. tusculanus. 
— Monasterium monialium tempore Callixti II. Etenim de eo 

bullam vide in cod. vat. n. 6420. fol. 2. Vide S. Andreae et 

Cyriaci. 
S. Cyriaci ecclesia prope forum romanum. Descriptio regionum 

apud Mal)illon. tom. 4. anal. p. 50G. 509. Nescio autem cur 

Constantini tiiermas eidem proximas asserat p. 509. Ibi lu- 

nonis templum. Anon. in cod. urb. n. 410. fol. 223. Sed vide 

fol. 221. terg. ubi S. Quiriaci vocatur. 
S. (^yriaci ecclesia ad Camilianum. Anon. in cod. urb. n. 410. 

fol. 221. 
S. Cyriaci monasteriuni prope locum ubi fuit olim domus maior, 

et prope Tiberim. Via quae ducebat ad idem monast. incipiebat 

ab arcu maiore. Bened. VIII. buUa apud Ugiiel. t. 1. col. 120. 
S. Cyriaci martyris via ostiensi ab Honorio condita 65. Donis 

aucta a Leone III. 213. et a Bened. III. 301. 



D 



Daniasi titulus. Vide S. Laurentii prope theatrum. 

S. Damasi coemeterium 00. 

Diaconia antiqua, fortasse S. Maria nova 190. 193. 198. 204. 

Diaconiae urbis sexdecim sub Hadriano 163. 164. 

Diaconia in Gyro seu Cyro 190. 238. Vide S. Mariae in Cyro 

diaconia. 
SS. Diguae et Emeritae pons extra portam S. Laurentii, fortasse 

et ecclesia. Bullar. casin. tom. 2. con. 112. 
S. Dionysii basilica. Vide S. Stephani et Silvestri. 
(S. Dionysii monasterium Parisiis 122.) 
SS. Dionysii Rustici et Eleutherii monasterium a Stephano III. 

fundari coeptum , a Paulo I. absolutum. Acta S. Dignae et 

Emeritae cod. 6076. fol. 35. col. 2. 
S. Dionysii in foro, ubi templum fatale. Anon. in cod. urbin. 

n. 410. fol. 223. terg. 
S. Dionysii basilicae vaticanae propinqua 307. 

(1) Sic et alibi nnat. id i\sl (inalettit, non awial. 

^9 



40'2 KCCLKSI.VIU M IKHA.NAIU .M 

Duininicuin liospilale ad iNainnacliiaMi 203. 

Donniae Rosae njonasterinin. \ila Iniioe. III. cap. 138. et Auon. 

in cod. url). n. 410. fol. 221. JNunc S. Catharina Funariorum. 

Faunus lib. l. c. 23. Vide Bosae Doinnae. 
Doinus Aisiciae nionasterium. Vide subseripliones sextae synodi 

universalis. 
S. Donati monasterium iuxta titulum S. Priscae 203. 
Duo furni monasterium 202. 



E 



Eeclesiae urbnnae maxiino in numero crevisse videntur post Con- 

stantii leijem de daudendis ubique terrarum Deorum fauis. 

Lege 4. de paganis in cod. tbeodosiano. 
Ecclesiarum urbis, quae religiosos ad processionem sede vacaute 

mittebant, catalogus editus tempore Leonis X. extat in edito 

cod. vat. n. 4909. fol. 16. Inter eos Societas misericordiae. 
Ecclesiarum urbis elenchus. Vide Nicolaum Signorilem qui Mar- 

tino V. opus dedicat in cod. vat. 3536. 
Multae ecclesiae tam intra quain extra urbem memorantur in 

descriptione pervetusta urbis Romae tom. 4. anal. Mabillon. 

fol. 506. Has excerpere oporteret. Et in alia descriptione apud 

Gulielm. Malmesburien. hist. lib. 4. c. 2. pag. 135. 
Picturarum in multis ecclesiis auctores memorantur a Franc. Al- 

bertino tit. de. nonnullis ecclesiis et cappellis. 
Catalogus earum ecclesiarum quibus Pontifex presbyterium lar- 

giebatur. Vide caerimoniale Cencii camerarii cap. 18. p. 190. 

et seqq. 206. 
Indulgentiae omniuin urbis ecclesiarum P. Gregorii. Catal. mss. 

Angliae tom. 1. p. 3. n. 1284. 
Stationum ecclesiarum urbis commemoratio catal. mss. Angliae 

tom. 1. part. 3. n. 1308. 
De processione et statione romana. Ibid. n. 1384. 
De urbanis ecclesiis legentur, ut par est, multa in itinerario Gu- 

lielmi Malmesburiensis ad urbem Romam , cuius mentio in T. 1 . 

catalogi mss. Angliae p. 238. n. 28. Non reperi inter eius edita. 
De ecclesiis urbanis scripsere Franciscus del Sodo florentinus 

ms. apud Ciampinium, Ludovicus Costaccius, Dominicus Da- 

nesius, qui laudantur a Turrigio de ecclesia S. Theodori. Vide 

meum indicem auctorum. 



MAGNUS CATALOGUS. 403 

De ecclesiis lateranensi patriarchio propinquis , et aliis, vide Ho- 

norii II. huUam pro Bochio lateranensi iam trans('ri|)tarn. 
De ecclesiis a S. Angeli ad Ponteni per totam re^aonem Vreolae 

usque ad S. Mariam rotundam, quo protendehatur parochia 

S. Laurentii in Damaso, vide Ciampiniuin in fine lihri de vice- 

cancellario. 
De ecclesiis Leoninae urhis episcopo Silvae Caudidae suhiectis, 

lohan. XIX. apud Ughel. tom. 1. col. 111. et 112. 
De ecclesiis plurihus urhis, vide Anon. in cod. regio alex. n. 

1192. fol. 29. 
Ecclesiae transtiherinae regionis cum iota insula Lycaonia por- 

tuensi episcopo suhiectae. Ughel. tom. 1. col. 138. d. 
Ecclesias urhanas in tres closses dividit Nicol. Signorilis in cod. 

vat. ms. n. 3.536. quarum I. S. Thomae apost. vocatur, in qua 

Lateranensis. II. SS. Apostolorum, iu qua Vaticana. III. SS. 

Cosmae et Damiani, in qua S. Mariae maioris. 
Ecclesiae plures memorantur iu actis scliismaticorum sub Alex. 

III. apud Radevicum si hene memini frisingensem. 
Ecclesiarum urhis, praesertim titulorum , visitatio commissa epi- 

scopo Firmano et Comiti de Casate archidiac. mediolanensi a 

Nicolao III. post regestum an. 1. fol. 71. 
Ecclesiis et titulis urhis desertis preshyteros dari a vicario urhis 

et lohan. Piscis altarario hasilicae vat. iuhet Beued. XL. an. 2. 

vel 3. de cur. ep. 372. 
Ecclesiae plures preshyteros hahehant, qui primus, secundu> rtc. 

vocahantur. Reg. Farfen. an. 1012. et 1017. tom. 2. coll. Marg. 

u. 70. 95. 98. de ecciesia S. Eustacliii. Sic Agnellus presb. X. 

ravennas. 
Ecclesiae et corpora SS. jnartyrum a Gothis exterminatae 54. 
In ecclesiam imago imperatorum illata 94. 
Ecclesiis urhanis universis dona dat Leo III. 198. 

— Dona varia ecclesiae ex (idelium ohlationihus Pontifices lar- 
giebantur 191. 212. Item ex argento ecclesiarum 208. 

Ecclesiae urhis a sunnnis Pontificihus edilicatae, instauratae, tam 
quae extant quam quae nou extant , nec uon tituli tam veteres 
quam de novo instituti recensentur ab Angelo Massarello in 
cod. arch. secr. sign. n. 211. 212. pluteo (53. fol. 86. et seq(|. 

— Lihri ecclesiis douati a Steph. VI. 350. 351. et a Leone I\. 
212. 284. 291. 

Ecclesiarum hona descripta in marmoribus, quae earundem fo- 



404 EOCLESIAIUIM IIR«\IN\HIIM 

ril)iis nrngehantur. loli.iii. XTX. toni. 1. Ughel. p. 120. Vide 

vaticana basilica. 
Ecclesiis factae donationes in aereis et deauratis interduin lami- 

nis exaratae Caroli \T. dono pro monast. S. Anastasii ad Aquas 

Salvias tom. i. Uiiliel. fol. 65. Eadeni lamina in niultis men- 

dosa tom. 2. bullar. casin. 
Episcopi suffraganei raveunatis ecclesiae episcopia Ravennae ha- 

bebant, ubi metropolitam convenientes bal)itarent. Sic de bo- 

noniensi Airnellus in vita S. Apollinaris, ubi et ecclesiam ba- 

buisse indicat. 
S. Edisti ecclesia via ardeatina, et domus culta ab Hadriano I. 

amplificata 164. 
S. Emerentianae basilica vianomentana restaurata abHadr. 1. 171. 
S. t^rasmi monasterium in Caelio monte 74. 201. 
S. Erasmi monasterium ad formam Claudiam. Leo IX, in privil. 

monast. Sublacen. an. 1051. in coll. ms. Marg. n. 167. tom^. 

et buUar. casin. tom. 2. n. 212. 

— Casale positum in Quinto. Ibid. 

S. Erasmi monasterium prope hospitale lateranen. Anon. in cod. 

vat. 6311. fol. 77. terg. 
S. Erasmi monasterium 180. 181, 186. 242. 

— Monialium visitatio a Greg. IX. commissa priori monasferii 
S. Mariae novae, et Paulo Paparonio basil. S. Petri canonico 
Reg. Sublacen. fol. 142. de an. 1372. in coll. ms. Margarini, 
ubi dicitur situm fuisse in Caelio monte prope hospitale S. Tho- 
mae in Formis. Lis cum abbate Sublacensi commissa a Thoma 
Castellino , Paulo Paparonio , et Petro Cincio canonicis S. Petri 
eodem anno. Ibid. fol. 142. et fol. 145. de anno seq. 

S. Eristi monasterium Bullar. Casin. tom. 2. con. 112. 

Eudoxiae titulus. Vide S. Petri ad vincula. 

S. Eugeniae basilica restaurata ab Hadriano 165). Ibi monasterium 

puellarum conditum 170. Monast. extra portam latinam 203. 
S. Eugeniae basilica restaurata a lohan. VIL 90. Donis aucta a 

Leone III. 190. 
S. Eugeniae oratorium 264. 
S. Euphemiae basilica a Sergio I. restaurata 88. Donis aucta a 

Leone III. 191. 
SS. Euphemiae et Archangeli monast. iuxta tit. Pudentis 202. 
(S. Euphemiae in urbe tiburtina a Gelasio I. condita 142. lor- 

nandes iu annal. apud Cuspiuianum de coss. an. 492.) 



MAONUS CATALOOl S. 405 

*S. Eupheniiae ecclesia in via appia a Dono dedicata 7.5. 

(S. Eiiplieiniae ecclesia apnd Constantinopolini .57.) 

S. Eiipli ecclesia prope S. Pauhim extra muros restauratur ab 

Hadriauo I. 1(58. 
S. Eupli oratorium extra portam S. Pauli a Theodoro conditum69. 
S. Eusehii tituhis 11.5. ?>iO. 188. 200. 
S. Eusebii basilica ab Hadriano I. renovata 168. Donis aucta a 

Greg. IV. 238. 
S. Eusebii monasterium. lohan. Buccamatius Card. tusculanus in 

testam. an. 1309. inter Panvinii schedas de Card. in arcli. secr. 

fol. 54. 
S. Eustachii ecclesia. Greg. IX. an. 5. ep. 52. 
S. Eustachii diaconia 188. 200. basilica 237. 

— Ibi lectores archigymiiasii romani missas et orationes habe- 
baut. Avvisi di Uomn 18. ottobre 160.). 

— Agri eidem a Greg. H. donati. Heusdedit coll. can. lib. 3. 
c. 149. fol. 89. a in medio et in fine. 

S. Eustachii iuxta templum Agrippae. Ita subscribunt quidani 
Cardinales bullis Alex. III. tom. 3. coll. ms. Marg. n. 336. 337. 

— In hac ecclesia sollemnitates arciiigymnasii romani celebra- 
tae, et positum archivum. Vide praetationem ad l)iillam Bo- 
nifacii VIII. de eodem archigymnasio ibid. repertam Bomaeque 
editam in 4. Extat in cod. edito vaticano num. 2450. cum va- 
riis fol. 135. 

S. Eustachii in Platana vocatur in iudicio habito inter eius pres- 
byteros et abbatem Farfensem coram Othone III. Romae an. 
997. super ecclesiis S. Mariae in (]rypla Agonis, et S. Bene- 
dicti in loco qui dicitur Scorticlari , sitis in thermis alexandri- 
nis cum oratorio S. Salvatoris. Vide Othonis imp. et eius suc- 
cessorum diplomala in dissertatione gallica de monetis a Ca- 
rolo magno Romae cusis pag. 166. et seqq. 

F 

S. Felicis in Pincis 301. restauratur ab Hadriauo I. 159. 

S. Felicis I. ecclesia extra portam S. Pancratii terlio ab urbe nii- 

liario. Lucius Faunus lib. 1. cap. 20. Anon. sub Eug. IV. in 

cod. vat. 6311. fol. 61. 
S. Felicis mart. coemeterium via Portuensi renovatum a INicol. 1. 

320. Ibi S. Felicis ecclesia restaurata ab lladr. l. 170. Corpus 



40n FCGLESIAIUIVI HUIUNARHM 

S. Felicis 1. ex coemeterio S. Sehastiani in (Inpiiccinoriim ec- 

clesiain i\\nid ]\omentum transfertur. \vvisi di li.oma 17. nov. 

1G!0. 
Felicis et Adau^ti coem. renovatum a lohanne P. ^9. 50. 
SS. Felicis et Adaucti ecclesia iuxta S. Paulum restaurata a T,eo- 

ne III. 177. 
SS. Felicis, Adaucti, etEmeritae ecclesia inter S. Paulum et ca- 

tacumbas S. Sebastiani. Mabiilon. annal. lom. 4. p. 502. Acta 

SS. Dignae et Meritae cod. 6076. fol. 33. c. 2. 
S. Felicitatis basilica leparata a Symmacho 46. Coemeterium via 

salaria cum ecclesiis SS. Si]\ani et Ronifacii papae uno cohae- 

rentes solo restaurat Iladr. i. 170. 
S. Felicitatis et eius fiiiorum oratorium ad Titi thermas, dete- 

ctum anno 1813. G. A. Guattanus IMemor. encycl. T. VI. et 

A. MaiuG praef. ad Viriiilii vaticaiii picturas. 
Flamiuia via basilica lulii I. pag. 27. 
S. Focae ( Phocae ) martyris ecclesia iuris S. Anastasii. Bullar. 

casin. tom. 2. con. 112. 
— luxta forum basilica lulii I. p, 27. 

G 

S. Gemiliani oratoriimi. Vide Regionem II. in indice antiquitatum. 

S. Genesii ecclesia a Greg. III. restaurata 105. 

S. Georgii in Martio. Hugon. de station. fol. 118. Vide an S. Gre- 

gorii in Martio. 
S. Georgii ad Sedem. S. Greg. magnus lib. 9. epist. 68. Hugo- 

nius p. 19. putat esse S. Georgii in Velabro. Nard. p. 273. 
S. Georgii ecclesia prope ecclesiam vaticanam. Turrig. della chie- 

sa di S. Teodoro pag. 225. 
S. Georgii de Suburra. Innoc. IV. an. 4. ep. 882. 
S. Georgii ecclesia 180. Diaconia 246. 
S. Georgii diaconia in Regione secunda iuxta velum aureum a 

Leone II. aediHcata 80. S. Georgii caput ibi recondit Zacha- 

rias 114. Donis ornatur a Leone III. 190. 200.211. Restaura- 

tur absis portierts , ornaturque confessio et secretarium a Greg. 

IV. 237. 241. et seq. 
S. Gervasii et Protasii ecclesia, nunc S. Vitalis. Nardin. p. 184. 

fine, et 185. 
S. Gervasii et Protasii basilica seu titulus ex testamento Vesti- 



MArrNUS CATALOGUS. 407 

nae ah Innoc. T. fundatus in clivo Marnnm et in Vico longo 

p. 31. 32. 
SS. Gervasii et Protasii ex testamento Vestinac. Vide lit. G. V. 
(SS. Gervasii et Protasii in civitate Fundiuia 277.) 
Gordiani titulus. Vide T. 
SS. Gordiani et Epiinaclii bosilica seu coemeterium rinsdem cc- 

clesiae Simplicii, Serviliani, Quarti, et Quinti, et beatae So- 

phiae, renovatum ab Hadriano I. 169. 
Graecorum schola et ecclesia. Mabillon. anal. tom. 4. pag. 502. 

Vide Regionem II. in ind. antiquitatum. 
S. Gregorii ad Clivum Scauri. Greg. IX. an. 14. ep. 174. 

— Eadem cum monasterio subiecta immediate S. Sedi. Innoc. 
IV. an. 1. ep. 6. 

— De abbate eligendo Greg. X. an. 4. ep. 55. 

S. Gregorii in Andrea vulgo appellata , quod antea ibi S. Andreae 

sacellum fuerit. lacob. Volater. in diar. ms. Sixti IV. fol. 36. 
S. Gregorii in Cortina in platea bnsilicae S. Petri conceditur ser- 

vientibus armorum ab Tnnoc. VITT. an. 1488. in collect. ms. 

Margarini. 
S. Gregorii in Martio, nunc S. Mariae imperatricis , prope ho- 

spitale lateranense. Nardin. 101. Bened. canon. apud Mabillon. 

143. 151. 
S. Gregorii oratorium in campo Martio 203. 
S. Gregorii hospitale. Vide S. Silvestri diaconia. 
S. Gregorii cappella in vaticana basilica, unde processio incipie- 

bat in die coronationis Papae. Mabil. tom. 2. musei ital. p. 229. 

H 

S. Hadriani basilica in via sacra restauratur a Greg. IV. 237. 

Vide S. Hadriani in tribus Fatis. Vide SS. Nerei et Achillei. 
S. Hadriani in tribus Fatis basilica restauratur et ornatur ab Ha- 

driano I. 159. 168. Tn diaconiam ab eodem erigitur 170. Donis 

augetur 175. 190. 200. Item a Greg. IV. 238. 
S. Hadriani in tribusForis, ubi lavabantur pedes imaginis Sal- 

vatoris in processione festi Assumptionis. Bened. canon. 151. 

Vide S. Maria nova. 
S Hadriani iuxta Asylum vocari videtur ab Anacleto antipapa 

ep. X. 
S. Iladriani in tribus Fatis seu Foris ab Honorio 1. condita 66. 



408 l)«<:i,I.SI \IUIM IUIKA^ AF\11M 

In fcsto Nssiiniplionis H. iVI. \ . proc<*ssi() cnni irnoLMnc ;il) ca 

ccclesi.i ad S. IMari;un ni;iiorcni 8«). 202. Itcni in lesto Annun- 

tiationis , Nativitatis, et l^nrificationis 8J). Ihi Steplianus II. 

eligitur 133. Fit |)resl)vteralis titulus sub lulio II. Burcard. in 

^iiiS fiiario 8. decenibr. tr>03. 
S. lladriani nionasteriuni iuxta Praesepe 202. 
S. Hadriani et S. Laurentii inonast. restauratum ab Hadr. I. 172. 
S. Hadriaui oratoriuni 267. 
S. Helenae trans Tiberim iuxta pontem marmoreum. lolian. XIL 

bulla pro Subbicensi monast. in coU. ms. Margarini tom. 1, 

an. 918. per errorem. 
S. Ilelenae basilica 215. 
S. Helenae l);)silica via lavicana prope coemeterium SS. Petri et 

Marcellini 159. 
S. Helenae ecclesia, quae diciturnunc Sudarii Sabaudorum. Av. 

de' 17. ni;^E:gio. 
S. Hermetis ecclesia in via i^iiicia ubi Dominus caecum illumi- 

navit. Mabillon. anal. tom. 4. p. 501. 513. 
S. Hernietis coemeterium IVcit Pelagius II. 01. Basilica coemeterii 

Hermetis Proti et Hiacynthi ab Hadr. l. restaurata 170. 
(S. Hermes in civitate Antii p. 33. ) 
(S. Hiacynthi basilica in Sabinis 191.) 
S. Hilariae coenieterium renovatum al) Hadriano I. 170. 
S. Hieronymi Sclavonum. Vide hospitale. 
S. Hieronymi ecclesia ad ampliandam palatii montis Quirinalis 

plateam diruta. Avvisi dell' an. 1589. li 15. marzo. Vide S. Sal- 

vatoris de Cornutis. 
(S. Hierusalem apud Tusculum , liodie il Borghettaccio. Petrus 

diac. chron. casin. lib. 3. c. 60.) 
S. Hippolyti coemeterium iuxta S. Laurentium extra muros re- 

stauratum ab Hadr. I. 171. 
S. Hippolyti in insula Portueusi, quae vocatur Arsis. 189. 281. 
Honorii papae monasterium. Vide SS. Andreae et Bartholomaei. 
Hospitale in Naumachia prope S. Petrum. Gamuccius pag. 194. 

Nard. 479. 
Hospitale dominicum ad Naumachiam 203. 
Hospitale ad Naumachiam e regione ecclesiae S. Andreae et obe- 

lisci vaticani. Anon. vatic. n. 6311. fol. 64. terg. 
Hospitalia varia, nempe S. Hierouymi Sclavonum in regione Co- 

luHviae Britannorum in wmpo Martio, Bohemorum, Portu- 



MAGNtlS CATALOGUS. 401) 

gallensium, et Flandrorum in re^ione Pontis, I lifutonicorum 
in regione Parionis, Anglicorum in Arenulae, Francorum in 
S. Fustachii, lanuensium trans Tiberim. Burcard. diar. Alex. VI. 
post diem 5. iun. 1500. 
Hospitale in tliermis. lolian. Buccamatius Card. tusculanus in te- 
stamento rogat. an. 1309. inter Panvinii schedas de Card. in 
arch. secr. fol. 54. 



S. lacobi de alto passu, hodie S. Alo. Turrig. della chiesa di 
S. Teodoro p. 251. 

— In thermis, hodie S. Salvatoris palatio magni ducis Etruriae 
coniuncta. Nar. 341. 

— Hospitale prope vel in Colosseo. Anon. in cod. urbin. n. 410. 
fol. 220. Burcard. diar. Alex. VI. post diem 5. iunii anni 1500. 
Vide S. Angeli hospitale. 

— In Horreis, cuius capellanum ire ad S. Sal)inae ecclesiam pro 
scrutinio, baptismate, processione , et capitulo, delinit Hono- 
rius III. contra abbatem S. Gregorii ad Clivum Scauri in suo 
regesto an. 5. ep. 385. 

— Coxacaballi, cuius Societas sacram aedem lauretanam invisit 
an. 1(502. Avvisi de' 14. settembre. 

— hicurabilium hospitale. F regione eiusdem viridarium ducis 
S. (lemini. Av. di Roma 5. agost. 1015. Ibi stultorum liospi- 
tale condere meditabantur. 

SS. lacobi et Philippi ecclesia 240. 

lanuarii martyris basilica ad portam S. Tjaurentii 165. 

S. lanunrii ecclesia via appia cum oratorio S. Sixti , ubi liic mar- 

tyrium cum suis diaconil)us passus est. iMabiliou. anal. tom. 4. 

p. 502. 503. 512. 513. Vide cod. vat. n. 4275. fol. 209. terg. 

Vide librum cui tit. Nomi antichi e moderni di l\oma ec. Venet. 

1552. in ottavo. Vat. 11572. tit. de' cimiterii. 
S. lanuarii coemeterii lectum restauratur a Greg. HI. 10(). 
S. lohannis monasterium in Aventino 203. 
S. lohannis de Argentilla prope Palumbariam monasterium. 

lohan. Buccamalius (^ard. tusculanus in testam. anni 1309. 

inter Panvinii s; liedas de Card. in arch. secr. fol. 54. 
S. lohannis Baptislac iuxta portam latinam restauratur ab Ha- 

driano I. 1(59. 



410 KGCLESIARIIM HnBAiNAMlM 

S. TohannisRaptistae prope lateranen. ecclesiain. Rened. IX.apud 

ITn^hel toni. 1. c. (22. 
S. lohannis Haptistae oratoriinn 45. 
S. lohannis Raptislae oratoriuin condidit Symmachus. Annal. ve- 

teres a Cuspiniano de coss. laudati ad an. 510. 
(S. lohannis Haptistae basilica in civitate Albanensi p. 25.) 
S. lohannis Baptistae Florentinorum fabricae assignantur bona 

in (iscum redacta Antonii Benozzi a Clemente VIII. Avvisi de'6. 

giugno 1592. Vide S. Mariae de ponte. Hortulani, utpote maiore 

ex parte florentini , quotannis nuinera eidem ecclesiae ferebaut. 

Avvisi di Roma in quelli di Venezia li 4. luglio 1609. 
S. lohannis evangelistae oratorium in ecclesia lateranen. ab Hi- 

laro I. constructum 38. Ornatur a lohanne IV. 67. Donis di- 

tatur a Leone III. 187. 
S. lohannis evangelistae oratorium 45. 
S. loiiannis evangelistae oratorium conditum a Symmacho. Anal. 

veteres a Cuspiniano laudati in libro de coss. ad an. 510. 
(S. lohaunis evangelistae ecelesia ad Castrum rotundum prope 

Constantinopolim 337.) 
S. lohannis in foro Piscario. Mabillon. anal. tom. 4. p. 502. 

— Della Ficoccia. Vide S. lohannis inter duos pontes. 

— Ad laniculum. Martinus polou. p. 41. Anon. in cod. urbin. 
n. 410. fol. 191. terg. 

— Ad Vestem seu ad Fontes. Bened. can. apud Mabillon. tom. 2. 
mus. ital. p. 37. 

S. lohannis de Mercato. Diar. ms. in vat. cod. 6389. fol. 410. 
SS. lohannis et Pauli basilica, alias Pammachii titulus, restau- 

ratur ab Kadriano I. 171. Donis augetur a Leone III. 186. 200. 
3S. lohannis et Pauli presbyter 44. 52. Basilica ornata a Symma- 

cho 45. Monasterium 287. 
SS. lolianuis et Pauli. clericus lohan. Capucius cappellanus Card. 

S. Angeli. Innoc. IV. an. 5. ep. 888. 
SS. lohannis et Pauli ecclesia et palatium ubi Pontifices nonnulli 

habitarunt. Anon. in cod. vat. 6331. fol. 77. 

— Colunmae duae crocei coloris ex ipsa desumptae ad ornandum 
PauliV. cappellam in eccl. S. Mariae maioris. Avvisi di Roma 
26. decemb. 1609. 

SS. lohannis et Pauli monasterium prope vat. basilicam episcopo 
Silvae Candidae subditum. lohan. XIX. apud Ughel. tom. 1. 
col. 111. Bened. IX. ibid. c. 123. 



MACtNUS CATALOGIIS. 411 

SS. lohannis et Pauli monasterium iuxta S. Petrum 20i. 

SS. lohannis et Pnuli erclesia in lanieulo. Analect. Mahillon. 

tom. 4. p. 495. 
S. loiiannis de Pinea. Vide S. Susannae. 

S. lohannis inter duos pontes in insula Lyeaonia episoopo por- 
• tuensi ad lial)itnndum concessa. loiian. XIX. apud U^liel. tom. 

1. col. 113. Bened. IX. ibid. c. 122. 138. d. 14.5. a Greg. IX. 

ibid. 155. b. 

— Vulfijo vocabatur S. Gio. de la Ficoccia. Avvisi delPan. 1589. 
li 19. luglio. 

S. lohannis ad portam T/atinam duplex ecclesia. Lucius Faunus 

lib. 1. cap. 16. 
lordanorum coemeterium a Symmaclio restauratum-propter cor- 

pus S. Alexandri 46. Vocatur etiam SS. Alexandri, Vitalis, et 

Martialis, et SS. septem virginum 170. 
S. Isidori monasterium 202. 
S. luliani flandrensis ecclesia consecrata die 18. sept. 1490. Bur- 

card. in diar. Innoc. VIII. 
S. luliani ecclesia prope S. Eusebium ad trophaea Marii. Anon. 

in cod. urb. n. 410. fol. 225. terp. 
lulii seu lulia basilica p. 33. 34. Bonifacius II. ibi electus 50. 

Vitiues il)i iurat (idelitatem lustiniano 56. Vide lateranense 

episcopium. 
lulii I. basilica iuxta foruni p. 27. Martin. polon. in hilio I. 

p. 209, Donatus in Roma veteri p. 461. Videndum an per er- 

rorem basilicam luliam pro ecclesia a lulio I. aediiicata per- 

peram acceperint. 
lulii I. basilica via llaminia 27. Martin. polon. in lulio p. 209. 
(luvenalis monasterium apud Hortas 56.) 

L 

Lateranensis basilica. 

— Constantiniana basilica S. Salvatoris a Constantino imp. ae- 
dificata p. 17. Alia p. 28. 33. A Constante imp. invisitur cum 
donis 73. In festo exaltationis S. Crucis ibi lignum S. Crucis 
osculamur et adoramus 87. Tria ibi inonasteria ad instar basi- 
licae vaticanae , quorum monachi laudes die nocluque cane- 
vent in eadem l)a«ilica instituit Greg. III. 105. 

— Fastigio argenteo a Valentiniano ornata p. 36. 



4(2 FCflLFSIARUM CIHBAiNAHlM 

— Qiiaodnrn ibi ad stationiiin nsnin recondila p. 40. 

— Ihi lolian. arHiicpiscopus iuraincnlo se a ciiininihns pur«:at 
3M. T.itaniae ex eadeni basilica in calaniitatibus praesertim , die 
sabbati 118. ll)i deponitnr (lonstantinns antipapa 131. A Carolo 
inaano invisitur 155. 156. (liborinm ibi construit Leo III. 206. 

— (.iboriuin velis ornatuin a IVicol. I. 327. Teclum, quadripor- 
ticus, atria, et fontes ab Hadriano l. restaurantur 167. 

— Septein episcopi Cardinales ibi per bebdomadas missas cele- 
brant 139. Officia reliqua prius soli monachi proximi mona- 
sterii S. Pancratii, posten iidem cum monachis monast. S. An- 
dreae et Bartholomaei, quod dicitur Honorii papae, celebrarunt 
ex lladriani I. institutione 166. S. altaris ambitum, ubi plebs 
consistit, largiorem facit Sergius II. Idem confessionem con- 
dit, et ut sacra limina conspici possent, arcus construxit 253. 

— Camera ibid. a Sixto III. constructa p. 37. et a Leone III. 178. 

— Capitur ibi Martinus I. 71. 

— Dona eidein oblata a Greg. IV. 244. 245. 

— Dona p. 37. 39. 48. 106. 308. 350. Kadriani I. 158. 171. 172. 
Leonis III. et Caroli magni 184. Leouis III. 187. 192. 203. 
204. 208. 

— Ibi eligitur Symmachus 43 , nec non Dioscorus antipapa 50. 

— Ante eius fores simulacra et iiaereticorum libri comburuntur 
a Symmacho 44, et ab Hoiinisda 47. 

— Baptisterium lateranense p. 18. restauratum et ornatum a 
Sixto IIL p. 36. et not. Holst. seu additiones ex ms. in fine 
libri. Tria oratoria il)id. ab Hilaro constructa p. 38. Aliud 
S. Stephani oratorium p. 40. Bibliothecae duae ibid. ab Hilaro 
constructae p. 40. Acolythus ut non baptizaret ibi cum diaco- 
no, sed subdiaconus, statuit Bonif. V. 64. Oratorium S. lohan. 
evang. Ibi Hadrianus baptismum celebrat 156. Aqua Claudia 
impleri solebat 164. Vocatur ad Fontes 203. 204. Item vocatur 
Studium , ubi fuit S. Gregorii camera. Anon. in cod. urb. n. 
410. fol. 225. terg. 

Lateranensis basilica 'ireg. IX. an. 9. ep. 105. 

— De l)eiieficiis quae apud Asculum possidet, idem an. 55. ep. 36. 
Lateranensis ecclesia restaurata abs lohau. XXII. UgheL tom. 1. 

coL 319. part. 2. 

— S. loiianuis lateranensis columnae quatuor aereae^ex Capitolio 
desumptae. Lucius Faunus lib. 2. c. 7. et lib. 3. c. 14. Ga- 
muccius p. 92. 



MAGNUS CATALOOUS. 413 

Lateranensis ecclesiae in sanctis Sanctorum reliquiae, et nonnul- 
la de ecclesiae et palatii locis cod. vat. 4265. fol. 212. a terg. 
Lateranensis campus. Nardin. p. 101. 

— Capitulum lateranense canonicos eligebat. Innoc. III. an. 9. 
ep. 170. 

— Ecclesiae prior. Innoc. IV. an. 5. ep. 159. 

— Prior basilicae ad Sancta Sanctorum. Ibid. ep. 869. 982. 

— Apex cecidit in terraemotu anni iubilaei, de quo Petrarcha 
ep. 7. lib. 11. 

— Ecclesia flammis absumpta aevo Petrarchae ep. 9. lib. 15. 
Lateranensium canonicorum regula. Honor. III. an. 1. ep. 107. 

Alia vid. Scuta. Vestiarium, Lardarium. 
Leones duo porphyretici qui ad latus portae lateranensis exta- 
bant ad ornandum Felicis aquae fontem Sixtus V. adhibuit. 
Avv. deir an. 1.387. li 28. nov. 

— Sepulchri Silvestri II. sarcophagus aqueo sudore, Pontificum 
obitus praenuntiat. Chron. pontif. post Ranulphi Cestriensis 
polychronicon in cod. vat. 1959. fol. 163. terg. 

— Capitum SS. Apostolorum claves a Pontifice et Conservatori- 
bus tenebantur. Burcard. diar. Alex. die 1. ian. an. 1498. ubi 
ea ostensa fuisse Bogislao Pomeraniae duci refert. 

Lateranensis sanctuarii velus descriptio in cod. regio alex. n. 579. 
fol. 86. 

— lohannes Baptista Helicona canon. lateranen. capituli nomine 
apud regem Gallorum egit, obtinuitque ut abbatia sex millium 
scutorum basilicae largiretur: reginae enim erat acceptissimus, 
magnoque Etruriae duci. Avv. delli 11. apr. 1607. 

— lacobus fil. lohannis de S. Maria rotunda canon. lateranen. 
Bened. XII. an. 3. de curia ep. 278. 

Lateranense episcopium spoliatum ab Exarclio sub papa Severino 
66. I])i domum et oratorium S. Dei genitricis construit Nico- 
laus 1. 327. Ibi basilica in qua clerici commorabantur 299. 
Ornatur a Leone IV. 259. Idem antiquos eius usus et accu- 
bitum Leonis III. restituit 261. 262. 

— In patriarchio lateranen. extra basilicam Theodori papae in 
sede, quae dicitur sub apostolis, Sergius I. advenientes exci- 
pit87. Tridinium ibi Zacharias construit 112. Totuni patriar- 
cliium ornat restauratqiie 112. Varia eius loca , il)id. Clerus ibi 
manebat 118. Nemo in ipsum armatus ingrediebatur 140. Pan- 
det ibi lladrianus cum Carolo niaguo die Paschae 156. 



414 KCCLKSIAUIIM UUIIANAKIIM 

Laleraiiensi de palalio Ste|)liamis VI. (•ousecrandiis ad valicanani 
basilicani accedit 31(). Iteni lladr. II. p. 331. Bened. III. 300. 
Steph. IH. 134. 

— In lateranensi palatio, in loco dicto sua apostolis, synodus a 
Nicolao l. coacta 311). A.lia in lateranensi hasilica sub Steplia- 
no III. 136. Eius decreta in vaticana publicantur 13S. 

— Patriarchi laterauen. custodia quae vocatur Ferrata in cella- 
rio maiore 135. Transenna campi lateranensis 135. Balnea ex 
aqua Claudia 164. Vestiarium 176. Triclinium maximum a 
Leone III. fundatum 179. 183. 188. 

— Palatii seu episcopii lateranen. vestiaria 346. cellaria et hor- 
rea 135. 145. 160. 147. Vicedominium 131. Vestiarium 132. 
176. Balneum 133. 244. 

— In patriarchio lateranen. centum quotidie pauperes a para- 
cellario ali iubet Hadrianus I. 191. Turrim ibi cum porticu 
et solario seu deambulatorio construit 162. Solarium restau- 
rat Leo III. 207. Macronam a campo et ultra imagines apo- 
stolorum cum eius camera a fundamentis renovat ibid. Tri- 
clinium cum absida et alias absidas duas dextra laevaque in- 
fra paracellarium condit Greg. IV. 1:37. Idem Pontifex multa 
ibi reficit et ornat , nempe descensum qui paracellarium re- 
spicit usque ad oratorium S. Laurentii , et balneum iuxta pa- 
racellarium 244. 

— Lateranense palatium ad habitandum aptare cogitavit Pau-- 
lus IV. Awisi de' 5. nov. 1561. 

— Canonicis ad habitandum tradit Paulus V. Av. 15. novem. 
1608. 

Lateranensis palatii Ptochium eiusque bona. Vide Honorii II. bul- 
lam de eisdem an. 1118. apud Margarin. tom. 3. coll. ms. 
Erat iuxta gradus scalae palatii. 

— Ibi aurea basilica. Montef. tom. 1. itin. ital. pag. 372. 

— In lateranensi palatio pauperes et illustres personae hospi- 
tabantur. Anast. bibl. in collect. pag. 99. 107. 

— Ibi carcer. Ibid. 99- 

— Monasterium ibi condidit Eugenius IV, et ecclesiam instaura- 
vit , et tunc multae antiquitates ibi repertae. Auon. vat. cod. 
611. fol. 78. 

— Lateranensium canonicorum eorumque prioris specialem fieri 
mentionem in bullis iubet Honorius III. an.. 4. ep. 552. 

— Pauperes numero centum ibi alebantur sub Hadriano ut vi- 



MAGNUS CATALOGIJS. 415 

detur primo. Deusdedit in coll. can. lib. 3. c. 149. in wd. vat. 
fol. 86. a. circa medium. 

— Prior lateranensis a canonicis electus et a Papa probatus. lo- 
han. XXI. reg. an. 1. ep. 14. 

— Canonicos regulares ab Eugenio IV. Laterani collocatos, et a 
a Callixto III. sublatos , Paulus II. restituere conatus fuit, 
eiectis per varias artes cononicis saecularibus , quod lloma- 
nis valde displicebat. Platina in vita Pauli II. 

— Sixtus IV. lateran. basilicam repurgavit et stravit. Equum 
aeneum Antonini Pii restauravit. Platina in eius vita. 

— Alex. VI. tectum refecit. Burcard. diar. in ms. fol. 71. 

— In concilii aula lapis mensura Christi dicitur. Burcard. diar. 
Innoc. VIII. fol. 115. terg. in cod. urbin. Lapis iste positus 
erat super quatuor columnis , ibid. fol. 138. 

— Pro lateranensi hospitali bulla Honorii II. anno 1128. in col- 
lect. ms. Margarini in arch secreto. 

— Lateranen. palatium. Vide cellarium S. Rufinae , ubi de Lar- 
dario. Vestiarium sanctae Mariae ad martyres. 

— Theodori papae basilica in patriarchio lateranensi. Steph. IV. 
epistola in cod. carolino ep. 46. 

— S. Archangeli oratorium in patriarchio lateranensi condit or- 
natqueLeo III. 207. Muneribus douat Paschalis I. 226. 

— S. Caesarii oratorium in sacrosanctoet sacro palatioubi Sergius 
I. eligitur, et in patriarchium lateranense deducitur 8.5.Alia 132. 

— S. IMariae virginis oratorium in patriarchio lateranensi 327. 
Theodori papae basilica 87. 112. 140. 

— Oratorium S. Silvestri in episcopio lateranen. a Theodoro con- 
ditum 69. 276. in parte exteriore episcopii 85. 112. 

— Ecclesia S. Salvatoris iuxta episcopium lateranense. Concilium 
ibi celebrat Martinus I. 70. 

— In basilica lulii, vel Vigili, ut alii codd. habent, apud La- 
teranum prandet Constans imp. 73. Basilica domus luliae quae 
super campum respicit 85. 

— S. Petri oratorium in patriarchio lateranen. ornatum a Gre- 
gor. II. 97. 

— Sancta sanctorum memorantur 297. Eorum prioratus et ca- 
nonicatus ecclesiae lateranensi a Martiuo V. uniti an. 1423. 
In collect. ms. Margarini. Ibi in capienda poutilicatus posses- 
sione novus pontifex sistitur. Burcard. diar. Innoc. VIII. in 
cod.^urbin. fcl. 109. 



4h; i:(:(:i,Ksi4UiiiM DunANViUiM 

Nicolaitanain li. e. Nicolai I. basilic.ain quae omnes iatera- 

uenses basilicas piilchriludine siiperabat, ornat Uadr. 11. 332. 
lohannis evanpielistae inonasterium lateranensi basilicae in- 

serviens 105. Ecclesia iuxta patriarclnum lateranense 190. 
lohan. Baptistae monasterium lateranensi basiiicae addictum 

105. Ecclesia iuxta patriarchium lateranen. 199. 
Pancratii monasterium lateranensi basilicae addictum 105. 

194. 201. Eius monachi recitabant officia in basilica latera- 

nensi 166. 
S. Laurentii oratorium in patriarchio lateranensi 131. Prope ip- 

sum habitaculum condit Greg. IV. 244. quod Sancta Sancto- 

rum dicitur. Burcard. diar. Innoc. VIII. in cod urbin. fol. 

110. a terg. Prior basilicae S. Laurentii , quae S. Sanctorum 

dicitur , ibid. lam non erat prior tempore Innocentii octavi , 

et Sancta Sanctorum ac basilica laterauensis unum idemque 

erant. Burcard. ibid. fol. 139. Vide supra Sancta Sanctorum. 
Leoniana domus in Laterano , fortasse triclinium. Ibi con- 

sistorium et synodum agit Nicolaus 314. 323. 
S. Laurentii ecclesia 288. 
S. Laurentii Cardinalis laudes in pal;'{io lateranensi facit die se- 

cunda Paschae. Cenc. camer. p. 188. 
S. Laurentii basilica super S. Clementem Regione III. restaura- 

ta a Stephano IIL 118. 
S. Laurentii iuxta tiieatrum , nunc in Damaso p. 29. 30. In- 

staurata ab Hadriano L 159. Donis ornata a Leone III. 190. 

200. Restaurata ab eodem 207. De hac ecclesia late Ciampi- 

nius de vicecancellario. 

— In Damaso. Honor. HI. an. 2. ep. 908. 

— Eius cappellani et clerici subiiciuntur Cardinali titulari su- 
per scrutinio , baptismo , manuali obedientia , correctione , in- 
terdicto et excommunicatione. Honor. III. in reg. an. 4. vel 
5. ep. 144. 

— S. Laurentii in Damaso canonicus magister Angelus de Mon- 
te. Innoc. IV. an. 5. ep. 285. 471. 

S. Laurentii extra muros a Constantino aedificata in agro Ve- 
rano super arenario Cryptae p. 22. Presbyteri ibi ad paeniten- 
tiam et baptismum constituti pag. 40. Prope ipsam basilica 
S. Mariae 264. et S. Stephani 265. Duo olim ibi monasteria 
265. Unum Leo fV. resdtuit titulo "S. Stephani et Cassiani, 
ibid. Eamdem Gregorius II. restaurat 95. Tectum et alia re- 



MAGNUS CATALOGIIS. 417 

ficit Hadrianiis 1. 158. 168; item porticum ab urbe ad ipsam 
ecclesiam 168. 

— Confessio argento et pretiosis lapidibus ornata a Felice III. 
p. 36, et ab Anast. II. 43. Imaginibus aureis ab Hadriano I. 
172. 

— Ciborium pannis ornatum a Nicolao I. 327. 

— Porta ipsi propinqua S. Laurentii vocatur. 

— Pauperum ibi habitacula 45. 

— Dona varia p. 39. 40. 50. 301. 303. 309. A Leone IV. 244. 
Ab Hadriano 1. 163. 173. A Leone III. 177. 185. 188. A 
Gregorio IV. 238. 

— S. Laurentii extra muros Amicus subdiaconus Card. et abbas 
subscribit bullae Gelasii II. pro ecclesia S. Fridiani Attoni 
praeposito inscripta , quam vidit Panvinius , ut patet ex eius 
schedis libri de Cardinalibus in arch. secreto fol. 151. 

— Monasterium ibid. ord. S. Bened. Nicol. III. an. 1. epistola 
97. pulcra. 

— Conservatores eidem dati a Bened. XII. Vide S. Praxedis. 

— Ad S. Laurentium in Balneo monasterium ab Hilaro funda- 
tum p. 40. supra S. Laurentii corpus basiiica a Pelagio II. 
constructa i'i. 

— Ad Balneas monasterium in urbe ab llilaro papa conditum. 
Antiqui annales a Cuspiniano de Coss. laudati ad an. 462. 

— S. Laurentii sub Capitolio. Vide SS. Sergii et Bacchi. Alins 
prope Capitolium dicitur in vetere urbis descriptione apud Ma- 
billon. in analect. tom. 4. p. 506. Sed p. 511. vocatur S. Lau- 
rentii in Minerva. Vide Martinellium p. 162 

S. Laurentii ad Formosam ecclesia ab Hadriano I. restaurata 167. 
donis aucta a Leone III. 188. 189. 200. 

— Mabillonius iter. ital. p. 82. ait esse ecclesiain S. Laurentii 
in Panisperna. 

S. Laurentii Lucinae ecclesia 180. 309. A Benedicto II. restaurata 
81. Ab Hadriano I. 167. Memoratur in addeudis Sergio II. 
ex ms. Dona eidem a Sergio I. 89. A Leone III 109. 200. 
A Gregorio IV. 240. 

S. Laurentii in Lucina Cardinalis et clerici compositionem san- 
ciunt cum rectore ecclesiae S. Apolliuaris super coutrover- 
sia de cappellis S. Mariae de Posterula , S. Blasii de Poste- 
rula , et S. Cosmae de monte Granatorum. Innoc. III. an. 8. 
ep. 159. Alia de eadem subiectione epistola Ilonorii III. iu 

27 



418 ECCLESIAKUM URBA^AIUJM 

regesto an. 4. vel 5. ep. 1C2 , siniilis alteri epistolae de eccle- 
s-a S. Tiaurentii in Daniaso. 

— Cardinalis Hononien. frater Nicolai V. in aedil)us eidem ec- 
clesiae pro[)inquis habitavit. lacob. Volater. diar. nis. Sixti IV. 
fol. 29. 

S. Laurentii in Lucina canonicus Leonardus. Innoc. IV. ep. 

509. an. 5. 
S. Laurentii in Miranda. Vide SS. Comsae et Damiani. 

— Dicta etiani S. Laurentii in Novamento. Anon. in cod. urb. 
n. 410. fol. 244. 

S. Laurentii in Minerva. Vide S. Laurentii sub Capitolio. 

S. Laurentii in Palatinis monasterium restaurat et cum proximo 

monasterio S. Stepbani , quod cognominatur Bagauda , coniun- 

git Hadrianus I. 167. Eius monachos officia recitare iubet in 

titulo S. Marci. Ibid. 
S. Laurentii et Silvestri monasterium apud Pallacinas prope ec- 

clesiam S. Marci 310. 301 201. 246. 
S. Laurentii monasterium ponitur in clausura abs lohan. XIX. 

apud Ughel. tom. I. col. 114. 

— S. Laurentii Panispernae monasterium unitum monasterio Ca- 
vensi. Bullar. casin. tom. 2. con. 182. Vide S. Laurentii in 
Formonso. 

S. Laurentii in Panisperna subter ecclesiam reperta statua dei 
Panis. Vide notas ms. ad Hugonium de stationibus in biblio- 
theca Card. Imperialis. 

— In Panisperna indulgentiae recensentur in cod. vat. fol. 285. 

— Conceditur abbati Cavensi. Bull. casin. tom. 2. c. 17 an. 1168. 
S. Laurentii Pensilis prope S. Marcum. Cenc. camer. p. 189. 

— In Pusciola subiecta capitulo S. Caecilae. Innoc. II!. ep. 73. 
an. 7. 

Lateranensis ad Taurellum basilica l^i^. 

S. Laurentii de prima porta hospitale. lohan. Buccamatius Card. 

tusculanus in testam. an. 1309. inter Panvinii schedas de Card. 

in arph. secr. p. 54. 
S. Laurentii monasterium in insula portus romani 161. 
(S. Laurentii in civ. Tiburtina 191.) 
S. Leonis iuxta monasterium S. Andreae ad Clivum Scauri in se- 

ptem viis. BuUar. casin. tom. 2. can. 112, et 150. 
S. Leonis oratorium in ecclesia S. Stephani prope basilicam S. 

Laurentii extra muros 265. 



MAGINIJS CATALOOUS. 4l'J 

( S. Leonis in civ. I.eopoli prope Centumcelias 291. ) 
Leoniana basilica ubi die paschae secunda Papa conviviuin ce- 

lebrat. Cenc. camer. 188. 
Leoniana civitas a Leone IIL struicoepta, mox demolita muris 

cingitur a Leone IV. 278. Eius portae 280. 
S. Leonardi de ponte Grandinato unita ecclesiae S. Spiritus in 

Saxia. Greg. IX. an. 14. ep. 172. 
S. Leucii martyris basilica prope pontem Milvium 290. 297. in 

via flaminia quinto ab urbe milliario, restaurata ab Hadriano 
^ I. p. 169. 
S. Lucae ecclesia vetus pictorum , ad plateam S. Mariae ma- 

ioris conficiendam demolita fuit, eiusque loco S. Martinae ec- 

clesia eisdem tradita. Vacca relat. antiq. rom. n. 68. 
S. Luciae diaconiae duae , una ad Septa solis, alia in Orphea , 

ut apparet ex bulla Caelestini II. in coll. ms. Margar. tom. 3. 

n. 182. an. 1143. Videndum qualis sit iila quae dicitur iuxta 

Heliogabalum. 
S. Luciae in Septisolio erat diaconia die 23. martii an. 1557. Vi- 

de acta consistorialia. 
S. Luciae in Septizonio a Sixto V. demolita. Torrig. della chie- 

sa di S. Teodoro p. 178. 
S. Luciae in Septizonio , Septisolio , Septodio , septem viis 71. 

duae ecclesiae. Nardin. p. 116. Mabillon. anal. tom. 4. p. 503, 

Faunus lib 3. c. 11, Maurus c. 6. p. 48, Gamuccius 82. 
S. Luciae iuxta Heliogabalum tit. cardin. Anacl. antipapa ep. 10. 
S. Luciae inter imagines diaconia , fortasse S. Luciae in Silice. 

Signorilis fol. 49. 
S. Luciae in septem viis diaconia 188. 200. 242. Montefalcon. 

iter. ital. tom. 1. pag. 145. 146. 
S. Luciae in Orphea 188. 207. 239. Diaconia 200. 
S. Luciae in Orphea , ubi draco 201. 
S. Luciae de confinio. Greg. IX. reg. an. 7. ep. '231. 
S. Luciae in montibus aichipresbyter. Innoc. IV. an. 5. ep. 884. 

893. 
S. Luciae archipresbyter. Innoc. IV. au. 5. ep. 229. 
S. Luciae de Renati. Bullar. casin. tom. 2. const. 112. et 150. 

et aliis quae de abbatia S. Pauli agunt. 
S. Luciae in Uenati monasteiium 188. 202. 
S. Luciae oratorium iii inonast. de Seivnalis 242. 
S. Luciae hixta S. Silvestrum ab Honorio l. condita 66. 



420 ECCLESIAIIUM IIRUAIN ARIIIM 

S. lAiciae orntoriiini in xenodoclno 203. 

S. liUdovici gallicanae nationis traditur presbyteris oratorii gal- 
licani. Av. di Uonia 7. dec. 1022. 

— Ad Lunam nionasteriuni p. 40. 

— Ad Lunani jnonasterium. ab llilaro papa conditum. Antiq. 
annales a Cuspiniano laudati ad an. 462. 

Lutarae monasterium , ibique oratorium S. lohannis 203. 

M 

IMagdalenae. Vide S. Maria del reposo. 

Magdalena hospitale , alias Bactensium , prope S. Mariam ro- 

tundam iuxta arcum Pietatis. Anon. in cod. urb. n. 410. foL 

205. terg. 
S. Marcelli papae ecclesia 240. 
S. Marcelli papae martyris titulus donatur variis muneribus a 

Stephano VI. 351. Alia dona 189. 200. 24C. S. Marcelli titu- 

lus in via lata restauratus ab Hadriano I. 170. 
S. Marcelli ecclesia. Innoc. IV. an. 8. ep. 104. 
S. Marcelli ubi porticus et altare SS. Dignae et Emeritae. Acta 

earumdem cod. 6076. fol. 33. c. 2. 

— Benedictus presbyter eiusdem ecclesiae vitam earumdem San- 
ctarum scripsit, et dicavit consacerdotibus suis. Ibib. foL 30. (1) 

S. Marcelli in quartodecimo a Leone III. restaurata 192. 

S. Marcelli in via salaria. Marcellin. in chron. pag. 77. ubi ait 

Vigilium papam ibidem sepultum. 
S. Marcelii via salaria in coemeterio Priscillae 58. 
SS. Marcellini et Petri ecclesia iuxta Lateranum reaedificata a 

Greg. III. 106. 
Marcellini et Petri basilica a Constantino fiuidata inter duas lau- 

ros et mausoleum Helenae matris suae pag. 23. 
Marcellini et Petri coemeterium in via lavicana ab Honorio I. 

renovatum 65. S. Marcellini 90. 
S. Marci ecclesiae porticus , quae vocatur in Pallacinis , prope 

S. Mariam in via lata pag. 310. 201. Titulus S. Marci 175. 

190. 200. 238. 242. Ecclesia S. Marci restauratur ab Hadriano I. 

158. 159. Donis ab eodem augetur 167. 175. Monachorum mo- 

nasterium S. Laurentii in Palatinis , et S. Stephani quod ap- 

pellatur Bagauda. Ibi sacras horas recitari iubetur 167. A fun- 
(I) Istius vitae prologum nos edidimusiu hoc Spicilegio T. IV. p. 288. 



MAriNUS CATALOOl S. 421 

damentis a Greg. IV. restauratur , et doiiis ditatur23.j. 238. 
S. Marci ecclesia 90. 96. ad Pallacinas. 

— Transactio cum ecclesia S. Mariae supra Minervam. Vide S. 
Mariae supra Minervain. 

S. Marci ubi iactus monetarum die secunda jiaschae. Cenc. cn- 
mer. pag. 188. Caietanus 270. Vide pag. 230. 

— Ibi post cappellam pontificiam SS. reliquiae in processione de- 
latae. lac. Volater diar. ms. Sixti IV. fol. 47. a terg. an. 1481. 

— Ibi cappelia in octava die festi corporis Ciiristi cum interven- 
tu senatoris et conservatorum , qui calicem et intortitia offe- 
runt. Burcard. diar. Innoc. VIII. die 12. iun. 1488. 

S. Marci l)asilica in via appia 106. 

S. Marci in via appia restauratur a Beued III. 303. S. Marci 90. 

SS. Marci et ^Marcellini ecclesia in via appia. Mabillon. anal. tom. 

4. p. 502. 503. 513. 
S. Marciani quae sita est in Domucella , quae vocatur Balnearo- 

la 288. 
S. Mariae basilica prope basilicam S. Laurentii extra muros 264. 

274. 275. 281. fol. 83. Ibi vigiliae in Assumptionis festo ce- 

lebratae, ibid. Oratorium S. Barbarae in eadem ecclesia 264. 

Porticus ibi reiiovata a Leone IV. 284. Dona eidem coUata ab 

Iladriano I. 165, ul)i et maior vocatur, et p. 168. 
S. Mariae oratorium in monasterio Michaelis 202. In monaste- 

rio aquae Saiviae 203. 
S. Mariae monasterium quod appellatur Ambrosii 202. 

— Ambrosii alias de Maxima. Nard. 328. Turrig. de ecclesia S. 
Theodori pag. 25 L 

S. Maria autiquu , quae nunc nova dicitur , antiqua autem vo- 
catur in vetere urbis regionum descriptione apud Mabillonium 
tom. 4. analect. p. 510. 511. 

S. Mariae antiquae iuxta viam sacram a lohanne VII. ornata 90. 
Vide diaconia antiqua. A Leone IV. a fundamentis renovata 
novae nomen acquirit 300. 316. A Nicolao I. picturis ornata, 
ibid. A Benedicto III. donis aucta 300. 301. 

S. Mariae in Aquiro diaconia 105. Bened. canonicus apud Ma- 
billon. p. 143. Nardiu. p. 365. 367. 

S. Mariae in Aracaeli , cuius scalae marmoreae ab Othoue me- 
diolanensi senatore urbis ex ruinis templi Quirini in Quiriuali 
monte extantis constructae an. 1348. die 25. octob. Franciscus 
Albertinus de urbis antiq. tit. de lemplis fol. 35, el Pompo- 



422 KCCLI.SI AHIM IKHANARIIM 

niiis I,;irtiis de eisdcni lif. 'rrnipliiin lleiruliset Quirini. Ga- 
inuccins p. 127, K;iunus lil). I. ('jip. <). Vlde S. Mariae de Ca- 
pitolio. 
S. Mari;ie »ie ^irca JNoe doininormn de Molaria. (laffarellus de 

ronianis fainiliis ins. in cod. vat. n... fol. lU. 
S. Mariae in ;ucu. Vide S. Mariae in foro. 
S. IMariac de Astillis doniinoruin de Astallis. Caffarelhis de fa- 

miliis roiuanis nis. in cod. vat... fol. 111. terg. 
S. Mariae in Atriano, ^el Adrianio , vel atrio, diaconia extra 
* portani S. Petri ab lladriano restaurata 105. 109. 
S. INIariae in Aventino. Anon. in cod. urh. n. 410. fol. 206. 
S. INIariae Calixti. \ ide S. Mariae trans Tiberiin. 
S. IM;(riae in Campo, ubi templum litis. Anon. in cod. urb. n. 

410. fol. 223. 
S. IMariae in Campo, ubi puteus S. Probae, et hospitale Alba- 
nensiuin. f^aunus lib. i. c. 7, Maurus c. 12. p. 82, Conlarenus 
p. 118, Boissardus topogr. urbis part. 1. p. 85. 
S. IMariae de Campo in Puteo. Alex. IV. epistola in cod. vat. 

3457. fol. 42. 
S. Mariae in Campo sancto. Vide S. Mariae Pietatis. 
S. Mariae in (^aunapara. Vide S. Mariae in foro, et Turrigium 

de ecclesia S. Theodori p. 250. 
S. IMariae in Cannella. Turrig. de crypt. vatic. p. 318. 
S. Mariae de Cappella , alias ad Pineam , trans Tiberim. Mabillon. 

iter ital. p. 146. 

S. Mariae de Capitolio ubi Fratres minores. Testamentum lohan. 

Buccamatii Cardinalis tusculani an. 1309. inter Panvinii sche- 

das de Cardinalibus in arch. secr. fol. 54. in-4. Vide S. Ma- 

riae in Aracaeli. 

S. Mariae sub Capitolium. Maurus cap. 13. p. 90, Gamuccius 

p. 139, Faunus lib. 4. c. 22. Vide Capitolii abbas Dominicus. 

S. Mariae in caput porticus diaconia extra portam S. Petri ab 

Hadriano I. restaurata 165. 
S. Mariae in Cartine iuxta pontem ruptum. Vide Anon. in car- 
mine. Sed non potest esse transpadana , nam pons ruptus est 
pons Sixti. Anon. in cod. urbin. n. 410. fol. 214. 
S. Mariae de Cattabariis. Vide S. Benedicti de Clusura. Consule 

Nardinum p. 333. 
S. Mariae de Cellis. Vide S. Mariae de Thermis. 
S. Mariae Scholae graecae in Cosmedin diaconia amplior a fun- 



MAONUS CATALOGIIS. 423 

damentis aedificata ab Iladriano I. 1G7. Donis aucta a Leone 
III. 186. 108. 209, et a Gregorio TV. 239. 
S. Mariae in Cosniedin diaconia niuneribus ditata a JNicolao I. 
p. 308. 315. Hospitio ad Pontificuni conimoduin ampliata 310. 
Secretario cum porticu, item triclinio et oratorio S. JNicolai 
aucta 320. 

— In Cosmedin restaurata a Gelasio II. Vide eius vitam n. 16. 
et ibi Caiet. p. 50. 

— Eius ciborium a Bonifacio VIII. constructum, cuius tempore 
Adeodatus, et Cosmas eius pater, nec non lacobus floruerunt, 
primi enim in eo ciborio nomen inscribitur. Caiet. ibid. p. 51. 

S. Mariae in Cosmedin concessio ab Eusenio IV. monachis S. 
Pauli facta confirmatur a Nicolao V. in coliect. ms. Margarini 
ex archivio monast. S. Pauli c. 1. P. n. 17. 

— Alia Pii II. confirmatio. Ibid. n. 18. 

— Ibi S. Thomas cantauriensis tenuit scholas. Anon. de urbis 
antiq. in cod. vat. n. 4265. fol. 215. terg. in fine. 

S. Mariae in Cosmedin. Vide scliola Graecorum. 
S. Mariae in Cosmedin. Vide S. Tliomae montis Sabellorum. 
S. IMariae in Cosmedina. Vide S. Maria transpadina. 

— Ibi moniales seu potius diaconissae Deo dicatae. Malnllon. iter 
ital. p. 148. 151 , ubi et alia de eadem ecclesia. 

S. Mariae in Crypta Agonis. Vide S. Eustachii. 

S. Mariae in Cyro diaconia 199. 2/6. 

S. Mariae, quae cognominatur Domine quo vadis. Bullar. casin. 

toin. 2. con. 112. Vide S. Mariae de Palmis. 
S. Mariae, quae vocatur in Donmica diaconia 186. 192. 195. 198. 

209. Restauratur, eiusque propiliatorium et confessio ornatur 

a Paschale I. 220. 230. 
S. Mariae de ferrariis prope S. Nicolaum de Colosseo. Cenc. ca- 

mer. p. 1. 
S. Mariae dc Fontana. Martinus poiouus p. 47. 

— In Fontana ubi Fauni templum. Cod. vat. 4265. fol. 211. 
S. Mariae in Fonticana restaurata a Eeone III. 177. 

S. Mariae in Fornica. Nardinus p. 201. 370. 374. 

8. Mariae in Foro. In catalogo ecclesiarum quibus Papa olim 
presbyterium dabat apud Cenc. camer. edit. Mabillon. tom. 2. 
itin. ital. p. 194. in fine memoratur; nec potest esse S. INIar- 
tinae ecclesia , nam ea ibid. memoratur p. 192. 

— INicolaus Signorilis in cod. ms. vat. n. 3536. fol. 53. in cata- 



42 1 KCCLESIARIIM KRRANARIIM 

loijo ecolesiarum url)is jwnit S. Basilium, S. Mariam in Foro, 
S. liadrianum, S. INlartinum , SS. Seriiium et Bacolium , S. Ma- 
riam dc Cannapara, S. Mariam de inferno, S. Tiieodorum , 
S. (ieoraium; ex quo patet diversam fuisse a S. Maria libe- 
ratrice. Videtur itaque fuisse in foroNervae, et fortasse ea est 
quae S. Maria in arcu vocatur apud Flor. Martinel. p. 3C9. 

S. Mariae de Fovea seu de Patrocerio. Turrig. de ecclesia S. Tlieo- 
dori p. 251. 

S. Maria de Gratia, alias delle Grazie, e regione ecclesiae S. Ma- 
riae liberatricis. Anon. de urbis antiq. in cod. urbin. u. 410. 
fol. 203. a terg. ubi ait in earum medio esse viam trium co- 
lumnarum. Anonymus Eugenii IV. coaetaneus, in cod. vat. 
6311. fbl. 58. ait inter eas ecclesias fuisse arcus lateritios Ro- 
muli, aevo suo collapsos. 

S. Mariae de Crvpla picta. Vide S. Barbarae. 

S. Mariae Magdalenae cappella ad radicem montes Mali ubi Pon- 
tifex veniens ad urbem a clero excipitur. Greg. X. caeremo- 
niale apud Mabillon. p. 231. 

S. Mariae monasterium quod appellatur luliae 202. 

S. Mariae in lulia hodie S. Annae. Turrig. de ecclesia S. Theo- 
dori p. 251. 

S. Mariae deinferno, vel de poenis inferni, vel liberatricis , liis 
enim nominibus appellat Georgius Fabricius in lib. cui tit. 
Roma p. 270. Sed p. 94. simpliciter ait divae Mariae de poenis 
inferni, et alibi pag. scilicet 294. meminit ecclesiae S. Silve- 
stri in lacu iu foro romano , non dicens eandeni esse ac S. Ma- 
riam liberatricem, licet unani eandemque fuisse constet. Vide 
S. Silvestri in lacu. Pyrrhus autem Ligorius p. 32. vocat S. Ma- 
riae in valle inferna, aitque eani in ipsis antiquitatum rude- 
ribus sitam fuisse. Et p. 39. ait: S. Maria liberatrice dall' in- 
feruo. In iisdeni ruderibus structum fuisse sacellum S. Mariae 
de inferno ait Boissardus in urbis topogr. tom. 1. p. 54, qui 
auctor ecclesiae eiusdem typum exhibet in tabula fori boarii 
ad calcem tom. 1. Errat autem idem auctor dum duas facit ec- 
clesias S. Mariae liberatricis et S. IMariae de inferno, primam- 
que cum S. INlaria de Gratia confundit. Ibid. p. 53. 54. 

— Sita est in parochia S. JNicolai in carcere. Turrigius de ecclesia 
S. Theodori p. 253. ex instrumento quodam an. 1589. scripto. 

— Nomen habuit a loco ubi sita erat, qui infernus antiquitus 
vocabatur. Vide S. Antonii. Martinus Polonus p. 46: templum 



MAGNUS CATALOGUS. 425 

Vestae ubi dicitur infernus. Haec autem loci denominatio an- 
tiqua esse videtur, ibi enim fuit lacus, in quein sese praeci- 
pitem dedit Curtius, ibique repertam fuisse Curtii equestrem 
statuam in Capitolio servatam, testis est Flaminius Vacca num. 
2, ideoque locus ille haud immerito dici potuit infernus; et 
ecclesia ibi Mariae virgini dicata de inferno dici potuit; nec 
non alio nomine S. Silvestri in lacu, quia prope Curtii lacum 
a S. Silvestro aedificata fiierat. 

S. Mariae in Kathincio ad pontem Antonini , hoc est quatuor 
Capitum. Cod. vat. 4265. fol. 211. terg. 

S. Mariae ad Macellum martyrum. Nardinus p. 148. 

S. Mariae ab antiquis Liberii dicta , iuxta macellum T.iviae a 
Felice III. fundata p. 35. 36. Quaedam vasa ad stationum usum 
ibi recondita p. 40. Ad praesepe; ibi capitur Mauritius imp. 
rebellis 68. Martinus I. occidi periclitatur 71 , cum i])i in vigilia 
nativitatis Domihi nnissas celel)raret. Nicolaus I. ibi Rothadum 
episcopali dignitati restituit 322. Processio ad ipsam in festo 
Assumptionis 262. Vide S. Iladriani ecclesia. Gerontocomium 
post eius absidam in monasterium convertit Greg. II. 95. Eius 
monaciii una cum aliis monasterii S. Andreae in Barbara lau- 
des quotidie in dicta basilica l)eo canebant. Ibid. 172. die pa- 
schae missas coram Carolo magno ibi celebrat Hadrianus 156. 

— In eius secretario Hadrianus H. audit imperatoris graeci .le- 
gatos 335. Ibi eligitur Stephanus III. 116. Litaniae ad ean- 
dem in calamitatibus, praesertim in sabbato, sub Stephano III. 
118. Ciborium, camera, el quadriporticus ornata a Leone III. 
177. 205. 

— Ciborium pannis ornatum a Nicolao I. 327. Candelabrum ibi 
super columnas ad instar ecclesiae S. Petri 104. Oratorium ibi 
ad praesepe 104. Tectum restauratur a Greg. IH. 106. 

— Luminaria ibi dotant Agatho 79, et Paschalis I. 227. 

— Luminaria ibi in vigiliis instituit Stephanus VI. 349. 

— Pharum cum dote , ut dominicis et festis diebus iuxta lecto- 
rium arderet, Leo IH. condit 211. 

— Dona varia 50. 106. 300. 308. 309. 319. Hadriani I. 158. 171. 
172. 173. Leonis III. 176. et Caroli magni 185. Leonis HL 185. 
188. 191. 195. 198. 204. 208. 209. 213. 214. Paschalis I. 226. 
227. 229. Greg. IV. 238. 

— Baptislerium ad S. Mariam a Sixto HI. constructum p. 8. in 
append. ms. Holstenii. X Hened. III. reslauratur 300. 



426 ECCLKSlAhllM MUiANARIIM 

— Ibi elis[itur Lniirentius contra Symmacliuni 43 , et Hadrianus 

II. 330. 

— Menioratur p. 72. 73. UG. 208. 291). 

S. Mariac ad praesepe, seu maioris, confessio et altare praesepis 
ornatur a Pascliale 1.229. Idem sedem pontificiam ne feminis ad 
eam liceret accedere, in altiore loco ponit 22(5. Cameram prae- 
sepis quae S. Mariae maiori connectitur, ornat Sergius 11. 253. 

— llestauratur ducto laeva de.xtraque fornice a Cardinali de Fon- 
tavilla. Platina in vita Sixti IV. 

S. Mariae ad |)raesepe litaniae ad basilicam constantinianam tri- 
duo ante ascensionem Domini instituit Leo III. 189. 

S. Mariae maioris bonorum alienatio proiiibetur ab Honorio III. 
in regesto an. IV. vel V. ep. 38. 

— lacobus Guidonis eanon. Rened. XII. an. 3. de cur. part. 2. 
ep. 278. 

S. Mariae maioris canonicus Petrus de curia romana. Innoc. IV. 
an. 3. ep. 512. 

— lacobus IManusella si sexdecim canonicorum numerum im- 
plesset. Idem an. 5. ep. 314. 

— Petrus Saxo. Ibid. ep. 510. Bartholomaeus. Anon. 2. 647. 

— Andreas Buccabella. Ibid. ep. 686. 

— Festum eius dedicationis instituit Honorius III. Rainal. an. 
1223. n. 22. Vide regestiim an. 7. ep. ultima. 

— Terraemotu concussa Petrarchae aevo. Vide ep. 9. lib. 15. 

— Praenestinus ibi episcopus habitabat. Celest. III. apud Ughel. 
tom. 1. col. 232. 

— Indulgentiam anni unius et XL. dierum concessam a Sixto 

III. in die consecrationis , et a Clem. III. in eodem festo, et 
per octavam iterum confirmat Honor. III. in regesto an. VI. 
ep. 481. et in ep. ultima anni VII., ubi illud festum sollem- 
niter celebrari iubet. 

S. Mariae maioris. Vide Greg. IX. reg. an. 6. ep. 93. et an. 12. 
ep. 57. 66. 

— De eadem, et de ecclesia S. Cyri et lohan. Ibid. an. 5. ep. 85. 

— ludulgentia altari S. Hieronymi in eadem ecclesia a Pio II. 
concessa. Cod. vat. 6198. fol. 242. 

S. 3Iariae maioris columnae duae alabastrinae , et quatuor ex 
serpentino marmore, ex tiburtina S. Petri ecclesia desumptae, 
ad ornandam Sixti V. cappellam. Avvisi del 1587. li 15. luglio 
ed 8. agosto. 



MAr.NIIS CATALOGUS. 427 

— Sixtus V. revocat concessionem Alex. VI. scutonim (juinqua- 
p;inta anuuorum pro laquearis aurei conservatione. Ibid. 20. aug. 

— Columnae duae crocei coloris in cappella Pauli V. ex ecclesia 
SS. lohan. et Pauli desumptae. Avvisi di Roma 26. dec. 1G09. 

S. Mariae maioris. Innoc. IV. an. 5. ep. 314. 

— Arcliipresbyter et canonici Hispaniae regis protectionem po- 
scunt ad instar ecclesiae lateranen. Avvisi di Roma 8. e 25. 
settemhre 1601. 

'S. Mariae in Martis foro , hoc est S. Martinae. Anon. in cod. 

urbin. n. 410. fol. 223. terg. Sed mox tamquam ecclesiam enu- 

merat S. Martinam. 
S. Mariae in Pantheone seu ad martyres a Bonif. IV. facta 63. 

spoliatur tegulis aereis a Constante 73. Vide S. Maria ad mar- 

tyres. Vide Mabillon. iter. ital. p. 155. 
S. Mariae ad martyres ornata a Bened. II. 81. Ab hac ecclesia 

ad S. Petrum litaniae sub Zacharia 109. 
S. Mariae ad martyres tectum restaurat Greg. III. 105. Ad eam 

confugit Christophorus primicerius 135. Dona eidem ab Ha- 

driano 163. 175, Leone III. 186. 198, Gregorio IV. 238. 
S. Mariae ad martyres dona 185. 188. 209. a Greg. IV. 246. 
S. Mariae ad martyres piumbo tegitur a Clem. VIII. , et can- 

cellis ferreis munitur ; acceptis a porticu , ubi sepulta iace- 

bant, pulciiris marmoribus ad ornandam lateranensem basili- 

cam. Avvisi dei 23. luglio 1597. 
S. Mariae rotundae canonicus nomine Amicus. lunoc. IV. an. 5. 

ep. 621. Petrus Pauli Crescentis ibid. ep. 747. 831. Petrus Pauli 

lUibei de Caesarinis ep. 862. 

— Ex S. Mariae rotundae platea duo leones porpliyreticos sum- 
psit Sixtus V. ad ornandum aquae Felicis fontem. Avvisi del 
1587. H 28. novemhre. 

S. Mariae in Mediana oratorium 267. In vaticana basilica 193. 

210. 243. 
S. Mariae in Minerva. Ibi PP. Praedicatores an. 1309. testam. 

lohan. Buccamatii Card. tuscul. inter Panvinii schedas de Card. 

iu aich. secr. fol. 54. Sed dicit Praedicatores loci de Minerva. 

— Transactio cum ecclesia S. Marci. lohan. XXI. in reg. an. 1. 
ep. 16. 

S. Mariae de Monasterio tradita episcopis tusculanis ad habitan- 
dum ab llonorio 11. Ilghel. tom. I. c. 265. Ilonor. 111. in regest. 
an. 4. ep. C03. Ad eosdem pertinebat adhuc an. 1413. Vide 



J2H ECCLESIARUM IIRBANAHIIM 

Baluz. in vitis Paparum avenionen. p. 1478. in iine. llonorii 
III. epistolam ad INlalal^raneam nob. rom. qua luhet ut execu- 
tioni mandel concordiam al) ipso initam cum eadeni ecclesia, 
quam e()iscopo tusculano tradiderat sub data anni 4. , vidi au- 
toijrapliam in arcb. eccUsiae Anagninae. 

S. IMariae in monasterio, eiusque canonicus lohannes. Testam. 
lobannis Buccamatii Card. tusculani inter Panvini scbedas de 
Card. in arcli. secr. fol. 54.. 

S. Mariae in monasterio domnae Rosae canonicus Angelus Ce- 
nicoli. TJened. XII. an. 2. vel 3. de curia ep. 96. 

S. Mariae in monasterio Corsarum 265. 

S. Mariae noii longe a monte, qui Augustus dicitur, Silvae Can- 
didae episcopis adtributa. Fortasse S. Mariae montis Balnea- 
neapolis, prope quam et Langusta. loban. XIX. apud Ugbel. 
tom. 1. c. 111. Sed in bulla Bened. IX. ibid. c. 122. dicitur 
S. Martina etc. Item in bulla Leonis IX. ibid. c. 156. c. 

S. Mariae montis Balneaneapolis , liodie SS. Sixti et Dominici. 
Turrig. de ecclesia S. Tbeodori p. 251. 

S. Mariae in Monterone eiusque arcbipresbyter. Innoc. IV. an. 3. 
ep. 508. 

S. Mariae novae possidet statuarium in via appia miliario quinto. 
Vide Ugbel. tom. 2. col. 1004. a. 

S. Mariae novae monasterii prior. Vide S. Erasmi monast. 

S. Mariae novae. De bac ecclesia ita Caffarellus de familiis ro- 
manis fol. 110: Palladium erat ubi nunc est S. Maria in Pa- 
lerna palatii maioris versus septentrionem , ubi erant aedes 
Frangipaniorum. 

— lu eius atrio sistebant imaginem Salvatoris in processione 
diei assumptionis B. M. V. Vita Greg. IX. apud Rainal. an. 
1239. n. 29, ubi de miraculoso turris Cbartulariae lapsu. Be- 
nedictus cauoiiicus apud Mabillon. tom. 2. itin. ital. p. 151. 
b. ubi etiam ait idem factum fuisse iii ecclesia S. Hadriani 
propter draconem. Idem ait in S. Mariae novae atrio paratum 
fuisse lectum ubi Papa quiescere posset illius processionis tem- 
pore. Ibid. p. 146. c. 203. c. 206. a. 

— Lucius Faunus lib. 3. c. 13. p. 98. ait suis temporibus lavari 
consuevisse pedes imaginis Salvatoris mense augusto in Mar- 
ranae rivo. 

— De bac ecclesia in notitia antiquitatum urbis scripta an. 1375. 
in cod. vat. n. 4265. fol. 213. baec babentur: ibidem in uno 



MAGNUS CATALOGUS. 429 

altari est lapis signatus per genuflexionem S. Pauli , quando 
oravit in volatu Simonis magi , qui ante eandem ecclesiam ce- 
cidit, ubi locus lapidibus est signatus. 

— De hac ecclesia Honor. III. in regesto an. VIII. ep. ultima. 
Vide in excerptis de dominatione temporali Papae (1). 

S. Mariae de oblationario , ubi coemeterium ptochii patriarchii 

lateranen. BuUa Honor. II. pro eodem ptochio an. 1128. in 

coll. ms. Margarini tom. 3. 
S. Mariae de Palladio. Bulla Honorii pro ptochio laternnen. an. 

1128. in coUect. ms. Margarini tom. 3. 
S. Mariae in Pallaria. Vide Franc. Albertinum de antiquitatibus 

urbis cap. de palatiis fol. 20. a terg. 
S. Maria de Palma ad Domine quo vadis, ubi Salvatoris pedum 

vestigia conspiciuntur. Anon. de indulgentiis ecclesiarum ur- 

bis in cod. ms. palat. n. 345. fol. 228. Signorilis fol. 33. 
S. Mariae Pietatis in campo sancto nova ecclesia consecrata die 

8. decemb. an. 1500. Burcard. in diar. Alex. VI. eadem die. 
S. Mariae ad Pineam trans Tiberim. Mabillon. iter ital. p. 147. 
S. Mariae in Patrocerio, hodie S. lohan. decollatus. Turrig. ibid. 

p. 251. h. e. de ecclesia S. Theodori. 
S. Mariae de Polonia. Vide cod. ms. vat. n. 4265. fol. 215 terg. 

in fine. 
S. Mariae de Populo ecclesiam diruere cocitat Paulus IV. pro 

defendenda urbe: relicta deinde ecclesia , monasterium diruit. 

Bonav. Angeli liist. di Parma p. 624. 

— Ibi cappella pontificia in die Annuntiationis. Volater. in diar. 
ms. Sixti IV. an. 1470. fol. 2. terg. et 7. a terg. Item in die 
Nativitatis. Ibid. fol. 18. Ma nella Concezione fu cappella nella 
Sistina fol. 33. Nel dopo pranzo visito S. Maria del Popolo. 
Nella Candelora in S. Pietro, e il di seguente visito la detta 
chiesa. Ibid. fol. 30. a terg. Questo Papa spesso visitava la 
detta chiesa tanto lodata da Lippo Brandolini negli epigrammi 
de laudibus Sixti IV. ep. 31. 32. in cod. ms. vat. n. 5008. 

S. Mariae de Ponte trans Tiberim privatur corporibus SS. ]MM. 

Proti et Hiacynthi ad ditandam ecclesiam S. lohannis Floren- 

tinorum. Awisi dei 13. e 23. giugno 1592. 
S. Mariae in Porticu prior. Innoc. IV. an. 4. ep. 94. 
S. Mariae in Posterula. Vide S. Laurentii in Lucina. 

(I) Opus lioc Laur. Zacagnii (qui liuius quoque inaBui catalogi auctor 
cst) rcapse oxtat ms. in bibliollieca \aticana. 



130 ECCLESIAIIUM IUIBAIN AlUi M 

S. Mariae de Puteo eod. vat. 42G5. fol. 2ir>. terg. in fiiie. 

S. Mariae ad Puteum albuin, alio nomine Vallicella, tahula ur- 

bis hodiernae an. lo97. n. 97. apud Boissardum in fine primi 

tomi. 
S. Mariae de reposo extra urbeni. Diar. ms. in cod. vat. u. 5389. 

fol. 41-4. 415. Ibi propinqua la Maddalena fortasse ecclesia. 
S. Mariae domnae Rosae, hodie S. Catharinae Funariorum. Tur- 

rig. ibid. p. 251. 
S. Mariae in vico Sardorum 259. 284. 292, ubi Sardonum scri- 

bitur, et trigesimo ab urbe miliario distare dicitur. 
S. Mariae de Virginibus monasterium prope S. Petrum. Urbani 

V. regest. commun. an. 6. ep. 29. ultimae partis. 
S. Mariae in Secundocereo. Ibi hospitatur Paschalis II. Vide Pan- 

dulphum in eius vita. 
S. Mariae in Saxia unitur hospitali S. Spiritus in eius fundatio- 

ne , excepto quod clerici eiusdem ecclesiae debent ex nostro 

mandato basilicae principis Apostolorum in scrutinio , baptis- 

mo, litania. lunoc. III. an. 7. ep. 95. quae est institutio ipsius 

hospitalis. 
S. Mariae ecclesia supra scholam Saxonum a Leone III. aedifi- 

cata 285. 
S. Mariae , quae vocatur schola Anglorum , cui pars census an- 

glicani addicta erat. Alex. II. apud Deusdedit in coll. can. lib. 

3. c. 150. 
S. Mariae in Silice commendatur Cardinali tit. S. Hadriani, sal- 

vis iustitiis episcopi Signini. Honor. III. an. . . . ep. 266. 
S. Mariae in Suriano. Anon. in cod. urbin. n. 410. fol. 225. terg. 
S. Mariae in Xempulo monaster. an. 1221. Mabillon. iter. ital. 

p. 74. 
S. Mariae de Thermis vel deCellis, hodie S. Ludovici, nationis 

gallicanae. Turrig. p. 251. de ecclesia S. Theodori. 
— Commutata a Gallis cum oratorio S. Ludovici prope turrim 

argenteam seu argentinam an. 1478. Pendebat olim a monast. 

Farfensi. Mabillon. iter ital. p. 86. 
S. Mariae Transpadinae vetus ecclesia ad radices molis Hadriani. 

Vacca relat. antiq. rom. n. 61. 
S. Maria Cosmediua hoc est S. Maria Transpontina prope metam 

in Almachia. Anon. in cod. urbin. n. 410. fol. 217. 
S. Mariae trans Tiberim p. 7. in Calixto I. Dona eidem oblata 

a Bened. III. 300. 301. Absis et porticus ab eodem renovatur 



MAGINUS CATALOGUS. 431 

303. Absis restauratur a Leone IV. p. 275. Titulus S. Mariae 
quae vocatur Calixti trans Tiberim ab Hadriano I. restaura- 
tus 169. Dona eidem oblata 171. a Leone 195. 198. 204. et a 
Greg. IV. 238. 
S. Mariae trans Tiberim canonicus lacobus Manusella. Innoc. IV. 
an. 5. ep. 314. 

— Moniales inde ad Sixti monasterium translatae. Vide S. Sixti. 
S. Mariae Calixti trans Tiberim ecclesia restauratur , et mona- 

sterio monachorum canonicorum , qui inibi ofTicium facerent, 
augetur, et S. Praesepi ad instar S. Mariae maioris decoratur 
a Greg. IV. 240. S. Mariae, Calixti, etCornelii, ecclesia mu- 
neribus ditata Greg. IV. 242. 244. Idem resurrectionem ibi seu 
altare in eminentiore loco aedificat, ne populo immixtus Pon- 
tifex sacra mysteria celebraret 242. 

— Corpora SS. Calixti, Cornelii et Calepodii in mediana eccle- 
siae plaga post populi terga indecore iacentia , in ambitu ab- 
sidis collocat , tribunal ibi ecclesiae ministris erigit , confes- 
sione ornat, et ante ipsam presbyterium condit , septum ma- 
tronale ad septemtrionem apponit 243. 

S. Mariae trans Tiberim. Vide Greg. IX. lib. 6. ep. 25. Innoc, IV. 
reg. lib. 8. fol. 103. terg. 

— Indulgentia a Gregor. IX. ditata. Gregor. IX. an. 14. Ref^. 
n. 97. 

— Eius palatium Benedictinis traditur a Paulo V. alterius ho- 
spitii loco , quod in Quirinali Sixti V. iussu construxerant. 
Awisi di Roma 3. ottobre 1G07. 

— Card. Bellarminus onmiuni ultimus illud inliabitavit. Avvisi 
dei 2. febr. 1608. 

— Angelus Gavellutti canon. Bened. XII. an. 3. de curia part. 
1. ep. 199. 

S. Mariae in Turri prope basilicam vat. ubi dominica palmarum 
processio incipiebat. lohan. XIX. et Bened. IX. bulla pro epi- 
scopis Silvae Candidae apud Ugliel. tom. 1. c. 112. 123. Alia 
ecclesia. Vide SS. Cosmae et Damiani. De eius priore vide Pa- 
gium in critica ad Baronium an. 1087. n. 1. 

S. Mariae in via lata 199. 301. 309. J)iaconia in via lata fortasse 
S. Mariae 190. Diaconia S. Mariae 238. bis. Memoratur in ad- 
dendis vitae Sergii II. ms. initio. 

S. Mariae Virtutum sacellum visitat Sixtus IV. a S. Mariae de 
Populo rediens, et inde via Milliua per forum Florae et viam 



432 ECCLESIARUM IIRBANAHUM 

niercntoriani in Vaticanum redit. lacob. Volater. in diar. nis. 

Sixti IV. fol. fil. 
S. INlariae ad Vincula abbas Petrus auno 1015. Acta conc. roni. 

apud Ugliel. tom. 2. col. 898. 
(S. Mariae in xenodochio Firmi 189. 199.) 
S. Mariae in Aemilia, quae via aurelia nuncupatur 288. 
(S. Mariae in civitate Anagnina 281.) 
S. Mariae ecclesia quae ponitur in Arrano. Vide addenda vitae 

Sergii II. ex cod. ms. p. 253. 
(S. Mariae in Blachernis Constantinopoli 76.) 
(S. Mariae apud Farfae monasterium 149.) 
(S. Mariae in Frascata ecclesia 276.) 
(S. Mariae in via laurentina in fundo Crispini 42.) 
S. Mariae in Manturiano 351. 
S. Mariae in Morenico Narrano 276. 
S. Mariae iu civitate Portuensi 277. 
(S. Mariae in Palatiolis, vulgo la Palazzuola, ad lacum alba- 

num. Vide S. Anastasii ad aquas Salvias. ) 
(S. Mariae sitae in Sabinis in episcopio 230. ) 
S. Mariae Magdalenae cappella prope Rotundam. Burcard. diar. 

Alex. VI. in ms. t. 2. f. 45 , et 70. a terg. ubi ecclesiam vocat. 
S. Mariae in campo Martio concessa quibusdam eremitis dalma- 

ticis ad construendum hospitale suae nationis tit. S. Hiero- 

nymi a Nicolao V. anno 1453. in collect. ms. Margarini. 
S. Mariae basilica ornata ab Hadr. I. 775, a Leone III. 190. 
S. Martinae basilica in tribus Fatis 207. 
S. Mariae prope Capitolium. Vide SS. Sergii et Bacchi. Vide etiam 

Turrig. de cryptis vatic. p. 549. 
S. Martinae prope montem Augustum , dicitur ecclesia S. Mar- 

tinae ad Capitolii radices in bulla Gregorii IX. pro episcopatu 

portuensi tom. 1. Ughel. p. 156. c. Corrige hinc bullam lohan. 

XIX. ubi male S. Mariae legitur apud Mabillon. tom. 2. mu- 

saei italici p. 154. 

— Palatium ibi erat portuensi, ut videtur, episcopatui addictum, 
ubi Papa in processionibus indumentis sacris induel)atur. Ma- 
billon. ibid. p. 131. et 259. 

S. Martinae ecclesia, ubi iactus monetarum die secunda paschae. 
Cenc. camer. 188. Caietanus 276. Vide p. 230. 

— ludices S. Martinae de senatore iudicant. Rainal. an. 1231. 
n. 17. 



MAGKUS CATALOOUS. 433 

S. Martinae. Vide S. Maria in Martis foro. 

S. Martinae ecclesia vel altare in ecclesia S. Hadriani 1.59. 

S. Martini ecclesia in foro Nervae. Fauniis lih. 2. c. 24. INIau- 

rus cap. 4. p. 36. Gamuccius p. 56. 
S. Martini ecclesia 234. Basilica 248. 
S. Martini ecclesia iuxta titulum S. Silvestri ab Hadriano T. re- 

staurata 167. Hinc prius S. Silvestri , deinde S. Martini in 

montil)us dicta , unde factum ut duae stationes una die in ec- 

clesia S. Martini et in alia S. Silvestri habeantur. lacobus Vo- 

later. in diario ms. Sixti IV. fol. 35, a terg. , subdens vulgo 

S. Martini in Silvestro appellari. 
S. Martini ad monast. casinen. spectans. BuUar. casin. tom. 2. 

con. 162. p. 155. col. 2. iritio. 
S. Martini de montibus clericus Nicolaus Sarraoni. Innoc. IV. 

an. 5. ep. 650. 
S. Martini basilica a Symmacho aedificata. Annales antiqui a 

Cuspiniano de coss. laudati ad an. 510. 
S. Martini monast.310. luxta eccles. B. Petri 201. 210. 25(;. 263. 

287. 291. 2{)2. llestauratum a fundamentis a T.eone III. 207. 
S. Marliui monasterium prope basilicam vaticanam episcopo Sil- 

vae Candidae subiectum. lohan. XIX. apud Il^hel. tom. 1. 

eol. 111. Vide col. 117. Bened. IX. ibid 123. 
S. Martinelii palatium in vel prope plateam S. Petri , ubi iio- 

spitatus fuit Turcae orator. Burcard. diar. Alex. VI. in ms. 

vat. n. 5632. fol. 56. a terg. et 57. et die 29. iulii an. 1499, 

et diar. Innoc. VIII. 6. iun. 1490. 
— Ibi Cardinalium coquinae vacante sede. Burcard. diar. In- 

noc. VIII. 6. in cod. urbinate fol. 83. terg. 
S. Matthaei in Merulana iiospitale fundatum Honorii III. tem- 

poribus. Reijest. an. 1. ep. 224. Sub protectione sedis aposto- 

licae ibid. an. III. vel VII. ep. 37. 
S. Matthaei de Merulana hospitale an. (309. lohan. Buccama- 

tius Card. in testamento inter Panvinii scliedas de Card. in 

arch. secr. tbl. 54. 
S. Mattliaei abbas lohannes anno 1015. Conc. rom. apudUgliel. 

tom. 2. coll. 998. 
S. Maximi coemeterii tectum restauratur a Gregorio III. 106. 
S. Mauritii monasterium tr;uis Alpes 121. 
S. Mennae ecclesia via ostiensi prope S. Paulum. Mabiilon. aual. 

tom. 4. p. 502. 

28 



434 ECCLESIAUIIM URBAlVAnUAI 

S. Menuae basilica restaurata a Leone III. 177, donis ditata a Pa- 

schali I. 225. 
S. Michaelis archanjjeli liospitale prope arcein lladrianam. Bur- 

card. diar. Alex. YI. post diem V. iun. an. 1500. Idem in diar. 

Innoc. VIII. die 12. martii 1488. 
S. Michaelis archangeli in Formis. Vide S. Thomae. 

S. Michaelis , ubi pisces venduntur. Ughel. tom. 1. col. 969. 

sub Paschali II. 
S. Michaelis monasterium. 202. 

De Miranda monasterium. Ughel. tom. 1. col. 137. b. 143. d. 
Monasteria urbis tam virorum quam feminarum pleraque memo- 

rat ex Cencio camer. Mabillonius tom. 2. mus. ital. 206. 
Monasterium et abbas , pro ecclesia qualibet et clerico inter- 

dum sumitur , ab Agnello praesertim ravennate in vita S. Apol- 

linaris , et alibi. 
Monasterium ad Clivum Scauri 351. 334. VideS. Andreae monast. 
Monasterium in domo sua a Gregorio I. aedificatum 62. A[Bo- 

nifacio IV. 63. 
Monasterium Boezanas vel Boetianas Syrorum in urbe 75. 
Monasterium quod appellatur duo Furni 202. 
Monasterium ad Lunam Hilarus condit p. 40. 
Monasterium Rosae, nunc S. Catharinae Funariorum. Faunus lib. 

4. c. 23. 
Monasterium virginum in summo laniculo Eugenii IV. aevo. 

Anon. vatic. n. 6311. fol. 59. terg. 

N 

SS. Nerei et Achillei 186. 200. 214. Ecclesia a fundamentis re- 
novata a Leone III. 213. 

SS. Nerei et Achillei ecclesiam , quae inter titulos urbis Car- 
dinalatus gaudet honore Innocentius III. concedit archiepisc o- 
po neapolitano , ut in eo saltem , ait Innocentius , ex aliqua par- 
te dilectio-iis propositum quod circa se gerimus exprimamus , 
licet tale sit quod concedimus quod paucis unquam fuerit ab 
apostoUca sede concessum , immo saepius multis et magnis 
viris petentibus denegatum. Lib. 3. ep. 41. 

SS. Nerei et Achillei. Illuc eorumdem sacra corpora ex ecclesia S. 
Hadriani translata. Awisi de' 10. e 14. maggio 1597. 

— In eorum festo sermo habitus a Cardinali rothomagensi for- 



MAGNUS CATALOGUS. 435 

tasse in eorunidein ecdesia an. 1340. Catalof<. mss. Angliae 

toni. 1. p. 3. n. 2023. n. 71, nisi le^enduni sit 1440. 
SS. Nerei et Achillei sepulcrum via appia. Mabillon. anal. toni. 

4. p. 510. 502. 
SS. Nerei et Achillei coemeterium via ardeatina a lolianne l. 

restauratum 49. 
S. Nicandri, Eleutherii, et Andreae, via lavicana in viila Pertusa 

a Gelasio I. constructa ecclesia 42. 
SS. Nicandri Eleutherii et Andreae ecclesiae via lavicana a Ge- 

lasio I. conditae. lordanes in aunalibus apud Cuspiuian. de 

coss. an. 492. 
S. Nicolai ecclesia in Archaemoniis , vulgo in Arcioni. Ganuiccius 

p. 133. Contarenus p. 119. Nardin. 200. 
S. Nicolai ecclesia in Calcaria prope Octaviae porticum. Maurus 

cap. 13. p. 92. Gamuccius p. 63. Faunus lib. 4. c. 25. Con- 

tarenus p. 124. Nardinus 333. 
S. Nicolai ecclesia de Colosseo. Cenc. camer. p. 190. 
S. Nicolai prope columnain Traiani. Anon. in cod. urbin. n. 410. 

tbl. 222. terg. 
S. Nicolai sub niilitia h. e. prope turrim militiarum. Anon. in 

cod. urb. n. 410. fol. 216. Prope Comitum turrim et columnam 

Traiani cod. vat. 4265. fol. 210. 
S. Nicolai de Forinis parochia. Innoc. III. an. 15. reg. n. 79. 

fol. 15. in collect. ms. Margarini. 
S. Nicolai iuxta formam Claudii. Bull. casin. t. 2. con. 112. 150. 
S. Nicolai in Fossa ad monaciios casinen. spectans. BuIIar. ca- 

sin. tom. 2. con. 162. p. 155. col. 2. initio. 
S. Nicolai ecclesia inter Imagines , tit. cardinaiitius. Vide acta 

consistoralia an. 1557. die 24. martii , et Volaterranum in dia- 

rio ms. Sixti IV. an. 1480. fol. 8- a terg. 
— E diaconali titulo lit presbyteralis ab Alex. VI. Burcard. diar. 

die 28. martii 1498. 
S. Nicolai ecclesia de Mellinis. lohan. Buccamatius Card. tu- 

sculanus in testam. rog. an. 1309. inter Panvinii schedas de 

Card. in arch. secr. fol. 54. 
S. Nicolai ecclesia prope Lateranum. Bened. IX. apud Ughel. 

tom. 1. c. 122. 
S. Nicolai ecclesia in monte Palatino. Faunus lib. 2. c. 20. Mau- 

rus cap. 2. p. 12. Ganuiccius p. 57. Boissardus topogr. urbis 

part. 5. p. 57. 



-136 ECCLESIAUIIM IIRBANARUM 

S. JNicolai ecclesia iii nioiite Palatiiio a Caliixto 11. coudita. Anou. 

de aiitiq. iirbis u. 6311. fol. 73. terg. 
S. Nicolai ecclesia in Porcilibus. Maurus cap. 14. pag. 97. 98. 

Gainuccius p. 150. Faunus lib. 4. c. 17. Contarenus p. 127. 

Nardinus p. 203. 
S. Nicolai bospitale cod. vat. 426.5. fol. 216. initio. 
S. Nicolai oratorium in tit. SS